Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

  Мысық денелі, адам басты фантастикалық мақүлық- сфинкстердің алтынмен апталған шағын ағаш мүсіндері де өте қызық. Сфинкстердің бастарына мүйізді тәж кигізілген. Жерленім тоналғандықтан бұл мүсіндердің алғашында қандай мақсатқа орайластырылғанын анықтау қиынға соғады, бәлкім, олар костюмнің құрамды бөлігі болар, мысалы, бас киімнің сәні үшін жасалуы мүмкін.

Реалистік тұрғыдан қарағанда шынайылықты меңзейтін, Жетісу өлкесіне сай келетін өкіл- жыртқыш жолбарыстар да бар. Қанжардың сабын әшекейлеген, жолбарыстың бейнесі толығымен тек бір ғана қаңылтыр пластинада бейнеленген. Бұнда жыртқыш жолбарыстың фигурасы басқа пластиналардағыдай профильде берілген және аяқтары мен тырнақтары үлкейтілген түрде беріліп, жыртқыштың “тырнаушы” бейнесінде берілген.

   Тарақтың  дөңестеліп келген сабын әшекейлеген,  екі барстың немесе жыртқыш  жолбарыстың бастары дөңгелек  пішіндес мүсінделіп жасалған. Басының  дөңгелене мүсінделген бейнесінде екі құлағы анық байқалады, сәл тыржиған және созылған тұмсығы, ашылған аузы мен тамшы тәріздес көзі де шеберлікпен бейнеленген. Бұл мүсіндердің айырмашылығы, басқа жыртқыштардан қарағанда тұмсықтарының тыржиғаны т.б. қалыптарымен. Көне көшпелілердің мифтік- рәсімдік кешенімен байланысты аса бір сүйікті сюжеттері мысық тектес жыртқыштың шөп қоректіні жәукемдеу көрінісі болып табылады. Ол көне берелдіктердің көптеген тоғаларында бой көрсетеді. Оларға тұяқтының бүркіт басты грифонның ауызында бейнеленген басы мағынасы жағынан жақын.

 Басқа жолбарыс  басының мүсіндік бейнесі цилиндрлік  формалы, яғни оның қызметі  белдіктің қылыш немесе қанжар  ұстататын бекітпенің әшекейі  ретінде пайдаланған. Жыртқыш  жолбарыстың бас мүсіні горельефтік  техникамен жасалған, оның тұмсық пошымы айқын бейнеленген. Ол басқа барстар мен жолбарыстардың бас мүсіндеріне ұқсайды. Алайда, ұқсас келмейтін элементтері де кездеседі- ол дөңгелек пошымдас, алдыға атылған құлақтары, басын қойып дем алып жатқан, бүгілген алдыңғы аяқтары. Жалпы жыртқыштың ұйқылы болса да, жан- жағына өте сақтығы байқалады.

Жыртқыш жолбарыстардың бас мүсіндері, сонымен бірге, кіседе бейнеленсе, адам үстіндегі киімде де сәндік әшекей ретінде адамға көрік  беріп тұрған. Бұл жолы фас бейнесінде берілген. Жыртқыш жолбарыстарда құлақтары үшбұрыштанып келген. Екі бетінің сызықтанып, дөңестеніп келуі жүннің бейнеленуі және сәл тыржиған және созылған тұмсығы, ашылған аузы мен тамшы тәріздес көзі де шеберлікпен бейнеленген. Бұл мүсіндердің айырмашылығы, басқа жыртқыштардан қарағанда тұмсықтарының тыржиғаны т.б. қалыптарымен. Сонымен бірге, маңдайында және жоғарғы ерінінде жиырылған іздері қатты көрініп тұр. Аңдық, жыртқыштықтың мысық жұмсақтығымен, шымырлықпен үйлескендігінің керемет үлгісі болып табылады. Кейбір бейнелердің трактовкасына қарамастан, бейнелер өмірлікке толылығымен таң қалдырады. Есіктен табылған барстар экспрессияға мен күшке толы. Басқа мүсіндерге қарағанда бұл мүсінде мүшелері үлкейтілген түрде бейнеленген, яғни детализация мен гравюровкаға қатты көңіл бөлінген. Бұл бейнелеу аяғында жүйелілік пен орнаментализмнің бейнесінде шындықтан алыстап кетті.

Еуразиялық  “аң мәнері” өнерінде көбінесе жыртқыш мысық тұқымдастарды  бейнелеу кең тараған: жолбарыс, барс, леопард. Алайда, Есіктік қорғандардан табылған қанатты барстар мен жолбарыстарға тән, ұқсас болып келетін бірінші Туэкті қорғанындағы (Орталық Алтай) жолбарыстар мен барстар. Қоладан жасалған жыртқыш аң мүсіндердің, фигуралардың көбі Жетісу аймағына сәйкес келеді. Сонымен, қанатты барстар үлкен Жетісу алтарьінің үстінде жүреді, Алматының маңынан табылған дәл сондай төрт барс шамшырақтың төрт жағында тұр. Осыған ұқсас, дәл осындай десек те болады, есіктік мысық тұқымдас жыртқыштарға, төртбұрышты шамшырақтар Орта Азия және Шығыс Қазақстаннан табылған. Сонымен бірге, дәл осындай қанатты барс осы қаланың маңынан да табылған.

Таулы Алтайға  келетін болсақ, табылған заттардың  көп бөлігін күрделі мәнерде  ағаштан жасалған бұғы, жылқы, тау  ешкі мен құс бейнелері құрап, жерленген мәйіттің  сакральді  бас киімін әшекейлеп тұрған. Негізгі айта кететін мәселе, бас киімде әшекейленіп берілген бейнелердің формасы мен түрлері, мәйіттің жынысы мен жасын ерекшелеп, арнайы ғұрыптық киімнің өзіндік бір бөлігі ретінде қарастырылады. Былғарыдан, киіз және қайың қабығынан тігілген бас киімдердің қалдықтары сараптама негізінде анықталуы нәтижесінде алтайлық бас киімдерден айырмашылығы көп емес. Таулы Алтайда бұл уақытта бас киімнің екі түрі тараған. Олардың бірі екіншісіне қарағанда кең тарап, конус формасы тәріздес және ұшы үшкірленіп келген. Мәйіттің желкесі мен құлағын жауып тұрады. Бұл ерлердің бас киімі іспетті. Ал екіншісі, “кепеш” (балалар қалпағы) тәрізді, яғни құлақ пен желкені жауып, әйелдер мен балалар жерлеуінде көптеп кездеседі. Бірақ бұл бас киімнің екі түрлілігіне қарамастан, екеуінде де ағаш немесе былғарыдан жасалған, көптеген түрлі- түсті аппликациялар, тігілген алтын тоғалар зооморфты бейнелермен әшекейленген. Кей жағдайларда шаш қою үлгілірі де қосылып, күрделі бір құрылыстың керемет үйлескен түрін береді. Бұл ғұрыптық бас киімдердің биіктігі қатардағы көшпелілерде 40- 50 см, ал беделді адамның жерлеулерінде 60- 65 см. жеткен. Мысалы, Пазырықтағы №5 қорғаннан табылған қос жылқы бейнесін атап айтуға болады.

Біздер  үшін көне көшпелілердің өнері қазіргі  кездегі түркі халықтарының, олардың ішінде қазақтардың бейнелеу өнері мен қолданбалы қолөнерінің түпкілікті үлгісі болғаны өте маңызды.

Осылайша, Берелден табылған бірегей олжалар біз  қарастырып отырған дәуірдегі Қазақ Алтайы тұрғындарының мәдениеті мен өнерінің биік деңгейде болғанын айғақтайды.

Бұл мәдениеттің төркіні Пазырық  тектес ескерткіштерде анық байқалады, яғни оны жасағандар жергілікті тайпалық топ болған,

Сонымен қатар, зерттеушілер құлажорғалық мәдениетте ғұндық сипаттардың нышаны бар екенін көрсете келе, оның б. д. д ІІІ- І ғасырларда солтүстік ғұндардың ықпалында болған халықтар тұрған Жетісуда табылған олжалармен ұқсастығын атайды.

Құлажорғалық  мәдениеттің соңғы кезеңдегі (б. д. д. ІІ ғ.- б. д. алғашқы ғасырлары) дамуында жерлеу рәсімі мен жерүсті һәм көр ішіндегі құралымдарда Жетісуда табылған үйсіндік ескерткіштерге ұқсастық байқалады, бұл кейбір зерттеушілерге оңтүстік- шығыс халықтарының бір бөлігінің ғұндардың қысым көрсетуіне орай Шығыс Қазақстан өңіріне қарай ығысқаны туралы сөз қозғауға сеп болды.

Қытай жазба дерек көздерінде б. д. д. ІІІ- І ғасырларда Тарбағатайдан Ертіске  дейінгі аралықты мекендеген үге  тайпасы туралы айтылған, бірақ Ертіс  аңғарындағы қүлажорғалық типтегі  ескерткіштердің хронологиялық  және этникалық атрибуциясын түбегейлі шешу алдыңғы уақыттың міндеті [ 41.173].

Ежелгі скиф-сақ халықтарының заттай мәдениетінің мұрасы әр жыл сайын  қазба нәтижесінде табылып отырған  археологиялық олжалармен молайып, толысқан сайын, сол құндылықтарды  зерттеп, өз бағасын беру - қазіргі  таңдағы негізгі шаралардың бірі болып табылады. Ерте темір дәуірінің мәдениетін зертеуде тек заттарды сипаттаумен ғана шектеліп қалмай, халықтың ой-санасында, наным-сенімдерінде “ойып тұрып” орын алған белгілі бір образдардың мән-мазмұнын шешуге тырысу немесе “мәтінін оқуға” талпынып көру – көптеген зерттеушілерді  ертеден толғандырып келе жатқан мәселе.

Б.д.д. І м.ж-та Ұлы Даланы қоныстанған тегі мен  тілі әртүрлі болса да айналысқан шаруасы мен қылған кәсібі бір, жасаған  өнер туындылары мен қалыптасқан  дүниетанымы, яғни рухани дүниесі ұқсас (кейбір тұстары тіпті ортақ) болған жартылай көшпелі, жартылай отырықшы тайпалар мен тайпалық одақтардан біздің күнге дейін аман-есен жеткен бұйымдары әр-түрлі материалды қолданумен жасалғаны белгілі. Темір, қола (мыс), алтын сияқты сақталу деңгейі едәуір жоғары болатын өнімдерден өзге ерекше жағдайларды қажет ететін ағаш, киіз, былғарылардан да ойылып, пішілген шығармашылық туындылары 1998 жылдан бері кешенді түрде зерттеліп келе жатқан Алтай тауы баурайындағы Берел елді-мекенінен соңғы жылдары көптеп табылып отыр. Ежелгі майталмандардың шеберлігі мен талғамы өте жоғары деңгейде орындаған ой-санасында, дүниетанымында берік орын алған түрлі аң образдары ішінде қиял-ғажайып самұрықты еске салатын грифон бейнесі өте көп ұшырасады. Бұл образ ежелгі “берелдіктердің” (“пазырықшылардың”) сүйікті де сүйкімді, аса құрмет пен қошеметке ие болған бейнесі десек те болады. Жұмбаққа толы “Тазқара (немесе Құмай) тайпасы” жөніндегі деректер ежелгі тарихшылар мен түрлі басқа да мамандардың назарын аударып, қалам сілтетсе, бүгіндері талай зерттеуші ғалымдардың түрліше болжам-жорамалдар жасауына себеп болып отыр. Бір қызығы ежелгі авторлар денесі арыстан немесе ит тәріздес, басы құстікіндей қанатты құбыжық жөнінде мәліметті ғана берсе, археологиялық қазбалар мен кездейсоқ олжалардағы скиф-сақ кезеңінің бұйымдары мен әшекейлерінде грифонның жыртқыштарға қоса шөпқоректі, тұяқты жануарлармен де қосарланған бейнелері көптеп кездесіп отыр. Біз осы мақалада “ежелгі көшпелілердің” өнеріндегі бұлан-грифоны жөнінде әңгіме қозғап көрмекшіміз.

Бұлан аңы (бұғымен қатар) ежелден  Еуразия кеңістігінің орманды-дала аймақтарын мекендеп, аңшылық кәсібі мен соған орай туындап отырған  түрлі миф-аңыздардың басты нысаны болғандықтан, көптеген халықтардың  өнерінде өз таңбасын қалдырып отырған жануар (желіп бара жатқан, жайылып жүрген, тынысын алып дем алып жатқан, буаз күйіндегі, иттердің қамауында қалып олжа болған, садақ жебесіне ілінген  аңшылық сюжеттері, жыртқышқа жем болған немесе аяғы аспаннан келіп құлаған және т.б. бейнелері). Бұлан бейнесін Орта және Алдыңғы Азиядан кездестіре алмаймыз. Солтүстік Қара теңіз бойындағы скифтер мен олардың шығысындағы сақ (сібір) әлемінің  өнеріндегі кең танымал мотив. Аталмыш бейне өзге өңірден, мәдениеттен келген “кірме” емес, яғни кейбір талас тудыратын образдардан айырмашылығы таза сақ-скифтік [ 73-236 [.

Бұлан образы бұғы образына көп ұқсас  келеді (биологиялық тұрғыдан бұлан  бұғы тұқымдасына жататын ірі  аң). Оның бейнесін неолиттен бастап жартастарға суретін таңбалады, қолы жеткен материалдан оның мүсінін ойды.Бұлан образының мән-мазмұнын шешуге талпынған ғалымдардың бірқатары бұғыға қатысты аңыздар мен әфсаналарды пайдалана отырып, екеуін қатарлас-қабаттас қарастырады.

Бұланның (бұғының да) мән-мазмұнын тәфсірлеген ғалымдардың пікірі сан-алуан, кейде тіпті бір-біріне қарама-қайшы. Ежелгі Сібір мен Алтай халықтарының діни дүниетанымдық жүйесінің қалыптасуымен бұлан бейнесі бір жағынан өзінің табиғи болмысын сақтай отырып, екінші жағынан, күрделі мифо-поэтикалық мазмұнмен толыға түскен:

1. Бұлан аңы адамзатты қоршаған Табиғат-Ананың (Жер-Ананың) бір бөлшегі, оның өзіне ғана тән әдеті, мінез-құлқы бар. Осыған орай бұланның еркегінің шапқан, ұрғашысының қашқан, жүкті болған, туып жатқан және т.б. түрлі табиғи популяциялық құбылыстары тас бетіне түскен.

2. Енді бір топ бейнелерде бұланды сақтау, көбейту, тірілту мақсатындағы “аңшылар” мен “бақсылардың” салт-ғұрыптық амал-шаралары көрсетілген. Осы сияқты жартастағы сюжеттердің сарқыншағы, әлде жаңғырығы іспеттес ғұрыптар ханты, эвенкі және т.б. солтүстік халықтардағы этнографиялық деректерінде кездеседі. Сол халықтардың сенімдері бойынша бақсы бұланның ұрғашысы кейпіне кіріп, онымен бірігіп кетіп, өз соңынан бұқаларын ертіп кете алатын қасиеті бар екен-мыс. Осының негізінде бұдан да күрделі, яғни әйел-аң, бұлан-ана, аңдардың арғы анасымен “жыныстық қатынасқа” түскен адам (бақсы) аңшылықта табысқа жететін қасиетке ие болады дейтін түсініктер қалыптасады. Едәуір кейінгі дәуірлерде осы түсініктер әйел мен аң некесінен батыр, яғни ру-тайпаның арғы ата-бабасы туылады деген аңызға айналуы мүмкін дейді Н. М. Маркдорф-Сергеева.

Алайда зерттеушілердің бірқатары  В. И. Абаев және т.б. ғалымдардың  ұсынған тотемдік теориясына, яғни ру-тайпаның арғы ата-бабасы бұлан-бұғыдан  басталады дейтін шежіре-әфсанасына қосылмайды. Сақ-скиф тайпалары мен кейінгі түркі халықтары адамзат дамуының тым ертеректегі кезеңіне тән тотемизм секілді діни наным сатысынан әлдеқашан өтіп кеткен десек те, аңыз-әфсана, ертегі мен эпостарда солардың жаңғырығы, жұрнағы сөз жоқ сақталған. Сақ тайпасының өз атауы “сақ, сақа” және сібірдегі түркітілдес саха халқының этнонимі “бұғы, бұлан” дегенді білдіреді екен. Орыс тіліндегі сохатый сөзі де осы аңды білдірген және ол түркі тілінен енгені сөзсіз. Ертеде бұлан (бұғы) мүйізінен жасалғандықтан жер жыртатын құрал соқа аталса керек. Қазақтар асықтың төресін “сақа” дейді, ал “сақ” деген анықтауыш сөзі өте мұқият, құлағы түрік адамға, итке және т.б. қатысты айтылады. Бұлан-бұғы аңдарының табиғаттағы өте сақ мінезі және сақадай сай дене бітімі мен бойындағы түрлі басқа да қасиеттеріне сүйсінген, оны өзінің Анасы немесе Атасы санаған халық өзін-өзі немесе өзгелері оларды сақ-сақа деп атап кетуі де мүмкін ғой?! Мысалы, қырғыздарда өздерінің шығу тегін Бұғы-Ананың бесіктегі баланы асырап алуынан тарататын аңызы және “бұғы”, сары-бағыш (қырғызша бағыш – бұлан деген сөз) дейтін үлкен ру атаулары бар. Бұлан-Ана образына тағзым ету б.д. І-ІІ м.ж. басында Кама өзені жағалауындағы халықтардың мифопоэтикалық дәстүрі мен көркем өнерінде өз жалғасын тапқан [17-312[.

3. Келесі топтамада табысты кәсіп пен олжаны дәметкен аңшылық магияларға байланысты көріністер жинақталған. Бұланға байланысты аңшылық ырымдар мен тиымдар эвенкілер, ороштықтар, кеттер, хантылар, мансилар, сахалар мен басқа да сібір халықтарының магияларының бір бөлігін құрайды. Аңшылықтың ойдағыдай сәтті өтуіне бағышталған арнайы ғұрыптық мейрамдар көктем мен күзде эвенкі, ханты коряк, чукча, кумандық, долган, эскимостарда өткізіледі. Бұл ғұрыптардың негізгі мақсаты – аңды өзіне баурап алу, олжалау, аңшылықтағы қауіпсіздік пен өлтірілген аңның киесінен қорғану екенін көптеген зерттеушілер атап өткен. 

Күнделікті күнкөріске деген мұқтаждық  алдымен аңшылардың, кейінірек бақсылардың  өткізетін бірқатар магиялық ырымдарын  дүниеге келтірген және белгілі бір дәстүр мен тыйымдардың сақталуына әкеп соққан.

Сібір мен Америка халықтарының бақсылары, өз практикасында ерекше күш түріне арқа сүйейді, ол күш-қуатты беруші рухтар бар деп біледі. Әр бақсының (тіпті әрбір адамның  да) кем дегенде, бір қорғаушы рухы және бірнеше көмекші (жебеуші) рухы болады-мыс, мысалы, Сібір бақсылары “жетекші рух”, Мексика, Гватемалада оны “нагваль”, Еуропада жай ғана “рух”, “қорғаушы періште”, Аустралияда - “жебеуші тотем” деп атайды. Қалай болғанда да рух барлық жерде бақсы күшінің қайнар көзі болып табылады. Қорғаушы рухтың ең кең тараған түрі – жануарлар күші деп аталады екен. Бұл қарбалысқан дүниедегі атсалысуда өз білімі мен тәжірибесін қолданған бақсы өзінің жебеуші рухы немесе жануарлар күші арқылы сүтқоректілер, құстар, балықтар және тағы басқа мақлұқаттар әлемінің құдыретімен байланысқа түседі. Жануарлар күші образындағы рухтар әлеміне сапар шеккен бақсы, олар жөнінде әртүрлі білім жинақтайды. Мысалы, бұландай жануар күші бар адам даналық пен қара (физикалық) күш қабілеттеріне ие болып,  өзін-өзі қастерлейтін, үлкендермен жақсы қарым-қатынас жасайтын, аруақтар әлеміне, яғни өлілер әлеміне өтіп, қайта алатын мүмкіндіктерге қол жеткізеді екен. Дәл осы жерде қазақ тіліндегі бұлан сөзімен байланысты көптеген зат есім, сын есімді сөздер көкейге оралады. Туылғанынан еркін, ерке, қағусыз өскен, еш бейнет көрмеген адамды, я болмаса жануарды “бұла өскен, бұлан өскен” деп айтады. Халық арасындағы Бұлан (Хазар қағанатының қағаны), Еркебұлан, Бұланбай секілді ер азамат есімдерінің кездесуі – көрінгеннің ырқына көне бермейтін бұландай жануардың ерекше қырларын адамға теңеуден, “сондай болса екен” деген ізгі ниеттен туған ырым екені даусыз. Қандайда бір ширақ күш пен мол қайратты, тың қуатты білдірген кезде де “бұла күш, бұлан күш” деген тіркесті пайдаланған. Тіпті көздің қырағылығына да қатысты “бұлан көз” деп, бұланның көзіндей көрегендігін білдірген. Қазақ халық әдебиетіндегі жыр жолдары мен қазіргі заман ақын-жазушыларының шығармаларында астан-кестен, айғай-шу шығара жауға қарай атойлауды, аттандауды білдірген “бұлан-талан”, “бұлағай салу” сөздерін қолданған (Батырлар жыры, 1994). Осы келтірілген мысалдардан қазақ халқы мен оның арғы ата-бабаларының бұлан аңының мінез-құлқы мен қасиеттерін жетік білгенін және сол білімдерін фольклорда пайдаланғанын көреміз.