Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

Бесшатыр қорымында (№ 14 оба) жерлеудің жаңа түрі ашылды. Обаның қабір құрылысының негізі – майда қиыршық тас араласқан топырақтан тұрғызылған қабырғалар. Қабырғалар төменгі екі қатары Тянь-Шань шыршасынан, ал жоғарғы -қатары жидеден үш қатар бөренелермен жапқан тәбені тіреп тұр. Бөренелі тебенің үстіне тастың, бұтаның және сексеуілдің жас бұтақтарының кезек алмастырылған он алты қабатынан тұратын жаппа жасалған. Қабірдің шаршы табаны және күмбезделіп жасалған жаппасы болды.

Қабірдің шығыс жағында, екі  жағына екі жұптан бағандар қазылып  орнатылған кірер аузы бар. Жұп бөренелер  қазықшалармен қосылған, оған қоса берігірек болу үшін жуан ши арқандармен  байланған. Қірер ауыздың төбесін  бөренелердің үстінен ши арқандармен буылған екі қабат қамыс тесенішпен жапқан.

Бесшатыр хронологиясы кіші обалардың  бірінен табылған заттар бойынша  айқындалады. Оның үйіндісінің астындағы  үлкен қабір шұңқырында басы батысқа  қаратып, созылған күйінде шалқасынан жерленген екі қаңқа жатты. Әрбір қаңқаның оң жағында көбелек тәрізді бәйегі бар қысқа темір семсер ақинақтар қойылған, ал сол жақтарында жебелердің қола ұштары бар қорамсақтардың қалдықтары (қорамсақтарда барлығы 50 қысқа сапты және ұңғылы жебе ұштарының он екі түрі бар) жатыр. Солтүстік жағындағы қаңқаның сол жағында темір умбон (қалқанның орта бөлігінің қаптырмасы) және шағын ағаш қалқанның қалдығы болуы мүмкін, бел тұсында темір тоға жатты. Сүйектердің арасынан төрт ақық моншақ және біріне-бірі дәнекерленіп жапсырылған іші куыс алтын түйіршіктерден жасалған екі моншақ табылды.

Бесшатыр қорымы б. з. б. V ғасырға жатады. Бұл қорымнық аумағы екі шаршы километрге жетеді. Алайда, Бесшатыр обаларына байланысты ескерткіштер қорымның өз территориясынан анағұрлым кең жерде бытырай орналасқан. Оларға обалы қорымның төңірегіндегі тас қоршаулар жатады.

Шамасы, Бесшатыр комплексі Іле  өзені аңғарын мекендегеи жетісулық  сақтардың қасиетті орны болған болуы  керек. Жүздеген жылдар бойына сақтар мұнда кұдайға құлшылық етуге  келіп тұрған, сансыз көп құрбандықтар әкелген, ас берген және әр түрлі діни жоралғылар жасаған, бата қылған. Мұндай діни салтанаттар мен жоралғылар өткізілетін орындар менгирлер мен қой тастардан ұлан-ғайыр қоршаулар тұрғызылып белгіленген.

Бесшатыр қорымының барлық обаларына үйінді тұрғызудың біртектілігі тән. Ол тастардан және ірі қиыршық тастардан үйіледі, төбесі жалпақ (тілігінде – трапеция), етегінде тастар тығыз қиюластырып қаланған. Үлкен обалардың құрылымдық ерекшеліктері - үйінділердің баурайларындағы терең орлар, оба үңгіріне осы орлардан кіретін болған. Сірә, жерлеу жоралғылары аяқталып, оба тұрғызылғаннан кейін, бата қылу, құлшылық ету және құрбандық шалу ушін жер астына кірер ауыз біраз уақыт ашық қалдырылатын болған болу керек, ал кейін кірер ауыз үстіндегі оба үйіндісінің біразын құлатып көмілетін болған.

Бесшатыр комплексінің үлкен және кіші обалары б. з. б. V ғасырда - ақ сақтар тайпаларында архитектуралық-құрылыстық әдістер: төрт бұрыштап және дөңгелектеп салу, тас қалау, ағашты өңдеп қырнау және ағаштан құрылыс салу әдістері, құрылыс салуда ағашты, қамысты, тасты пайдалану және үйлестіру әдістері қалыптасқандығын керсетеді. Шамасы, мұндай құрылыстық тәжірибе тек діни ескерткіштерді салу нәтижесінде ғана емес, тұрғын және шаруашылық жайларды салу кезінде де жинақталған болуы керек.

Бесшатырдың діни құрылыстары тайпаластарының  көсемді мәңгі есте қалдыруға  тырысқанын көрсетеді. Тек Үлкен  обаның үйіндісін тұрғызу үшін ғана елу мың текшеметрден астам топырақ, тас және қиыршық тас пайдаланылған. Бұдан басқа, қорымнан үш шақырым жердегі ең жақын таулардан мыңға жақын тақта тас пен қой тас әкелінген.

Үйінділердің үш тобына мола құрылыстарының әр түрлі формалары: үлкен және орташа үйінділерге бөренеден  қиылған қабір, киіз үй тәрізді бейіт, барлық кішілеріне – жер шұңқыр (кейде олардың ішіне тас «жәшіктер» тұрғызу) сәйкес келеді. № 14 обадағы киіз үй тәрізді шатырлы бейіт басқа жерде кездеспейді.

Бесшатырдың хронологиясы кіші обалардың бірінен табылған заттар бойынша айқындалады. Оның үйіндісі астындағы ұзын жағы батыстан шығысқа қаратылған үлкен қабір шұңқырында (көлемі 3,50-де 2м) жерленген екі адамның қаңқалары жатты. Сүйектер бірінің жанында бірі шалқасынан созылып, бастары батысқа қаратып қойылған. Жерленгендердің әрқайсының жанына оң жағынан қысқа семсер-ақинақтар қойылған, ал сол жағында қола ұшты жебелер салынған қорамсаптардың қалдықтары жатыр. Қанжарлардың сабы көбелек тәрізді, ұшы бүгілген. Солтүстік жақтағы сүйектің сол жағында темір умбон жатыр, тағы бір жатқан нәрсе, сірә кішкене ағаш қалқанның қалдығы болуы мүмкін, бел тұсында темір тоға жатты. Сүйектердің арасынан төрт ақық мойыншақ және біріне-бірі дәнекерленіп жапсырылған іші қуыс алтын түйіршіктерден жасалған екі мойыншақ табылды. Материалдар жиынтығына талдау жасау жалпы алғанда Бесшатырды б.з.б. Ү-ІҮ ғ.ғ деп белгілеуге мүмкіндік береді. Бесшатыр қорымының көлемі 2 шаршы шақырым жерді алып жатыр. Алайда Бесшатыр обаларымен байланысты ескерткіштердің таралған жері қорымның өз ауқымынан әлдеқайда кең. Мәселен, қорымның солтүстік-шығыс жағындағы 5 шақырым жердегі төбеде алты қоршау орналасқан, олар келбеті мен салынуы жағынан Бесшатыр обаларына ұқсас. Обалардың батыс жағында үш шақырым жерде нақ осындай төрт қоршау бар. Одан да әріректе, батыс жағынадағы 10 шақырым жерде де осындай, оңтүстіктен солтүстікке қарай орналасқан 45 қоршау жатыр [33, с. 477-493].

 Қорымның төңірегіндегі  бұл құрылыстардың орналасуы, олардың сыртқы түрі, құрылымдары мен көлемінің бірдейлігі оларды Бесшатыр қабірлерімен бір мезгілде салынған және олармен байланысты деп санауға негіз береді. Менгирлерден қорымдар төңірегіне қарай ашық салынған қоршаулар - Бесшатыр обаларына байланыссыз, қайта негізгі обьектіні толықтыратын сияқты.

 Бесшатыр кешені  Іле өзенінің аңғарында мекендеген  Жетісу сақтарының киелі орны  болса керек. Орасан зор Бесшатыр патшалық обалары орналасқан жерге сақтар ғасырлар бойы келіп табынып, сансыз көп құрбандықтар әкелген, ас беріп, бата қылған, әр түрлі діни жоралғылар жасаған. Мұндай діни салтанаттар мен жоралғылар өткізілетін орындарға Менгирлер мен қойтастардан үлкен қоршаулар тұрғызылған [34, с. 154-156].

 Бесшатыр қорымының  барлық обаларына-үлкендері мен  орташаларына да, кішілеріне де  біркелкілік тән, олар тастар  мен ірі қиыршық тастардан  үйілген, төбесі жалпақ (трапеция тәрізді), етегіне тас тығыз қиюластырып қаланған болып келеді. Үлкен обалар құрылымының ерекшелігі-үйінділер етегіндегі ордың терең болуы,обалардың астына кіретін жер осы орлардан басталған. Тегінде жерлеу және обаны тұрғызу жоралғылары жасалғаннан кейін жер астына кіретін есік бата қылу, құлшылық ету және құрбан шалу үшін белгілі бір уақытқа ашық қалдырып, сонан соң обаның кірер ауыз үстіндегі топырағының бір бөлігі құлап басып қалған болса керек.

Сәулет өнерінің ескерткіші ретінде Бесшатырдың әрбір үлкен  обасы құрылыстың екі түрінен: сыртқы және ішкі түрлерінен тұрады. Сыртқы құрылыс-тығыз қаланған тастардан, тас дуалдардан және үйінділер төңірегінде менгирлермен қойтастар тізбегінен тұратын үйдің үстіңгі қабатында орнатылған сияқты жалпақ төбелі үшкіл үйінді. Үйінді архитектурасында жер астына түсетін ор және ішкі құрылыстары-ағаш қабір мен қуыстар маңызды ескерткіштер болып табылады.

 Мұның бәрі сақ  тайпаларында Бесшатырдағы ғұрыптық  құрылыстар салынғанға дейін-ақ  архитектуралық-құрылыс тәсілдері  мен түрлері: төрт бұрышты және  дөңгелек етіп жоспарлау, тас қалау әдісі, ағаш өндеу дағдырлары мен ағаштан құрылыс салу, құрылыс кезінде ағашты, қамысты, тасты шеберлікпен ұштастыра пайдалана білудің ертеде-ақ орныққанын дәлелдейді. Сірә, мұндай құрылыс тәжірибесі ғұрыптық ескерткіштерді салу нәтижесінде ғана емес, сонымен қатар тұрғын үйлер мен қора-қопсылар салу кезінде де жинақталған болса керек.

 Бесшатырдың ғұрыптық  құрылыстары тайпаларының көсемдерің  мәңгі есте қалдыруға тырысқанын  көрсетеді. Құрылыс салғанда оларды  бүлінбейтіндей (тоңалмайтын) ету ғана емес, сонымен бірге ”мәңгі” тұратындай етіп салу мақсаты да көзделді. Сақтардың түсінігі бойынша, ескерткіш өзінің көлемі жағынан көсемнің құдыреті мен байлығына сай келіп, келер ұрпақтың бойына құрмет және қорқыныш сезімін ұялатуға тиіс болды [35, 15-18].

 Бесшатыр обалары өздерінің  көрнектілігімен зор әсер қалдырады.  Үлкен обаны тұрғызу үшін ғана  елу мың текше метрден астам  топырақ, тас, қиыршық тас пайдаланылған, ал оның үстіне қорымнан үш шақырым жерде орналасқан ең жақын таулардан мыңға жуық тақта тастармен қой тастар тасып әкелінген.

 Оба үйінділерін стратиграфиялық  зерттеу бұл үлкен қорғандардың  әрқайсысы тастар мен топырақты  жөн-жосықсыз текшелеу ғана емес, қайта құрылымды алдын ала  ойластырылған сәулетті ғимарат  екенің көрсетеді. Топырақтың көп қабат етіп үйілуі оба ішіндегі ағаш құрылысқа қажетті микроклиматты қалыптастырып, ескерткіш обаның өз саның ұзақ уақыт сақтауына да әсер еткен.

 Үйінділердің көлемі жағынан  қорым обалары үлкен, орташа  және кіші болып бөлінеді, үйінділердің  осы үш тобына қабір құрылыстарың әр алуан түрі: үлкендері мен орташаларына-бөренелерден тұрғызылған қабір, киіз үй тәрізді биік, ал барлық кіші обаларға жерден қазылған шұңқыр (кейде оған салынған тас жәшік) сәйкес келеді. Обадағы киіз үй тәрізді шатырлы бейітке ешқайсысы ұқсамайды. Әзірше ол скиф-сармат мәдениетінің обаларынан табылған осы түрдегі бірден-бір құрылыс [36, с. 210-215].

 Бесшатыр құрылыстарын салуға  қажетті бөренелер оба орналасқан  орыннан шамамен 200-250 шақырым  болатын Іле өзенінің арғы  бетінен, Іле Алатауының сілемдерінен дайындалған. Сол жерде ағаш кесілген, бұтақтары мен бұдырларынан тазартылып, жасалған кертпелер арқылы оларды өзенге сүйретіп апарып, салмен құрылыс салынатын жерге жеткізген. Бұл орайда қыл арқандар мен ши талшықтарынан есілген арқандар пайдаланылған.

Ағаш кесу, бөренелерді қысқарту және басқа да ауыр жұмыстар жүзі тез  мұқалатын ауыр қола балталармен  орындалған. Бөренелерді өңдеу сан  алуан шоттар, қашаулар, үскілер, қола шапашоттармен жүргізілген болса  керек.

Бесшатыр обаларын қазғандағы материалдар Жетісудың сақ тайпаларының мәдениеті туралы түсінікті байыта түседі. Олар көп жылдық тәжірибенің жоғарыда атап өтілгеніндей, жерлеу қабірлерін салу кезінде ғана емес, сонымен қатар тұрғын үйлер салу кезінде де жинақталғанын дәлелдейді. Бұдан Жетісу сақтары ”таза” көшпелі болған жоқ, олар жылдың жылы маусымдарында ғана көшіп, суық түсісімен қыстайтын жерлеріне барған да, қысқы тұрғын үйлерінде қыстаған деген қорытынды шығады. Тұрғын үй салғанда олар ағаш, тас, қамыс, бұта сияқты жергілікті материалды пайдаланған [37, с. 110-131].

Келесі бір ірі ескерткіш «Есік» обасы болып табылады. Есік обасы 40-тан астам обадан тұратын үлкен қорымның оңтүстік шетінде орналасқан. Обанын диаметрі 60 м, биіктігі 6 м. Үйілген топырақтың құрылымы айқын емес, бірақ көп қабатты (3-4 қабат) малта тас қабаты қиыршық - сазды қабатпен ауысып отырады, орталықтағы моланың айналасынан ірі қой тастар жиынтығы байқалады. Үйінді астында екі қабір: орталық және бүйірдегі (оңтүстік) қабірлер бар. Ортадағы қабір қарақшылардың неше дүркін тонауының салдарынан әбден шөккен. Бүйіріндегі қабір сол күйінде сақталған. Лақыт Тянь-шань шыршасының өңделген бөренелерінен салынған, оның көлемі: ішінен өлшегенде 2,9х1,5 м, сырты 3,3х1,9 м қабатымен қоса алғандағы биіктігі 1,3-1,5 м.

Лақыттың оңтүстік және батыс бөліктеріне  ыдыстар қойылған, ал солтүстік бөлігінде  лақыттың тура тақтай еденінде жерленген  адамның сүйектері жатыр. Ағаш қалдықтары мен темір тұтқаларға қарағанда, өлік ағаш қақпақпен жабылған болуы  керек. Ол басын батысқа қаратып, шалқасынан созылып жатыр, бас сүйегінен өкше сүйегіне дейінгі ұзындығы 165 см.

Есік обасындағы қабір құрылысы, сірә былайша тұрғызылған болса  керек: әуелі ұзына бойы батыстан шығысқа бағытталған тікбұрышты қабір шұңқырын қазған. Оның түбіне бөрене қима-лақыт жасалған. Оның құрылымы өте қарапайым ұзындықтары бірдей бөренелерді көлденен лақыттың қабырғасы болатындай етіп қаластырған. Бұрыштарында бөренелер өзара байланбаған, түйісіп қана тұр, лақыттың ұзын және көлденең қабырғаларындағы бөренелердің ұштары қабірдің опырылып түспеуі үшін кезек-кезек ұмсындырылып шығарылған.

Лақыттың қабырғаларына бөренелер  бес қатар етіп салынып, ол үстінен  де ұзын қабырғаларына көлдененінен қойылған бөренелермен жабылған. Түбіне жақсылап өңделген бір-біріне жақсы қиюластырып еден төселген. Еденге өлікпен неше түрлі нәрселер қойылған.

Шамасы, еденнің өлік жатқызылған  тұсына ұсақ алтын қаптырмалармен әшекейленіп тігілген мата төсеніш төселген болуы керек. Төсеніш үстіне тамаша сәнді киімі кигізіліп, бесқаруы түгел асылған өлік қойылған. Орныққан салт бойынша, өлік аяқ-қолы созылып, басын батысқа, бетін жоғары қаратып шалқасынан жатқызылған, оң қолының саусақтары кіндігінен төмен қойылып, сол қолы бір жағына созылып жатыр [38, с. 142-145].

 Оң жағында бел тұсына  ағаш қыны бар темір семсер қойылған. Қару ілетін аспалы белдікке алтын қаптырмалар мен жолбарыс басының бедерлі бейнесі бар өткерме шегеленген. Белдіктің сол жағына шауып бара жатқан бұлан мен ат пішінінде жасалған екі алтын тілігі жапсырылған, қайыспен қапталған ағаш қыны бар темір ақинақ ілінген. Оның әшекейлері арасынан белдіктің аспалары үшін жасалған, бүктетілген қасқырдың бедерлі бейнесі салынған цилиндр формалы екі қаптырма- тоға ерекше көз тартады.

 Сол қолының қарында алтын ұшты символды жебе, одан жоғарырақ сабы жалпақ алтын таспамен бунақтала оралған қамшы, одан жоғарырақ- ішіне қола айна мен қызыл бояу салынған шағын жібек қоржын жатты.

Лақыттың еденіне өлік тамағы салынған және ғұрыптың ыдыстар қойылған. Жазуы бар күміс тостаған мен оқшауырақ тұрған алтынмен апталған қола тегененің де соларға жататыны аңық. Оның ішінде жыртқыш құстың тұмсығы мен тырнақтары түрінде жасалған бірнеше мүсіндік алтын тіліктер жатыр. Ыдыстардың бірде-біреуінен жануарлардың сүйектері ет тағамының қалдықтары табылған жоқ [35, с. 15-18].

Ыдыстардың орналастыруда белгілі  бір тәртіп сақталған. Қыш және ағаш ыдыстар, бөлек қойылған. Оңтүстік қабырғаға жақын ағаш ыдыстар, арт жағында-екі қатарда төрт табақша, алдыңғы жағында-тегенелер мен ожау тұр. Екінші қабырға жанына қыш құмыралар бір-біріне түйістіріліп, бір қатарға тізіліп қойылған, олардың алдыңда тегенелер орналасқан, тегенелердің арасында екі күміс тостаған мен қасық бірге қойылған. Қола аяқ бөлек, қаңқаның бас жағында тұр. Лақыттың шығыс қабырғасы жағындағы еден бөлігі заттардан бос. Сірә, лақыттың есігі оның шығыс жағында болса керек.