Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

Грифондардың  композициясы сақ мәнерінде ат-өбзелдерді өшекейлеуге жөне тоқымға көп бейнеленген. Ңұрақ киізден жасалған түрлі-түсті грифонның аркдрға атылған көрінісі былғары тоқымға ойылған. Қоладан қалыппен құйьш, гриф мүсінін қанаты жайылған кейіпте жасалған. Мұндай алтын, қоламен қапталған өшекей заттар киім-кешекаі безеняіруге қолданған. Күрделі компо-зшщяларда самұрық құстардың арыстан бейнелілері де кездеседі. Қиялдан туған грифтер ерекше тұсы қанатты немесе мүйізді болып берілуі, сондай-ақ көне ескерткіште арыстан грифоныньщ тауешкіге атылған сзәті бейнеленген. Ағаштан ойылған мүйізді үлкен құлақты к$стыңбас мүсіні псалдырға қондырылған, ал қабаннын, жыртқыш тістері бар композшція басқа жерде мүлдем кездеспейді. Ер-тұрманды безендіру үщін қабанның жыртқыш тістерін сән үшін айналдыра іліп қояды. Қиялдан туған аң,құс, жануарлардың сюжеттері сақ бейнелеу енерінде көп қолданылған.Мүйізді арыстандар Мен жолбарыстар, тісі ақсиып, басыңца қораз айдары бейнеленген грифтер, йондай-ақ мысық құйрықты бұғы, арыстан құйрықты қанатты қасқьгр. Арыстан құйрықты қасқыр, мысьщ құйрықты бұгы да алтай мәнерінде сирек кездеседі. Сақ бейнелеу өнерінде сфинкстердің бірен-саран түрлерін ғана көруге болады. Тұскиізге бейнеленген "ан, адам", оның мүйізсіз, беті, құлағы былғарыдан ойылып жасалған. Арйстан кеуделі сфйнкске мүйіз қондырылып, оюланған құлақ, құйрық салынған. Ғалымдардың пайымдауынша сфинкс жасау ежелде пайда болған. Сақ мәнерінде былғарыдан ойылып, төбесіне лотос гулімен өшекейленген адамның басы да кездеседі. Таулы Алтайда табылғай сфинкстерде сақтардың өзіндік мәнері көзге ұрып тұрады. Сфинкстердің бет-өлпеті жергілікті жерде өмір сүрген адамдарға ұқсас. Тұскиізге бейнеленген қолына оюланған ағаш ұстаған "қудайөйел" пропорционалды түрдебейнеленген, ал қарама - қарсы бёйнеленген адамның басы үлкейтіліп салынған. Амударйя көмбесінде де сфинкстер кездеседі [ 24.236].

Сақтардың бейнелеу мәнерінің сан түрлілігі  ғалымдарды бей - жай қалдырмайды. Басқа елдердін; өнерінде кездеспейтін мәнер, аң, жануар-лар, грифондардың денесі бұратылып, аяқтарының аспанға келуі. Алтайлықтардың мұндай мәнері өр түрлі рөміздік ұғымды береді.

Орта Азия сақтарының алтыннан жасалған білезік пен жүзігінде қасқыр ме арыстанның денесі бұратылып, аяғы аспанға қаратылған мәнері алтайлықтарда қолданған.Сібір коллекциясында таутекенің денесіне тырнақтары батьфылған гриф, жолбарысқа атылған қасқыр, бүркіт гифоны, жемтігін жұлқылаған арыстан грифтерінің арпалысу көріністері, сондай-ақ гриф тұмсықты бұғыға, барстың атылған оөті көрсетілген. Бұл сюжетті көрініетерді тек Таулы Алтай қолвнер бұйымдарьшан көреміз.

Сақ мәнерінде берілген жазықтықты сюжеттермен толық жауып тұрады. Сақ мәнері бүгінгі танда өнертану ғылымында зерттелмеген тың тақырБШ. Олар: шеңбер, төртбұрыш, үшбұрыш, бесбұрыш, балық қабығіы, "жүрекше" т.б. геометриялың ою-өрнектерді өте икемді қолданған. Аңның басмн, аңның жануарға атылған көрінісін геометриялық фигураларға шеберлікпен орналастыра білген. Мұндай мәнерде бейнеленген аң, жануарлардың деформацияланған денесі көп кездеседі. Алтай шеберлерінің тағы бір ұтымды жағы бейнеленген аң мен жануардың денесінің кейбір гұстарына алтын пластиналар, ойықтар мея сызықша, таңбалар арқылы айрықша есерлеп беру. вақтар ең қарапайым деген сюжеттөріне аң немесе жануардың тізбектеліп кележатқан немесе жүгіріп бара жатқан шынайы образын береді. Мұндай мәнер сүйекте, тоқымда немесе қанжардың ағаш сабында берілген. Күрделі композицияларға алтайлықтардың аң мен жануарлардың арпалысқан көріністерін жатқызамыз. Бұл сюжеттерді сақ шеберлері әр түрлі көріністе ұтымды беруге тырысқан. Мұндай композицияларды былғарыдан, киізден жасалған тоқымдарға көп салған.Жануардың аңға ұмытылған сөті, аңның жануарға атылған көрінісі ырғақпен өте гозік берілген. Оныңөсіресе жемтігінің мойньшан тістеген көрінісі, мойнынан қан сорып тұрған оәті, сондай- ақ бұратылып, орам түрінде бейнеленуі, оның жеңілуі көршістерінде терең философиялық ой жатыр.Жануардың тілі салақтап, артқы аяғы аспанға көтеріліп, бейнеленгенін суреттен өлсірегенін, мерт болғанның нышаны.

Қатанды қорымынан антикалық автордың "таранда" шьхғармасын-дағы аңның мысық тектес аңға шабулы көрсетілген. Сақтарда аңның жануарға атылған көрінісіндегі рөміздік мағынасы, ежелгі адамдардың ұғымында мезгіл ауысуымен түсіндірілед. Олардың дүниетанымындағы бұл композициялар "адамгершілік" пен "зұлымдықтың" да күресін тұспалдайды [ 41.356].

Алтай мәнерінде күрделі композициядан  гөрі, қарапайым сюжеттер өте аз кездеседі. Мұндай кескіндер салынған бұйымдар, айрықша өсерленіп тұрады. Жануар, аңның бұлшық еттеріне космогониялық таңбалар салынған. Бұғылардың басын денесінен үлкейтіп көрсету, мысық тектес аңдардың "ауызын құлағына дейін сызып", "ауызын арандай аштырып", "үстіңгі ерні қатпарланған жыртқыш авды" бейнелеу сақ шеберлеріне тән құбылыс. Ал қабандардың "жыртқыш тіетерін" өдеттен тыс үлкейтіп, ұшын оюлап қояды. Гриф нұсқаларында бірден көзге ұрып тұратыны, мүйізі, оюланған тұмсығы мен өдеттен тыс үлкейтілген құлақтары. Сақ скиф шеберлерінің бейнелеу енердегі ерекше мәнері, аң,құс, жануарлардың шынайы, мифтік бейнелерінің көзін дөңгелек қылып беру. Сондай-ақ олардың дене мүшесіне салынған түрлі таңбалар.

Алтайлықтардың  ағаш оюдьщ білікті маманы болғандары табылған ағаштан ойылып жасалған көне ескерткіштерден көреміз. П Башадыр обасында табылған саркофагтың (ағаш табыт) қақпағын айналдыра стилизацияланған ою-&рнекпен ернектелген киіз жолақпен бекіткен. Бұл саркофагтың жазықтығына түсірілген "жануарлар стиліне"ерекше оөн беріп тұр. II Тұяқты қорғанынан табылған саркофагқа бұғынын, ойылған тұтас бейнесі, қанатты мысық тектес аңның бейнесі шеберлікпен ойылып түсірілген. Жолбарыстардың бірінен соң бірі тізбектелген қарапайым сюжетте өмірдіңүнемі жаңарьш тұратынын тұспалдайды. Саркофагтың (ағаш табыт) қақпағына жиектеп өрнектелген киіз жолақ бекітіп, оған 8 - тэрізді элементті (жабайы сиыр турдың мүйізі) ағашқа ойып түсірген. 8 - ою-өрнегін аң, жануардың денесінің бұлшық еттерін анықтай түсу үшін қабырғасына ақ түсті қылып бейнелеген. Аң, жануардың алдыңғы иығына, артқы жамбасына, қабырғаларына космогониялық таңбалар түрлі нұсқада кездеседі. Сақ мәнерінде қосымша бейнеленетін таңбалар : жақша, дөңгелек, үтір . Былғарыдан ойылған бұғы мүйізді жолбарыстың денесіне "үшбұрыш", "үтір", 8-төрізді ою-өрнектер салынған. Ал, басына турдың мүйізі, жақша, "үтір", "қайнар" 8 жёне 8 - тің екіге бөлінген элементтер салынған. Бұғы тектес грифтердің басына дөңгелек, жақша, үшбұрыш, үтір ойық таңбалар түсірілген. Егер алтай шеберлері ағаш оюда ңұлақ, көз, тұмсық, ауыз сияқты белшектерді шынайы түрде бейнелеп, ал кейбір тұстарын қосымша таңба мен турдың мүйізіменөшекейлеген. Ондай элемент екіге қақ бөлінген үтір, қабырғаны тұспадцайтын доғалар немесе жакдіалармен айшықталған. Арқардың ораад жасалған мүйізі қара түске боялып, турдың 8 мүйізінің үстіне салынған. Таңбаларды алтай шеберлері басқа да элементтермен араластыра қолданған. Мұндай мәнер аң, жануарлардың денесінде ғана емес сол сияқты 1,2,4 Пазырық обаларынан табылған кілем, киіз бұйымдарында, Петр І-нің Сібір коллекциясында бейнеленген [ 71.347].

Елік  пен арыстан грифінің иығынан  алма, алмұрт немесе (0) таңбасы бейнеленген. Мұндай таңбаларды зергерлік бұйымдардың ойық жерлеріне түсіру Амудария коллекциясындағы алтын білезікте кездеседі. Садугардьщ (скиф) таңбаларды бейнелеу, қоленерде кеңінен қолдануы, олардың аспан өлеміне, күнге табынған космогониялық дүниетанымымен байланыстырамыз.

Таулы Алтай  тайпалары мен көршілес өмір сүрген ғұндардың бейнелеу өнері жайында С.И.Руденко: "Ғұвдар Батыс Сібір мен Таулы Алтай еңірінде б.з.б. өмір сүрген сақ (скиф) тайпаларының өздеріне идеологиялық жақын мазмұн мен композиңияларды өз бейнелеу өнеріне қабылдаған. Жолбарыс, жолбарыс ғрифондарын ғұндар қоленерде бейнелемеген, оларда сондай-ақ нүкте, үтір, жақша жөне аң, жануарлардың денесіндегі бұлшық еттеріне салынатын элемеяттер мүлдем кездеспейді"- дейді.

Сактардың ғасырлар бойы қалыптасқан "аң стилі" бүгінгі күні қолөнерде қолдануы қиынға түседі. Бұл мәнер орта ғасьфда қолданыстан шығыП қалған»

Қолөнер шеберлері бұйымды ойып, қиьіп, жоньш  жасаудан басқа, олар еоя (жяқты сұңғат өнерін жоғары деңге^де меңгеруі тиіс. Ондай бірнеше өнер түрін меңгерген білікті шеберлер бүгінгі күні жоқтың қасы. Ал, сақ шеберлері жасаған қолөнер бұйымдары олардың білікті суретші болғанын далелдей түседі. Олар ез тотемдерін түрлі нұсқада өсерлеп бере білген. Еуразия құрлығында өмір сүрген сақтардьщ (скиф) заттарында бейнеленген тотемдер аң аулау, соғыс кезінде магиялық өсер етіп, олардың жауды жеңуіне тотемдер септігін тигізеді деп ұққан. Андерсон, В.В. Гольмстен жөне М.П. Грязнов:"сақтардың бейнелеу мәнерін мифтік аң мен жануарлардың символдық мазмұныны білдіретін тотем деп түсіндіруге тырысты". Ал, С.В.Кисилев пен Н.Я.Марр: "Рулық қоғамның құлдырау тұсында көшпелілердің тотемдерінің образдары бір тұтас композицияға айналды" деп тұжырымдайды. Тотемдердің көшпелі ұғымында қалыптасуы рулық жүйеге қатысты болмады. Олардың дүниетанымындағы бұл қүбылыс табиғатқа етене жақын өмір сүріп, ішкі рухани жағдайыныңөсерінен туған дүниелер. Сақ(скиф) бейнелеу өнері жоғарғы деңгейде дамығанын көне ескерткіштерден көреміз. Алтайлықтарға тән грифтердің сан алуан түрлері мен космогониялық, геометриялық, зооморфтық таңбалар бейнеленген қоленер бұйымдары сақ (скиф) өркениетті мемлекет болғанын анықтай түседі, Тұскиіздер мен сырмақтарға бейнеленген композициялар, ат - өбзелдердін; көркемделген өшекей салпын-шақтардаңы "аң стилінде" кескіндер бүгінгі түні баға жетпес мұра жөне өткен ғасырдан ақпарат беретін мәдени шежіре.

Сырдарияның төменгі бойындағы ескерткіштерді савромат-сақтар дүниесімен табылған басқа заттар да, мысалы, тастан жасалған құрбандық ыдыстары, кішкене қыш ыдыстар және темір семсерлер де жақындастырады. Айта кетсек, Ұйғарақта жергілікті жерге бейімдей салынған жыртқыш құстың басы түріндегі құстұмсық тәрізді деп аталатын құрбандық ыдыстарының ерекше түрінде кең таралған.

Орталық Азияның  заманындағы археологиялық ескерткіштері  аса белгілі емес және Солтүстік Қара теңізі жағалауындағы скиф обаларында табылған ескерткіштерге теңдесі жетпейді.

Сырдарияның ежелгі дельтасында С. П. Толстовтың экспедициясы маңызды жаңалықтар ашқан. Онда Түгіскен және Ұйғарақ қорғандары зерттелді. Қазбалар материалдарының тек бір бөлігі ғана жарық көрген. Бірақ бұның Арал өңіріндегі ерте сақ заманындағы алғашқы қорғандар екенін ұмытпау керек. Мұнда көптеген маңызды заттар табылды.

Түгіскен мазары Сырдарияның  ежелгі сағасы Іңкәрдарияның маңында орналасқан. Ол жерлеуге арналған құрылыстардың екі тобынан тұрады. Бұл құрылыстардың ескілері шикі кірпіш пен ағаштан дөңгелек мавзолей түрінде жасалған да, кейінгі қола дәуіріне, Орталық Қазақстанның дәндібай-беғазы кезеңіне б. з. д. I мыңжылдық, IX-VIII ғғ. сәйкес келеді. Осы қорғанда және одан жиырма бес шақырым қашықтықта орналасқан Ұйғарақ қорғанында кейін жерленген өліктердің қалдықтары табылды. Қорғандардың бұрышында кейбірі бір-бірімен арықтар арқылы байланысқан кішігірім шұңқырлар табылған. Бұрыштағы шұңқырларда бағаналардың орны табылмаса да, олар С. П. Толстов пен М. А. Итенаның пікірінше, мазарда ағаш камераларды орналастырумен байланысты. Біршама кейінгі кезеңдегі қорғандарға V ғасыр дромостық кірме дәліз және өлген адамды диагональ бойынша жатқызу тән. Мұндай жағдайда К. Ф. Смирнов роксоландармен байланыстыратын сармат қорғандарынан да байқауға болады. [ 26, 246 [

Ашылған қорғандар  тоналған болса да, олардан киім, қару-жарақ, ат әбзелдері, кейде аң стилінде жасалған әшекей бұйымдар табылды. Түгіскен қорғандарында табылғандардан алтынға ойылып салынған суреті бар қылышты атап өту керек. Онда арқардың екі жаққа симметриялы түрде спираль түрінде қараған мүйізі бар суреті салынған. Тағы бір сақталған пластинкада аузы жартылай ашылған, төменгі жағы мен мұрны бұралып келген жатқан екі аңның суреті бар. Оның иығына бірнеше қатарлы үшбұрыштар салынып, ұзын тырнақты қолдары екеулеп көрсетілген. Фигуралар сармат өнеріне тән қасқырдың суреттеріне жақын. Бұл Шығыстан алынған жабайы аңдар арыстан мен ілбістің осы жерде қабылдануы. Түгіскендегі аңдардың мүйізіне, сүйектеріне ойып сурет салу әдістері бұл әдістердің Арал маңындағы массагеттерде пайда болуы мүмкін екенін көрсетеді. Бірақ бұл әдіс сарматтар исседондарда да болған, әрі екеуінде де ерте заманда-ақ, б. з. д. VI ғасырда болған болуы мүмкін. [ 26.249]

Түгіскен  мазарындағы номері елу тоғызыншы  қорғанда жан-жағы сынған ұзын тырнақтары бар ілбістің рельефті суреті бар алтын пластинка табылды. Осындағы номері алпыс алтыншы қорғанда аяғын астына қайырып алған, басын алдыға созған мүйізі арқасына жететін ешкінің алтын фигурасы табылды. Түгіскен мазарынан табылған басқа алтын фигураларда жатқан немесе жүріп келе жатқан арыстан белгіленген. Жатқан арыстандардың бастары не алдыға қарайды, не жанына бұрылған. Және арыстандардың барлығы қысқа мойынды, үлкен басты, ұзын тырнақтары бар қолды болып келеді. Бұл фигуралардың барлығының құйрықтары ұзын және оралған. Ежелгі Шығыс өңірінде ертеден белгілі болып жатқан немесе жүріп бара жатқан арыстандардың бейнесі VI ғасырдың соңы мен - V ғасырдың басына жататын Уль қорғандарында табылған. Осы кезде осындай фигуралар Орта Азия мен Сібірде де белгілі бола бастады. Елу бесінші қорғанда қырын тұрған аттардың басы қосылған қола фигура табылған. Мұндай фигура басқа табылмады. Алайда мұндай түрлі фигуралар сібір және сармат комплекстерінде көптеп кездеседі. Ал Арал маңындағы Ұйғарақта мұндай түрлі фигура табылған. Ол бұғының қырын тұрған аяқтарын бөлшекпен қосқан фигурасы. Бұғының басы шалқайып жоғары қараған, бір-бірімен қосылатын өскіндері бар стержень түріндегі мүйізі артқа қарай орналасқан. Ұйғарақ мазарынан Түгіскендегі сияқты жатқан арыстанның қола мүсіндері, сақина түріндегі арқардың, арыстанның суреттері бар оюланған фигуралар назар аудартады.

Арал маңындағы обалардан табылған заттар істік те екінші шеті балта болатын темір құралды айтуға болады. Онда жануарлардың басы бейнеленген   оймалы   фигура,   ромб   түріндегі,   үшбұрыш  түріндегі   жебе ұштары да табылған.