Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

 Алдыңғы Азиядан  шыққан кейбір бейнелеу үлгілері  Орта Азия арқылы скифтер заманындағы  Алтай мен Онтүстік Сібір өңеріне  үйлесіп, сол арқылы орнығуы  мүмкін деген жорамал расталып  отыр. Бұл Онтүстік Орал өңірінің савроматтық ескерткіштеріндегі кейбір бейнелер жөнінде де сондай дәрежеде дұрыс.

 Сырдарияның төменгі  бойындағы сақ тайпаларының тарихы  ең әуелі қола дәурінің соңғы  кезеңіндегі аймақ тұрғындарының  жергілікті этникалық-мәдени ортасынан  басталады. Ұйғарақ пен Оңтүстік Түгіскенің жерлеу құрылыстарының ежелгі беткі қабаттағы құрылыстары, топырақ лақыттардың бағанды құрылымдары, ”жер столдар” деп аталатындар, жерлеу салтындағы кең тараған отқа табынушылық секілді өзіне тән белгілері нақ содан, Солтүстік Түгіскеннің кесенелері мен басқа да ескерткіштерінен басталады. Бірақ Арал өңірі сақтарының этникалық-мәдени дамуы жергілікті бағытпен ғана шектеліп қалған жоқ [ 20, 213-214 ].

  Жерлеу ғұрпындағы  ерекшеліктер Оңтүстік Жайық  өңірі мен Солтүстік-Батыс Қазақстандағы савромат тайпаларының мәдениетімен де көп жағынан ұқсас.

  Қола дәуіріндегі  Орынбор далалары мен Арал  өңір тұрғындарының арасындағы  белсенді байланыстар, андронов  мәдениетінің Батыс Қазақстан  нұсқасының Орталық Қазақстан  немесе Солтүстік Қазақстан нұсқасынан айырмашылығы, қималық компоненттің Жайық өңірі мен Оңтүстік Арал өңірі далаларының қола дәуріндегі мәдениетінің дамуына қатысуы-осының бәрі Оңтүстік Жайық өңірінің савроматтары мен Оңтүстік Арал өңірі сақтарының мәдениеттерінде ұқсастық болуына себепші болды. Мұнда, сірә, халықтың біріне-бірінің араласуы, жекелеген тайпалардың екі жақтың да тайпалық одақтарының құрамына енген болуы мүмкін.

 Алайда Арал өңірі  сақтарының географиялық жағдайы  сақтар дүниесінің батыс шегі  болуы мен олардың ”батысқа  бағдар алуы” олардың мәдениетін басқа да сақ тайпаларының мәдениетінен ерекшелендіретің белгілері әліде толық айқындалмаған.Арал өңірі даласының тұрғындары Орта Азияның егіншілік оазистерінің тұрғындарымен сонау соңғы қола заманынан-ақ тұрақты қарым-қатынас жасап байланыста болған.

Сырдария сағасының  табиғи жағдайлары, сол сияқты  б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғасырлардың өзінде-ақ суармалы егіншілік дамыған Әмударияның  төменгі ағысының жері жағынан жақын  егінші халқымен мәдени байланыстары да Арал өңірі сақтарының шаруашылығында егіншілік рөлінің артуына және оларда жартылай көшпелі шаруашылықтың дамуына себепші болды. Бір ғажабы, Арал өңірі сақтарының қабірлерінде ат жүгенінің міндетті түрде болуы жағдайында, оларда мал шаруашылығы неғұрлым көшпелі түрдегі тайпалардан мәлім болған малды қоса көму салты іс жүзінде байқалмады. Сақтардың Шірік-Рабат қаласы мен одан солтүстіктегі Бәбіш-Молдаға жақын жерде су жүйесі желісінің болуы мұнда суармалы егіншіліктің де өз тарихы болғанын көрсетеді [2,  194-196 ].

  Арал өңірі сақтарының  ортаазиялық және алдыңғы азиялық елдермен байланыс жасағаны Ұйғарақтағы жерлеу орындарынан шеттен әкелінген ыдыстардың табылуымен, бейнелеу өнерінде арыстан мен қабылан бейнелерінің пайда болуымен, перуза мен ақықтан жасалған, үнділерден шыққан бау-бақ өрнекті моншақтар сияқты әшекей бұйымдардың табылуымен дәлелденеді.

   Сірә, Арал өңірінің  сақтары Оңтүстік Жайық өңірінің  савроматтарына орта не алдыңғы  азиялық мәдениетінің кейбір  элементтерінің енуіне едәуір  себепші болса керек. Олар, шамасы, Қазақстан-Сібір тобындағы сақ тайпалары жөнінде де осындай қызмет атқарған сияқты.

   Сырдарияның төменгі  бойындағы ертедегі сақтардың  этникалық және байланыстарының  кең өріс алуы, олардың шаруашылығының  ерекшелігі, антропологиялық пішінінің  кейбір өзіндік ерекшелігі оларды бір тайпа емес, үлкен тайпалық одаққа кірген туыстас бірнеше сақ тайпаларының ерекше тобы деп есептеуге негіз береді.

  Сырдария сақтарының  мәдениеті  б.з.б. І-мыңжылдықтың  екінші жартысында гүлденген  денгейіне жетті. Бұл кезде,  тегінде, Інкәрдариядан біршама солтүстікке таман тармақталып ағып жатқан Жаңадария негізгі су жолы болса керек. Бұл орайда Інкәрдария арнасының кей тұстары құрғап, оларда аз уақыт қана, ең алдымен су тасыған кезде ғана сақталған.

    Б.з.б. І-мыңжылдықтың  екінші жартысы - Әмударияның төменгі ағысында Хорезм мемлекетінің қалыптасып, нығайған кезі. Ежелгі егіншілікті оазис пен оның көшпелі шет аймақтарының арасындағы экономикалық және мәдени байланыстар бұл кезде ерекше маныз алды. Сырдария сақтарының жерінде тек бекіністі ірі қоныстар ғана емес, қалалар да пайда болды. Олардың қатарына, мысалы, Шірік-рабат қаласы және Жаңадариядағы айналасында жергілікті қоныстар кешені мен дамыған суландыру жүйелері бар, көлемі кішірек бекіністі Бәбіш-молда қаласы жатады. Осы тектес тағы бір ескерткіш-Іңкәрдариядағы кішігірім бекіністі Баланды қалашығы. Оларға жақын маңда зәулім жерлеу құрылыстары бар, оларда жергілікті ақсүйектер жерленген және алуан түрлі жерлеу мүліктері қойылған [ 20,  215-216 ].

   Аты аталған  қалалардың жоспарлануында және  әскери-инженерлік құрылыстарында, архиткетуралық-құрылыстық тәсілдерінде Хорезм оазисінің неғұрлым кемелді мәдениетінің әсері әжептәуір анық байқалады. Хорезмнің сақтар мәдениетіне ықпалы керамикалық өндіріс саласында да көрінеді.

 Солай болғанмен  де, жергілікті дәстүр де одан әрі байқалады, ол әсіресе жерлеу құрылыстарының құрылымы мен жоспалануында анық көрінеді. Ол былай тұрсын, соңғылардың айқаспа төрт бөлімге бөлінген шеңбер тұрғысындағы жоспарлау принціпіне ұқсас құрылыстар Хорезмнен кездеседі. Сірә, бұл жерде біз сақтардың өз көршілерінің мәдениетіне аз ықпалын тигізгенін де көреміз.

   Қалаларды, қоныстар  мен қорымдарды ескерткішке қалдырған  Арал өңірінің сақ тайпалары,  сірә, мүлік теңсіздігін білген  болса керек, бірақ алғашқы  қауымдық құрылыстың сарқыншақтары әлі де толық жойылмады. Бұл мал шаруашылығымен де, су жүйесі бар егіншілікпен және әр түрлі үй кәсіптерімен де айналысатын тайпалардың әскери одағы болатын. Жалпы айтқанда оңтүстік өңірде сақ ескерткіштері өте аз зерттелген. Қазіргі таңда археологтар бұл өнердің қоныстар қалдықтарын зерттеуде. Келешекте Қазақстанның басқа аймақтары сияқты бұл өмірдің де ерте темір дәуірінің ескерткіштері зерттеліп,  жаңа ғылыми жаңалықтар әкеледі деген үміттеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. Сақ тайпаларының орналасу ерекшеліктері және

рухани мәдениеті  мен салт- дәстүрі

 

3. 1. Сақ тайпаларының  орналасу ерекшеліктері

 

Қазақстан территориясы жэне табиғаты жайындағы алғаш географиялық білімнің тамыры сан ғасырлар бұрын  қалыптаса бастады. Қазіргі Қазақстанның территориясы ежелден адам тұрағы болды, оған Қазақстанда адам белгілерінің палеолит тұрағы ретінде кездесуі дәлел бола алады.

Қазақ жерінде ежелгі кезде ірі сақ тайпаларының одағы  болды. Олар өздерінің қоныстарын ауыстырып  отырғандықтан, өзендер (Сырдария, Шу, Жетісу) мен Тянь-Шань тауларын, жазық дала жэне жартылай шөлді зоналарды да игерді. Көшпенділік өмір сақ тайпаларының георгафиялық танымын кеңейте түсті.

Сақтардың ежелгі қалыптастырған өркениетіне, сондай-ақ Алтай, Сібір, Шығыс, Европа халықтарымен тығыз байланысына қарамастан олар өздері туралы жазба деректер қалдырмаған. Сондықтан да қазіргі Қазақстан территориясы туралы бізге жеткен алғаш мәліметтер тек ежелгі көршілес елдердің эдеби және тарихи ескерткіштерінде сақталған.

Б.з.д. I мың жылдықтың ортасында ежелгі жазбаларда Орта Азияны жэне Қазақстанды мекендеген ірі сақ тайпалық одағы туралы алғаш мэліметтер пайда бола бастайды. Сақ тайпалық одағына: массагет, даи, каспийлер, исседон, кейінірек алан, сарматтар кірді.

Қазақстан аумағында  патриархалдық-феодалды қатынастар біркелкі қалыптаспады. Бүл қатынастар оңтүстік аудандарда - Шу, Талас, Сырдария өзендері алқабында тез дамыды. Бүл жерлерде мал шаруашылығымен қатар егіншілік те қатар жүрді. Таптық қоғамның қалыптасуы Қазақстанның басқа да аумақтарында жүрді.

Қазақ жері туралы мэлімет  беретін жазба деректерден бізге  жеткені I Дарий патшаның бұйрығымен б.з.д. жазылған «Бехустиндік жазба». «Бехустиндік жазбаның» V бағанасының 20-30 жолдарында мынадай мэлімет келтірілген: «Дарий патша: сақ эскерлерімен теңіздің ар жағындағы сақтар еліне бардым», - дейді. «Бехустиндік жазбада» айтылып отырған бүл теңіз Арал теңізі еді [13,16-6].

Осындай мәліметті Геродот  та береді. Онда Кир II мен Дарий жорықтарының екі нүхқасы қарастырылады. Біріншісінде, Дарий сақтармен Амударияның арғы жағындағы Арал теңізінде кездеседі; екіншісінде, II Кир массагеттермен Узбойда шайқасты, ал Дарий сақ жеріне Амудария өзенінің орта ағысы арқылы өтеді.

Геродоттың «Тарихы» (б. д. д. V ғ. 40 ж. аяғы - 30 ж. басында жазылған.) антикалық деректердің аса құндысы болып саналады. Геродот алғаш теңізінің орналасуын дәл анықтады. «Тарихтан» біз мынадай мэлімет алааламыз: «Каспий теңізінің ұзындығы 15 күндік, ал ені ең үлкен жерінің өзі 8 күндік жүзу жолы» [14.577]. Каспийдің батысына қарай алқап «жазық тегістік» болып келген, Орал өзені бассейнінен ары қарай «тасты және тегіс емес жерлер», ал одан ары «биік» таулар шоғырланған. Шамасы мұндағы «тасты және тегіс емес жерлер» - Жалпы Сырт, ал «биік» таулар - Орал болса керек. Геродот «биік таулар бөктерінде» аргипей тайпаларының, одан ары -будиндердің (Қазақстанның солтүстік-батысы) қоныстарын көрсетті. Исседон тайпалары болса, аргипейлердің шығысында орналасқан. Исседондардың айтуы бойынша,- деп жалғастырған Геродот, олардың шығысына қарай аты аңызға айналған аримаспалар жэне «грифтердің алтындарын алушылар» (Қазақстанның солтүстік-шығысы және сол кезде алтын рудалары бар Алтай ) өмір сүрді,- дейді /15/. Сондай-ақ, Геродот Акес (Сырдария) өзені басталатын аймақты сипаттайды. «Азияда барлық жағы жоталар және жоталарда бес аңғары бар тегістік бар. Таудың сол тегістігінен ірі Акес өзені бастау алады». Бүл сипаттама Ферғана даласындағы таулы жоталарға сэйкес келеді. Өзен де сол жерден бастау алады. Геродот сонымен катар Акес өзеніндегі ирригациялық жүйенің бар екенін, жэне онда адамдар сүлұ өсіретінін айтады.

Александр Македонскийдің б.з.д. 330-327 жж.Орта Азияны жаулап алуы ежелгі гректердІң Қазақстан территориясы туралы географиялық мэліметтердің  көбеюіне үлкен ықпал жасады.

Грек ғалымдарының еңбектерінде осы кездерде бір-бірін қайталаулар, қарама-қайшылықтар кездеседі. Мысалы, гректер Орта Азияны жаулап алған кезде Сырдарияны Донмен шатыстырған, сондықтан олар үнемі Сырдарияны Донмен алмастырып ала берген, сөйтіп кейде оны Яксарт, кейде Танаид деп атаған. «Бактриялықтар бүл өзенді Лаксат (Яксарт - Сыр) деп атаған, скифтер Силис, ал Александр Македонскийдің эскерлері Танаид деп есептеген». Бірақ Селевки мен Антиоха қолбасшысы Деодам осы өзеннен өтіп, бұл Танаид емес екенін дәлелдеді. «Мұнда Персия мен скифтердің шекарасы орналасқан» - деп, кейіннен рим ғүламасы Плиний жазып қалдырған [ 56.865 ].

Македон жаулашылығы  кезінде Қазақстан территориясы туралы географиялық таным кеңейе түсті. Мысалы, Квинт Курций Руф мынадай  мәлімет келтіреді; «Скифтер солтүстікке жақын түрады, онда ну ормандар мен кең алқапты шөлдер кездеседі». Егер автор осы мэліметтерді Александр Македонскиймен бірге Сырдария жағалуында жүргенде жазған болса, онда «ну ормандар мен кең алқапты шөлдер», деп, Орталық, Солтүстік Қазақстан жэне Сібір жерлеріне сипатама берген.

Македон жаулаушылығынан  кейінгі кезеңде Қазақстанның географиясы  жайында маңызды мэліметтерді римдік ғалым-географтар Страбон мен Птоломей қалдырды.

Страбон (б.з.д. 63 ж.-б.з.д. 23 ж.) Сырдария мен Амудария туралы дэл  мэліметтер берді. Ол Орта Азия өзендеріне мынадай сипаттама берді: «Яксарт Окстан ерекше болып келген жэне екі өзен де бір теңізге құяды». Мүндағы айтылып отырған теңіз - Арал теңізі. Осылай Арал теңізі туралы дүрыс түсінік қалыптасады. Сырдария мен Амудария өзендерінің ерекшеліктерін ескере отырып, Страбон олар Каспий теңізінің Скиф шығанағына күяды деп есептеді [16,19-6].

Плимий де өзінің «Жаратылыстану тарихында»: «Яксарт жэне Окс скиф шөлдері арқылы соғды аумақтарынан ағып өтіп, Скиф шығанағына құяды»,- деп  жазды. жеріне шетел елшіліктерінің келуі азайды. Алайда осы кезде Византия императоры Юстиан II жіберген Земарх елшілігін айтпай кетуге болмайды[ 86.865 ]..

Земарх елшілігі жолы Каспий теңізінің солтустік-шығыс  жағалауы бойынша Волга (Аттиль), Орал (Даих) және Эмба (Их) өзендері арқылы өтті. Қайтар жолда хорезмге соқты жэне Амударияда болды. Земарх: «көлдің шөлді жағалауымен 12 күн жүрдім»,- деп жазды. В.Бартольд, бұл көлді - Арал теңізі деп есептеді [18, 54-6]. Жалпы ерте кездегі қазақ жері туралы осындай мәліметтер қалдырылды.

Антикалық авторлардың  Батыс Қазақстан туралы, осы аудандардағы теңіздер мен өзендер: Каспий жэне Арал теңіздері жэне Сырдария өзені туралы мэліметтер шындыққа сэйкес келді. Бүкіл  қазақ жері туралы білімнің жинақталуы ежелгі дэуірде өте баяу жүрді және олар біркелкі болмады.

VII ғасырдың басында  алып мемлекет құрған арабтар  Қазақстан аумағын зерттеуде  VII ғасырдан бері маңызды орын  алып келді. Араб ғалымдары  өздерінің саяхаттары жайлы жалпы  географиялық сипаттамаларын эдеби  деректерде жэне басқа да түрлі мэліметтерде қалдырды. Араб саяхатшыларының мэліметтері негізінен отаршылдық саясатпен жүргізілген әкімшілік-санақтық сипатта болды. Негізгі мэліметтер Шығыс өңірін мекендеген халықтар, олардың қалалары мен түрғылықты жері, орналасу аймағы, жолдары т.б. туралы жаулап алушылардың білуіне қажетті салаларда жиналды. Дегенмен, осы мэліметтер арабтардың жэне Европа халықтарының Орта Азия және Қазақстан жайлы географиялық дүниетанымның өсуіне септігін тигізді.

Х-ХІ ғғ. Қазақстанда феодалдық  қатынастар одан әрі дамып, тау шикізаттары мен металлургияны өңдеуге байланысты көптеген тұрғылықты жерлердің пайда болғандығы тарихтан белгілі. Қазақстан қалаларының өсуінде транзиттік сауда маңызды болды. Жібек жолы Иран мен Византиядан Жетісу арқылы Қытайға өтті. Русь, Византия, Иранмен мықты сауда жүрді. Керуен жолдары Қазақстанды Шығыс және Батыс Еуропамен, Алдыңғы және Кіші Азиямен, Қиыр Шығыспен байланыстырды. Орта Азиядағы сияқты Қазақстанда да қалалардың дамуы Х-ХІІ ғғ., яғни феодалдық қатынастардың дамуына сәйкес келді.