Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

 Қорымдардың материалдарын  көптеген кездей-соқ табылған олжалар мен көркемдік қола бұйымдар көмбелері қазандар, құрбандық ыдыстары, шырақдандар, еңбек құралдары, қару және, ер-тұрман заттары, едәуір толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен аңдардың, кейде адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген. олар сақтардың құю техникасы  мен көркемдік мәдениетінің жоғары, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ертедегі  темір дәуірінде орта Азия мен Қазақстандағы металлургия өңдірісінің ірі орталығы болғаның дәлелдейді [69,  151-153 ].

 Берікқара қорымының обасын (Талас өзенінің аңғарында) топографиялық зерттеу мұндағы үлкен обалардың топырақ үйінділері тастан қаланған шеңбер, төрт бұрыш, жол, құйрықты жұлдыз сияқты нәрселер түріндегі әр алуан тұлғалардың қайран қалдырарлықтай ұштасуын толықтыра түсетіндігін көрсетеді. Олардың сақ тайпаларының сол дәуірде болған діни және әлемнің шығуы туралы ғарышнамалық түсініктерін көрсеткеніне күмән жоқ.

Ертедегі темір дәуірінде  Шығыс Арал өнірінің аумағы мен Оңтүстік Қазақстанның оған шектес аудандардың массачет-сақтардың құрамына кіретін этникалық топтар мекендеген. Олардың сол кездегі мәдениетінің ескерткіштері Сырдарьяның төменгі бойындағы ұйғарақ және Түгіскен қыраттарында орналасқан обалы қорымдар болып табылады. Түгіскен қорымы екі дәуірдің ескерткіштерінен тұрады. Ең алдымен  бұл-Солтүстік Түгіскен б.з.б. ІХ-ҮІІІ ғасырлардағы қорымдар. Сақтардың обалы қорымы- Оңтүстік Түгіскен де осында Түгіскен үстіртінде орналасқан. Ол өз кезегінде екі кезенге бөлінеді біріншісі 9, екіншісі  27 обадан тұрады. Оңтүстік түгіскеннің барлық саң обалары б.з.б ҮІІ-Ү  ғасырларда тұрғызылған. Ұйғарақтағы сол заманның 80 обасы үш топқа  шығыс, орталық, және батыс топтарға шоғырланған. Олардан 70 оба қазылды. Ұйғарақ пен Түгіскенде жерлеу құрылыстары әртектес болғанмен, жерлеу ғұрпы бірдей.

Түгіскен мен ұйғарақ  қорымдары  Ұйғарақ пен Оңтүстік Түгіскеннің құм үйінділері астынан  алуан түрлі жерлеу құрылыстары  қазылып ашылды. Оның бірі, негізінен  Ұйғарақтан ғана шыққары-адамдарды  жердің бетіне, жеңіл қаңқалы ағаш құрылыстын не күркеннің ішіне, қамыс төсеніш үстіне жерлеу. Мұндай құрылыстардың сыртқы бітімі дөңгелек, сопақ немесе тікбұрышты болған.

  Олар Солтүстік  Түгіскендегі қола дәуірінің  қарапайым жерлеу құрылыстарына  ұқсас. Оларды солтүстік Түгіскендегі  жерлеумен жақындастыратын белгі- өліктің басын батысқа қаратып жерлеу және ішінара - өлікті өртеу салты.

  Жерлеу құрылыстарының  екінші үлгісі-жерден қазылған  шұңқырлар. Олардың бірнеше түрлері  бар. Ұйғарақ пен оңтүстік Түгіскен  қорымдарында шығыстан батысқа  бағыталған тікбұрышты үлкен жер шұңқырларға жерлеу түрі көп тараған. Лақыттар ағаш бөренелерімен жабылып, олардың үстіне қамыс немесе ұсақ бұтақтар қабаты төселген. Шұңқыр айналасындағы ескі қабат пен қабір топырағын да қамыспен жауып тастаған. Сонан соң диаметрі 1  метр, кейде 5 метрге дейін жететін оба үйген. Кейбір жағдайларда үйінді қамыс пен топырақ қабаттарынан тұрғызылған. Басқа жерлеу құрылыстарындағы сияқты, мұнда да отқа табыну кең таралған [ 10, 170-172  ].

 Қабірдің бұрыштарында  тіреу орындары сияқты кішкене  шұңқырлар жиі кездезеді. Кейбір қабірлерде лақыттың түбінен қабырғаны жағалай арықша қазылған да, өлік жер ”үстел” үстінде жатқандай болып көрінеді. Қабір бұрыштарындағы шұңқырлар сияқты, мұндай “үстелдер” де солтүстік  Түгіскендегі кесенелерінен дәстүрге айналған белгілі жерлеу ғұрпының жергілікті тәсілдері.

 Түгіскенде жерден  қазылған шұңқырларға жерленетің  обалардың тағы бір өзгеше  тобы бар. Құрылыстардың бұл  нұсқасы - ортасында беті ағаш  бөренелермен жабылған жер шұңқыры  бар, жан-жағы айнала қоршалған  топырақ дуалдан тұрады.  Дуалдың топырағы айналасындағы белдеулей қазылған орлардан алынған. Бұдан басқа, топырақ дуалды қоршаған ор жанғыш материалдар мен (шөпшекпен) толтырылған. Сірә, жерлеу кезінде барлық құрылысты айнала от жағылатын болса керек.

 Ақырында, Ұйғарақта жер қабірлерін Түгіскенде жоқ түрі бар. Бұл негізінен бұрыштары дөңгеленіп келген тік бұрышты тар молалар. Құрылымы жағынан оларды Түгіскен мен Ұйғарақтағы үлкен жер шұңқырға жерлеу жақындастыратын белгі-сырғауылдармен және бұтақтармен жабылуы [ 20, 210-212 ].

 Ұйғарақ обаларының  орталық кешенін қалдырған рулық  топ,мүліктердің құрамына және  үлкен жер лақыттарға қарағанда,  ең ықпалды топ болған. Оның  өкілдері әскери билік пен  абыздық қызметті қатар жүргізген  көсемдер болған. Бұған билік  бергісі-күрзінің және салттық айбалта-қаңжардың табылуы дәлел. Бұл жерде де жерленген қару-жарақты салт атты жауынгерлердің зираттарының көпшілігі, сірә, басқа рудың мүшелерінікі болса керек. Батыс жақ шетіндегі тік бұрышты тар қабірлерге атағы жоқ және кедей рулық қауым мүшелерін жерлеген.

Түгіскенде б.з.б.ІҮ-ҮІ ғасырдағы бай қабірлер тобы айқын  аңғарылады. Олардың құрылымына тәң  нәрсе-кірер ауыздағы ұзын дәліз-дромос. Лақыттар өте терең болуы мен  ерекшеленеді. Өліктің басы шығысқа-солтүстік  шығысқа қаратып жатқызылады. Шұңқыр әдетте, неғұрлым ертеректегі обалардағы сияқты қабырғаларымен емес, бұрыштармен бағытталған. Жерленгендер шалқасынан созылған күйінде бастары шығыс – солтүстік -  шығысқа қаратылып кейде оларды лақыт шұңқырларын қиғаштай, аяқтарын ромб тәрізді тізесінен бүгіп, өкшелерін ішке қаратып (ат үстінде отырған кейіпте) жатқызылған. Лақыт шұңқырлары мен дромос (ішінара) тегіс етіп жабылған  [10,  170-171 ].

 Сонымен б.з.б.ҮІ  ғасыр обаларына бұрынғысынша  тәң нәрселер лақыттардың бұрыштарындағы  шұңқырлардың сақталуы, ілуде бір болғанымен, жерден қазылған қабірлер мен жер үстіне салынған жерлеу құрылыстарының қатар қолданылуы, оттың жерлеу салтындағы елеулі рөл атқаруы. Табылған көптеген және алуан түрлі заттар  б.з.б.ҮІ ғасырларда Аралдың шығыс өңірің мекендеушілердің материалдық мәдениетінің бейнесін толық сипаттайды. Көптеп табылған заттардың қатарына жапсырылып істелген жергілікті ыдыстар мен құмырашы ұршықшасында жасалған керамика, қола пышақтар, киім әшекейлері мен сәндік бұйымдар, тас құрбандық ыдыстары мен жануыштар, та әбзелдері мен қару-жарақтар жатады. Ағаш өнделгенде қолданылған, жер өңдеу жұмыстарына және қару ретінде пайдаланылатын қола шапашоттар сирек кездеседі. Басқа сақ тайпаларында мүлде кездеспейтін қола және темір балғалар, айбалта мен қанжардың қызметің қоса атқаратын өте тамаша жасалынған қола бұымдар да бар.                                                                                                         

  Керамиканың материалдық  мәдениет ерекшеліктерін мейлінше  айқын көрсететіні және түрі ұқсас болған жағдайда түрлі аймақтардың металл бұйымдарының, керамикалық түрлерінің ерекшеліктері елеулі болуы мүмкін.

 Түгіскен мен Ұйғарақта  керамика барлық жерлеу орындарында  кездесе берген жоқ. Биік тік  мойыны бар және жайпақ түпті,  көбінесе жылтыратылған, алмұрт бітімдес ыдыстар керамиканың негізгі түрлері болып табылады. Мұның өзі қөңіл аударарлық жай, өйткені савромат ескерткіштерінде алмұрт бітімдес ыдыстар б.з.б.ІІІ ғасырда ғана пайда болады және оларға тән емес. Олардың Орта Азиядан шыққан болуы неғұрлым ықтимал [ 2,  192-194 ].

 Түтікше шүмегі  бар ыдыс та ортаазиялық түр  болып табылады. Шүмегі түтікше  ыдыстар Түгіскен мен Ұйғарақтағы  б.з.б. ғасырдағы қабірлерден табылды,  Қазақстан аумағындағы басқа  сақ кешендерінде олар ұшыраспады. Сонымен бірге Оңтүстік Түгіскен мен Ұйғарақта бір не екі тұтқасы бар жапсырма сапты аяқтар, ернеуі ішіне қарай аздап емеурілген, бүйрі шығыңқы тостағандар кездесті- ыдыстардың бұл түрлері Еділ бойы мен Оңтүстік Жайық өңірінің савроматтар дүниесінде, сондай- ақ  Қазақстанның ертедегі көшпелілердің жерлеу орындарында жақсы белгілі.

 Арал өңірінің жерлеу  кешендерінен қару-жарақтар, көбінесе  жебе ұштары мен  ат әбзелдері  табылды. Олар Евразияның алдыңғы  сақ заманындағы шығыс аудандарында- Қазақстанға, Сібірге, Алтайға тән. Мұнда да жебе ұштарының басты-басты екі түрі-қысқа сапты және ұңғылы түрі қатар қолданылған. Қысқа мойынды жебе ұшының орнына б.з.б. IV ғасырдың екінші жартысында қанды басы үш қанатты немесе үш қырлы ұңғылы жебе ұшын қолдану басқа аудандарға қарағанда ертерек басталды, мұның өзі бұлардың солтүстік-батыс көршілері-Оңтүстік Жайық өңірінің савроматтарымен байланыстары мен жер жағынаң жақындығының арқасында болғаң еді [14, 174-178 ].

  Қорамсақтарда жебелердің  сақ мәдениеті өріс алған басқа  жерлерде аз тараған ромб тәрізді  ұңғылы және қос қалақты қысқа  мойын ұштары да кездеседі.  Жебелердің қысқа мойындағы ұштарының  қаңды басын төрт қырлы етіп  жасаған түрі де басқа жерлерден  әзірге табылғаң жоқ. Оның есесіне қорамсақты белінің сол жағына, жебелердің ұштарын төмен қаратып салып жүретін классикалық скиф- сақ әдісі басым болған.

 Арал өңірі сақтарының  жерлеу орындарынаң ең көп  табылатын заттардың бірі-ат әбзелдері.  Ұйғарақтағы қабірлердің жартысынан дерлік жүгенің қалдықтары- ауыздықтар, айшықтар, әр түрлі қапсырмалар, сондай-ақ тартпалардың айылбастары табылған.

Ұйғарақтағы ат ер тұрманы-Орталық  Қазақстанда, Алтайда, Жетісуда сақ  заманында кең тараған ат әбзелдерінің бір нұсқасы. Кейбір ауыздықтардың, айшықтардың түрлері мен оларды жасау әдістерінде, айылбастарында және жүген жиынтығының бірқатар заттарында ғана емес, сонымен қатар сол жиынтықтарға кіретін заттардың өз құрамында да ұқсастық байқалады. Алайда Ұйғарақтағы ер-тұрман ауыздық пен айшықты бірге құйып шығарған ерекше үлгіде болды, Қазақстан аумағының басқа аудандарындағы сақтарда мұндай үлгі болмаған. Сондай-ақ, үш тесікті мүйіз не қола айшықты, үзеңгі түбіндегі шығыршықты ауыздықтары бар жүгендер де ерекше үйлесімімен көзге түседі. Ұштары тікбұрышты жұмыр келген және қосарлы қондырмалы айшықтары бар, бітімі өзгеше ауыздықтардың Арал өңірінен көптеп табылуы бұл ауданның Жетісумен бірге осындай үлгідегі жүген жасайтын  орталықтардың бірі болғанын көрсетеді.

  Сырдарияның төменгі  бойындағы ескерткіштерді савромат-сақтар дүниесімен табылған басқа заттар да, мысалы, тастан жасалған құрбандық ыдыстары, кішкене қыш ыдыстар және темір семсерлер де жақындастырады. Айта кетсек, Ұйғарақта жергілікті жерге бейімдей салынған жыртқыш құстың басы түріндегі “құстұмсық тәрізді” деп аталатын құрбандық ыдыстарының ерекше түрі де кең таралған. Ұйғарақ пен Түгіскеннің жерлеу мүліктерінің ішінде бейнелеу өнерінің көз тартар үлгілері де кездеседі. Бұлар ер-тұрмандағы, алтын қаптырмалардағы, алтын шеттіктердегі хайуандардың бейнелері. Хайуанаттар бейнелерінің арасындағы бұғы, киік, жылқы, таутеке, қабан, арыстан, барыс не қабылан, жыртқыш құс, түйе бар. Бұл заттардың жасалу әдістері мен стилі Арал өңірі сақтарының мәдениетің скифтік-сібірлік өнер дүниесіне енгізеді  [ 20,  215-216 ].

  Жинақтарда осы  өңердің тым ертедегі үлгілерінің,ең  алдымен 1 Петр коллекциясындағы  дөңгелене бүктеліп жатқан барыс  не қабылан түріндегі қола  қаптырмалардың болуы мәнді.

  Құйрығының ұшы  мен аятары иілген, құлағы айқын  көрінбейтін, көзі мен мұрыны бір сызық бойында жатқан концентратциялық шеңберлер түріндегі, денесінің бұлшық еті білемделген Ұйғарақ тоғалары - Евразияның ежелгі аң стилінің үлгілері, олардың скиф өңері заттарына ұқсастығы байқалады. Ұйғарақта бейнелеу қағидаларын сақтай отырып,  тек өз ерекшеліктерін еңгізу ғана байқалады.

 Арыстанды бейнелеу  Арал маңы сақтарының өміріндегі  тұрақты тақырыптардың бірі болып  табылады. Онтүстік Түгіскеннің  №45 обасындағы б.з.б.ҮІІ-ҮІ ғасырларға  жататын кешеннен отырған арыстанның  бейнелі салынған тартпаның екі тоғасы (дәл сондай тоға Ұйғарақта да бар), басы артына қарай бұрылу тырған арыстандарды ойып салған төрт алтын тілік табылды. Аңның басы арыстанның басы онша ұқсамайды, сірә, шеберге бұл бейне таныс болмаса керек, бірақ стиль әбден ұстамды әрі дәстүрлі. 31-обадан Алдыңғы Азиядағы ежелгі түріне ұқсас түрегеп тұрған арыстан мүсіні бар алтын қаптырма табылды. Арыстанның құйрығы ширатылған, бірақ аятары нағыз реалистік тұрғыда берілген, мысық көзді және жалы бар. 53 обадан табылған жүріп келе жатқан арыстандардың мүсіндері осындай үлгіге еліктелінгені анық, бірақ аң мүсінің орналастыруда өзгеріс аз, көздерін дөңгелек дерлік етіп жасаған, жалы жоқ. Ақырында, арыстан бейнеленген тағы бір нұсқа - Түгіскендегі 53-обадан табылған қорамсақтың қарсы ілгек-қапсырмасында тұмсығын аяғынан үстіне салып жатқан жыртқыштың бейнесі өте табиғи түрде берілген [ 9,  197-208 ].

  Құйрығының ұшын  қайқита иген және аяғының  нобайы бар белгісіз бір ірі  аңның (жыртқыштың) мүсінінің бергі  жағына өзінің көрнектілігі жөнінен екі бұғы өте тамаша бейнеленген алтыннын жалпақ тілігі (Онтүстік Түгіскен б.з.б. ҮІІ ғасыр) Арал өңірі сақтарынын бейнелеу өңерінің ертедегі үлгілері қатарына жатады. Бұлардың тұмсықтары, көздерінің бітімі ертедегі Алдыңғы Азия мөрлеріндегі бейнелерге өте-мөте ұқсас, бірақ мүйіздерінің салынуы бейнелерді скифтер заманындағы Қазақстандық-Сібірлік мәдени ортамен жақындастырады.”Тұйағының ұшымен” тұрған бұғынын қола мүсіні де осы мәдени ортаға бейімделеді (Ұйғарақ  б.з.б. ҮІ ғасыр).

   Көбіне өз ерекшеліктерімен салынған жыртқыш құстын басы түріндегі қаптырмалар көп. Құрбандық шалатын кішкене тас мехраптың өзгеше бір үлгідегі бітімін осындай әуенді, бірақ өз ерекшеліктеріне әбден бейімдендіріп бейнелейді.

  Аң стиліне кенінен  мәлім әуен-таутеке мен қабанды бейнелеу де Ұйғарақ пен Түгіскеннен кездестірілді. Ұйғарақтағы түйенің басы түрінде жасалған алқада және Түгіскендегі 6-обадан табылған киік мүсіні түріндегі алтын қаптырмада жергілікті сюжеттің бейнелгені сөзсіз. 53-обадағы арыстандарды бейнелеу тәсілімен жаслған Түгіскен қаптырмалары Қазақстан аумағы мен Минуса ойпатынан табылған, аяқтары бүгулі бұғылардың бейнелеріне өте қатты ұқсайды [ 2, 193-195 ].

  Б.з.б. Ү ғасырдағы  қорғандардан табылған алтын  астарлардағы бейнелер Оралдың  және Онтүстік Орал өңірінің савромат дүниесінің өңеріне жақын. 53-обадан табылған қынның алтын қалақша-астарында бірінің артында бірі ”жер бауырлап” жатқан ғажайып екі аң бейнеленген; олардың жоңы мысық тұқымдас хайуанға ұқсайды, басы жылқының басы сияқты, ал иығына үшбұрыш түріндегі скифтердің аң стилінде қабылданған геометриялық өрнектер салынған. Түгіскен мен Ұйғарақтың обаларынан табылған барлық өңер заттары. Арал өңірі ауданын скифтік-сібірлік аң стилі ареалына әкеліп қосады. Соңғы жылдардағы зерттеулер оның шекараларын шығысқа, тек Қазақстан далаларына ғана емес, Туваға дейін де кеңеітті. Бұл орайда шығыс ескерткіштерінің бәрі аң стилінің пайда болу мерзімін  б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғасырлармен, бірқатар жағдайларда тіпті б.з.б. ҮІІ ғасырдың басы мен белгілейтіні оның жекеленген мәдени аймақтарда өзіндік ерекшеліктерімен пайда болғаны айқын көрсетіледі. Мысалы, Тува, Алтай, Онтүстік Сібір және Қазақстан аумағынын дені Европалық скифтік-сарматтық және Жайық өңіріндегі сарматтық аймақтардан ерекше аймақ құратыны анық. Арал өңірі сақтарының негізінен батыс савроматтық бағдардағы, бірақ Азиялық төлтума ерекшеліктері басым аң стиліндегі ескерткіштері әлдебір аралық жағдай секілді сипатта болуы ықтимал, ал Арал өңірі сақтарынын өздері аң стилінің ареалы болған ең басты екі аймақтын мәдени жалғастырушылары болуы мүмкін [ 14,  174-176 ].