Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

Алтай петроглифтеріндегі көріністе мазмұны  ауыз әдебиеті арқылы жеткен мифтік образдар да тасқа қашалып салынған. Қазір ғылым қарапайым мифтік образдар мен археологиялық дерёктерді күрде-лендіріп қайта қарау үрдісін алдыва маңсат қып қойды. Бүгінгі күні сақтардың таңбалары мен пегфоғлифтёріне «емантикалық талдау жүргізу керек. Сонда ғана б.з.б өмір еүрген өркениетті мөдениеттің тарихьш жазуға болады. Скифологтар дерек ретінде ежелгі адамдардың бейнелеу, қолөнердің, петроглифтер мен таңбалардың рэміздік мазмұны талдану тиіс. Ежелгі адамдардың рухани дүниесіне, олардың сезіміне өсер еткен қоршаған орта. Табиғат адам сезіміне лөззат беріп эмоциялық сезімі оянады. Ол аспандағы Күн, Ай, Жұлдыз түрлі -түске боялған кемпірқосақ. Қалың орман мен биік таулар, гүлдеген жазық дала. Осы табиғи сұлулықты ежелгі адамдар өз өнерінде талғаммен қолдана білген.

Алғашқы адамдардың дүниетанымында космогониялық  ұғымның бірінші пайда болғаны  да танданарлық нөрсе емес. Олар сол кезеңде қошмға щтақ мәдениетта қалыптастьфа білді. Өз туындылары арқылы басқалардың еезімін оятты. Ежелгі тайиалар бір - бірімен түеінісетін таңбалық жүйе, петроглифтер өнерін дүниеге өкелді. Сақтар көзелге (жұқалап иленген былғары) аңдар мен жануарлар көрінісін пышақпен ойып, оны түрлі « түске бояған.

Еліміз XXI ғасырға аяқ басса да, былғары өвдеу өндірісі Қазақстанда

өлі өз деңгейінде дамымай отыр. Ежелгі көшпелілердің былғары өңдеу технологиясы қазір ұмыт болғав. Сақтардың былғарыдан жасаған заттары мен тоқыған маталары сапалы дайындалғав. Алтайлықтар өндірген көзелді (жұқа былғары) киім тігуде, ал қалывдауы айыл, бестаспа жасауда қолдднған. Тоқымға аң, құс, жануарлардың суретін салып, оларды бояумен өрлеген. Сақтар бұйымдарды қызыл түске, ал ағаштың ойьгқ тұстарын айрықша көрсету үшін, сары мен жасыл түске бояған. Қосымша өшекей ретінде ағаш пен былғары алтын пластиналар немесе асыл тастардан кез орнатқан. Алтайлықтар "аң стилінде" жасаған бұйымдарьш көркемдей түсу үшін алтын плас-тиналарды жапсырған. Мұндай мөнёр қазір кездеспейді. Қазақ қолөнерінде күмістеп, алтындап тігу сак өнерінен бастау алады. Ңазақтар жасанды жіптермен сырт киімдерінің өрнектерін кеетелеп ііккен. Бұйымдарда тігістерден басқа шеберлер қоладан, "аң стиліндегі" алтын қаңылтырлар мен түймелерді қадаған. Мифтік, шынайы образда бейнеленген аң.құс, жануарлардың денесіндегі жолақтарға алтын пластиналар жапсырылған [ 52.314].

Көне  ескерткіштерде бейнеленген ою-өрнек, таңбалардан сақ (скиф).қазақ қолөнерінің сабаңтастығын кереміз. Сақ кезеңінде қолданған стилизацияланған ою элементтер қазірде қолөнерде қолданады. Сақ бейнелеу өнерін зерттеу үшін қазақ қолөнеріндегі ою-өрнектін, негізгі элементтерін білу қажет. Осыдан сақ пен қазақ бейнелеу өнерінің тұтастығын бай-қау қиын емес. Ңазіргі кезде түрік тобына кірген елдердің кепшілігі өз алдына мемлекет құрып, бөлек ел болып кетті. Соған қарамастан түбі бір түркі мөдениетін бөліп-жармай көне ескерткіштерді ортақ деп қарастьфуымыз қажет. Таулы Алтай өңіріндегі көне ескерткіштер көпхеген түркі тайпалар мөдениетінің түптамыры болып табылады. Сібір, Орта Азиядан бастап Қара теңізге дейінгі аймақты алып жатқан тайпалар бір одаққа бағынып, мөдениеті ортақ болғанын ежелгі авторлардың деректерінен көреміз. Бұл аймақта өмір сүрген тайпалардың тұрмыс-тіршілікте қолданған заттарына қарап, сұңғат енерінің өте жоғары деңгейде болғанын байқаймыз. Тылсым күштерден сақтайтын тотемдер, діни ұғымдағы таңбалар қосымша элемент болып, аң, жануарлардың денесінде бейнеленген.Ежелгі адамдардың нышандық таңбаларын, тотемнің бейнесін қолөнер бұйымдарына түрлі мәнерде бейнелеғен. Олар: кескіндеме, ағаштан ойьш жасалған бұйымдар, тұскиіз, сырмақ, тоқым ою-өрнекті бастырма {аппликация) тәсілімен жиектеп тігу, ер-тұрман бұйымдары. Безендіруге арналған өшекейлер былғарыдан ойылып, алтынман апталып жасалғав. Сак, енерінде   аң, құс, жануарлардың қоладан жасалған түрлі мелшердегі мүсіндері көп кездеседі. Сақтардың жерлеу рөсіміне, қолөнері мен бейнелеу өнеріне этноинтерпретациялық талдау жасап, кене мәдениет туралы мағлұмат аламыз. Оған Орталық Алтай қорғандарын жүз жыл бұрын зерттеген В.В.Радловтың еңбектерін жатқызуға болады. Қорымда табылған саркофагқа (ағаш табыт) ойылған аң, жануарлардың бейнесінен ағаш ою менерін сақ шеберлері жақсы меқгергенін көреміз. Саркофагта (ағаш табыт) тізбектеліп келе жатқан терт жолбарыс бейнеленген. Оның төменгі тұсында екі бұғы, екі қабан, екі арқардың суреті салынған. Бұл тұтас монументалдық композиция ағаштан ойылып жасалған. Алтайлықтардың ағаш ок> технологиясы Башадыр II обасынан бірінші рет табылды. Жолбарыстың қимылы табиғи дәлдікпен беріліп, ал бастары өдеттен үлкейтіліп көрсетілген. Олардың құйрықтары оюланып, аяғына құстырнақ салынған. Жолбарыстын, денесіндегі жүндері оттың жалынын тұспалдайды. Ал, төменгі жағына бейнеленген жануарлардың денесі шарты түрде берілген. Жолбарыс тайпаның тотемі болып, тылсым күштерден қорғайтын қорғаушы образында салынған. Бұл сюжетте от - діни нышан ретінде бейнеленсе, ағаш табыттағы композициядағы жануарлар жерлеу рәсіміне арнайы құрбандыққа шалынған арқар, қабан, бұгы. Олардың денесі бұратыльш, аяғы аспанға келтірілгең. Сақтардын, авдарды, жануарларды мұндай мэнерде бейнелеуі, жануардың өлсіреп, мерт болғанын тұспалдайды [ 60.267].

Сақ шеберлері өз мәнерінде аң, жануардың  мүйіздері мен көздеріне ерекше көңіл бөлген. Ал, құлақтары мен бастарын адеттен тыс үлкейтіп мифтік немесе шынайы бейнеде салған. Жерлеу рөсімінде сақтар жануарлардың бәрін мөйітпен бірге жерлеген. Саркофагқа (ағаш табытқа) бейнеленген композициядан олардың жерлеу рәсіміне қатысты ғұрыпын байқаймыз.

Башадыр обасының Оңтүстік Шығысында уақыт өте тозығы жеткен, өте жұқа иленген былғарының, қызыл түске боялған алты құрағы табылған. ЦІеберлер былғарының үстіне өткір пышақтың ұшымен ойьш өрнек түсірген. Былғарыда жасалған ақ түсті ойықтар жануардың бұлшық еттерін анықтай түседі. 8 өрпінің ішкі тұсына ))) доға жақшалар бейнеленген. Былғары құрақтарына айналған тоқымға бұғы бейнесі бейнеленген. Тозығы жеткен құрақтардан жануардың өр бөлшегін ғана байқаймыз. Сақ шеберлері 8 пен ақ түсті доға сызықтарды жануарлардың дене мүшелерін анықтай түсу үшін ; қолданған. Мұндай жолақтарды қосымша алтын пластиналармен өрлеген. 8 ою-өрнегі жабайы сиыр турдың мүйізін тұепалдаудан туған элемент. Турдың мүйізіне қосымша үтір элементтері қолданған.Тұяқты қорғанындағы ағаш табыттьщ қақпағына "үтір" ою-ернегі "шетою" жасап, ірі бейнеленген. "Үтір" оюы сақтардың діни -рым-дарынан пайда болған космогониялық нышан. Мұндай ою-өрнек элементтерді сақ (скиф) қолөнер бұйымдарынын; бэрінде кездестіруге болады. Стилизацияланған ою-өрнектерден кейінгі жазықтыққа бірінен соң бірі ерген жолбарыстар қайың ағашынан ойылып, саркофагқа жапсырылған. Мұнда II Башадыр обасынан табылған жолбарыстың суретімен ұқсастық жоқ.

Кескіндемеде  негізгі қолданған сақ мвнері грифтердің үлкен бастары мен үлкен көздері.ал оған қосымша оюланған тұмсықтың салынуы. Ал, өсімдіктер мен жануарлардың шартты түрде салынған стилизацияланған түрлері орта ғасырда жақсы дамыды. Өсімдік ою-өрнегінің мәнерін ағаштан, сүйектен, былғарыдан немесе қоладан жасаған бұйымдарға бейнелеп, сақтар өзіндік мәнер қалыптастырды. Олар: сегіз жапырақ , пальма жапырағы, мүсіндік, живописьтік ою-өрнек, гүл, бүршік, үшжапзрақтан бастап күрделі жапзрақты гүлдер, лотос гүлі. "Үшжапырақты" ою - ернекті көптеген халықтар бейнелеу енерінде негізгі элементретінде қолданады.

Ағаш  пен сүйектен ойылған ат - өбзелдердің  ою-өрнектерін екі түрге бөлуге болады. Олар: жай нұсқа, күрделі нұска. Сақ шеберлері бұйымның жазықтығына түтастай композициялар бейнелеген. Сол кезеңнің шеберлерінде элементті симетриялы немесе егіз бейнелеу мәнері қалыптасты. Мұндай "аң стиліндегі"композицицяларды негізінен зооморфтық элемеіптерден жасаған.

Сақ (скиф) шеберлері  ер - тоқымды өшекейлеуде "жүрекше" ою-ернегін жиі бейнелеген. Қазақ қолөнерінде қолданатын бұл элемент сақтардан бастау алады. "Жүрекше" оюы жүректі тұспалдап, ол жүрекше пішініндегі үшбұрыштан жасалады. "Жүрекшё" ою-ернегі мен турдың қос 8 элементінен күрделі әлементтер жасап, ер-тоқымның ағашына ойып түсіреді.

Алтайльщтар өз мәнерінде сан түрлі әдіс-тәсілді  қолданған. Олар: геометрияльіқ, өсімдік типтес ою-өрнектер, жануарлардың шарты белгісі, күрделі ою-өрнйстер. Шартты элементтерге: ағаштың бүтағы, қабанның азулы тісі, аң мен құстардың оюланған тырнақтары жатады [ 41.168].

Сақ (скиф) мәнерінде балық бейнесі  өте сирек кездеседі. Орта Азияда түркімендер зергерлік бұйымдарын балық пішінінде жасаған. Көш-пелілердің ұғымында балық тазалықтың символын білдіреді.

Таулы Алтайда II Пазырық қорғанынан табылған ер адамньщ оң аяғьшасуреті үлкейтіліпбатіьщсалынған.Бальіқ-тазальіқтыңсимволы. Балық піптіні зергерлік бұйымдарда көп қодданған. Бұл мэнер түркімензергерлік бұйымдарында қазірде кеңінеи қолданады. Сақ скиф шеберлері балық пішінін ағаштан ойьш ат- өбзелдерді безендіруге арналған бөлшектер жасаған. Ондай салпыншақтарды аттың жугеніне оөн үшін айналдыра таққан. Ағаштан ойылған өшкейге ауызыва қойдың басын тктеген бальщ кескіні бейяеленген. Балықтан басқа алтай шеберлері өз мәнерінде қазы мен аққудың суретін де салган. Қаздың ұйықтаган оөті ағаштан ойылып, мүсіні жасалған. Псалдырда қазының басы шартты түрде бейнеленген, ал аттың мандайшасына ұшып келе жатқан үш аққу бейнесі көркемделіп көрсетілген.

Сақ қолөнерінде қораз кескіні сирек  бейнеленген. Кейбір мифтік образдаіы құстың қосымша элемештеріне қораздың айдары тағылады-С.В.Кисилев: "алтай мәнерійдеіі ңораздың басындағы айдар бұғьшың мүйізін тұспалдайды"- дейді.

Сақ (скиф) монументалды коьшозицияда аң мен  жануарлардың дене мүшелерін алмастыра қолданып, кдяли образдар жасауда шеберлік танытқан. Ол туралы С.В.Киселев: "сақ шеберлері бір сюжетте аң, жануарлардың дене мүшелерін өзіндік ерекше мәнермен бере білген"-дейді. Сақтардащаратюеқолданғанжануарларстталііген^ өшрде жоқ аңдар мен құстардың күрделі композициясы пайда болды. Ғалым мұнда сақ шеберлерінің дестүрлі мәнерін делелдей түседі. Қоразға бурыньщ жалпақ мүйізі қоңцыру мәнері алтайлықтарға тән мәнер. ІПартты түрде қораз бен аттың жалын бейнелу мэнері берілген . Оның басы артқа қайырылып, айдары үлкейтіліп көрсетілген. Қораздың айдары өсімдік типтес, жануарлардың стилизацияланған муйіздері сияқты жеке элементтер қолданабереді. Таулы Алтайлықтар қоршаған ортаныішкі рухани сезіммш қабылдап, философиялық ой тудыратьш кескіндемелерді ерекше жасаған. Олардың бейнелегенөр композициясында шебер мэнері сақталған. Бұғының жалпақ мүйізі тармаңталып, басы өдеттен үлкеіггіліп, тұмсығының ұшы оюланып берілген.

Бұғының бейнесін салу көне мәнерге жатады. Сақ шеберлері бұғының қимылын табиғи шынайлықпен бере білғен. Бұғының басы алға созылып, тізесі бүктеліп, басындағы мүйізі тармақталып бүкіл денесін жауып тұр. Бұл жануардың жартылай стилизацияланған бейнесі. Ал, сирек кездесетін мәнер, бұғының арқасына аударылып, аяғын аспанға көтеріп бейнелейді. Ер-тұрманнын. ағаштан жасалған алдыңғы,артқы қасына ақбекен ойылып түсірілген. Псалдырдың екі ұшына аң- бекеннің басының мүсіні жасалған. Ал, қоладан жасаған қалыптың үстінде ақбөкеннің басы бейнеленіп, оны алтын плаетиналармен қаптаған [ 45.196].

Тұяқты қорымынан  табылған бұгының денесі бұратылып, аяғы аспанға келтірілген. Аң, жануарларды  мұндай мәнерде жергілікті шеберлер ғана бейнелеген. П Пазырық обасынан табылған мөйіттің оң аяғына тізбектеліп бірінен-соң бірі ерген арқарларды шартты графикалық тәсілмен салған. Ат-өбзелдерге ілінетін ағаштан ойылып жасалған арқардың денесімен аяғы бұратылып, басына тиіп тұр. Арқарлардын, суреті қырынан салынып көрсетілген, сондай-ақ тура (фас) салынған арқардың суреті де кездеседі. Тура салынған арқардың үлкейтілген басы денесін толық жауып,оның мойын тұсына төрт аяғы шартты түрде көрсетілген. Сақ қоленерінде арқардың бейнесі түрлі. композицияда көп берілді. Көпшөлілердіңұгымында қой, аркдр жавуар байлық - береке деген рөміздік ұғымды білдіреді. Сондықтан сақтар түрмыс-тіршілікте қолданатын заттарына арқардың түрлі нұсқасын бейнелеген. Аттың тізіінін бекітетін псалдырдың үлптарына да арқардың бас мүсінін ойып жасаған. Алтай мэнеріндегі қоян бір жәдігерде ғана кездеседі. Денесі мвн артқы аяғы бұратыльш, алтай мәнерінде бейнелегец қоянның кескіні ер-тұрманның өшекей бөлшектеріне салынған. Арқардан басқа сақ бейнелеу өнеріяде жылқы бейнесіде көп қолданады. Қатанды қорымынан табылған өшекей бөлшекте аттың кескіні салтанатты түрде берілген. Аттың басыяа мүйіз қондьфылып, қосымша үлкейтілген құлак, қондырыльш, сондай-ақ аттың құйрығы бұрым больш өрілген. Сақтар аттарды жерлеу рөсімінде, көктемгі мейрамдарда салтанатты түрде безендірген. Алтыннан, қоладан жылқы, қасқыр, -> арыстан, жолбарыс, барс түрлерівің мүсіндері көп жасалған. Қасқьфды жазық фонда шығьщқы бейне ауқымының жартысына бейнелеу нүсқасы ат-өбзелдердін; өшекей бөлшектерінен көруге болады. Оның басы үлкейтіліп, денесі мен артқы аяғы деформацияланған. Мұндай мазмұндағы қасқыр өлсірегенді немесе жеңілгенді тұспалдайды.

Көшпелілердің ер - тұрман жасау көсібі сақтардан бастау алады. Олар ат-өбзелдерін жоғары деңгейде көркемдеп, эстетикалық түрғыдан дамадтты деуге болады. Ер-тоқымға өр беру үшін оған қосымша салпыншақтар мен бастырмаларға түрлі композицияда аң, құс, жануарлардың кескінш салған. Оның ішінде алтайлықтар мысық тобына жататын арыстан, барс, сілеусін, жолбарстарды түрлі мәнерде көп бейнеленген.

Сақ мәнерінде арыетандар өте аз кездеседі. Қаракөл обасынан табылған бұйымда арыстаннын; бас мүсінінің

мойын тұсындағы жүндері 5-сурет. Бшкі мүйізді грифон

оюлы  жолақтармен берілген.

Петр  коллекциясында дөңгеленіп жиырылған мысық пен жолбарыстардың суреті бар түйреуіш Эрмитажда сақталған, сол сияқты Сібір коллекциясында арыстандардың дем алған сөттері бейнеленген кескіндемелер бар, бірақ бұл мәнер тек алтайлықтарда ғана қолданған.

Амудария коллекциясындағы алтын жүзікте алдыңғы аяғы мен артқы аяғын созып, басын артқа ңайырған арыстан жөне алтын табақта тагінен отырған арыстанның мүсіні салынған. Бұл заттардың жасалу мэнеріне қарап б.з.б. V ғасырға жатқызамыз. Амудария коллек-циясындағы алтын пластинаға арыстанды тікесінен бейнелеу мәнері алтайлықтардың сүйекке салған нұсқасына ұқсас, бірақ оның төсіне оо таңбасы ойылған. Сақтарда ұшында арыстаннМі^ бас мүсіні қондырылған қоладан жасалған ұршық табылды. Сақ шеберлері өз бұйымдарьш асқан шеберлікпен жасап, талғаммен бере білген. Бейнелеу I мәнерінде жергілікті жерде тірішілік еткен жануарлардың қимыл әрекеті табиғи шынайылықпен көрсетілген. Алтай шеберлері басқа сақ тайпаларына қарағанда түрлі мәнерде грифтердің қияли бейнесінің алуан түрлерін жасаған. Шынайы, мифтік ұғымдағы грифтердің шартты түрде салған нұсқалары алтайлықтардың қолөнерінде кеңінен таралған [ 46.149 ].

Таулы Алтайлық қолөнер шеберлерінің негізгі  мәнері грифтердің нұсқаларын әсерлеп түрлі мәнерде бейнелеу. Олар әдетте грифтердің тұмсығын оюлап, құлактарын үлкейтіп, ал тырнақтарын әшекейлеп көрсетеді. Көшпелілерге тән мәнерлердің бірі грифтердің басына қораздың айдары салынып, мойнындағы мамық жүндерін оттың жалынындай сабалақтап беруі. СВ.Кисилев өзінің еисбектерінде бұл мәнерді ғұн-сарматгармен салыстырады. Ал, алтайлықтарда қалыптаскдн грифондардың композіщияларьш кейіннен пайда болған дейді. Олардың дүниетанымында мифіік үльшшан тугавбұл қр; белгсі түрлі композицияда берілген. Алтай мәнеріндегі грифтер басқа өңірдегі сақ тайпаларының. Тұмсығы оюланып, қораздың айдары салынған грифон мәнерінен өзгеше. Оған археологиялық казба жұмыстары кезінде табылған көне ескерткіштер дәлел болады. Қоладын құйылған төбесінде қораздын, айдары салынған грифон Берель қорғанынан табылған, оның аққуға атылған көрінісі берілген. Монументальды тұтастай ойылған грифтің қанаты жайылып, тырнақтары оюланған. Бұл кескін ер-тоқымда бейнеленген. С.В.Кисилевтің шкірінше: " Грифондардың басына айдар қондырып бейнелеу гректерге тән, ал алтайлықтардың мәнерінде грифондардың төбесіне мүйіз тарақтьщ тіеіндей элементгер қондырыльш бейнелеу әдіс-тәсілдері қолданған"- дейді.

Орта  Азия, Сібір аймағында табылған грифондардың көне нұсқасы сақтарға ғана тән мәнер. Мұндай грифондар аң, құс, жануардың аралас элементтерінен құралған қиялдан туған ңұс. Алтай мәнерінде былғарыдан ойылған қораздың егіз бейнеленген түрлері де кездеседі. Сақтарға мифтік бейнедегі самұрық құстардың жасалу мәнері гректерден ауысқан деген негізсіз. Қораздың айдары басына тағылған самұрық құстар тек алтайлық мәнерге жатады. Сақ шеберлері грифонға үлкен құлақ салып, басына тауешкі, бү.ғының мүйізін қондырған. Мүйізі бар арыстанның ұшуға қомданған сөтін мүсіннен көреміз. Бүркіттің ағаштан ойылған кескіндемелері ат-өбзелдерді өшкейлеуде қолданған. Оның денесімен аяғы бұратылып берілген.