Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

Сырдария  атырабының солтүстік аймақтарында, ежелгі Сырдария арналары Қуандария жэне Ескі Қуандария бассейіндеріндегі Жетіасар мэдениетінің ірі жэне мықты қорғаныс жүйесі бар қалашықтар мен обалар зерттелді, қазіргі Евразия халықтарының этногенездік негізін салуда маңызды рөл атқарған.

Мұыдағы қазба  жұмыстар 1948-1949, 1951 жылдары С.П.Толстовтың жетекшілігімен, кейіннен Ю.А.Рапопорт, М.А.Орлов, жэне Т.А.Жданко (Жетіасар қалашығы № 3, 9) жетекшіліктерімен, ал 1973, 1976, 1978-1981, 1983-

1984, 1986-1991 жылдары  Л.М.Левина басшылығымен казба жұмыстары жүргізілді.

Айімақтың географиялық орналасуы көші-қон жолдары, сауда-саттық жолдары (¥лы Жібек-Жолының солтүстіктегі ең маңызды жолдарының тармақтары) біршама маңызды эсерін тигІзіп, б.з.д. I м.ж. жэне б.з. I мың жылдығында халықтар мен мэдениеттер арасында қарым-қатнас аймағы, осы кезеңде Жетіасар мэдениеті дамып, Орта Азия жэне Қазақстан мәдениеттерінен өзіндік қасиетімен ерекшеленеді.

Жетіасар  мәдениетіне сипаттама беріп, ескерткіштерінің типологиясын жасаған, сонымен бірге жетіасар сайын алғаш 1948 жылы ашып зерттеген С.П. Толстовтың есімімен байланысты [1, 125-140 б.б.]. 60-жылдардың ортасында жетіасар қыш ыдыстарының классификациясы мен мәдениеттің нақты кезеңдері аныкталды. Мәдениеттің дамуында басты 3- кезең анықталды [44; 45]. Жетіасар мәдениетіыің негізгі ерекшеліктері қоныстарының орналасуы, материалдық мәдениетті және жерлеу ескерткіштері. Б.з.д. УІІ-ІІ ғғ. Іңкэрдария мен Жаңадария қоныстарының топографиясы салыстарғанда, Жетіасар топографиясы мүлдем өзгеше болып келеді. Қазіргі кезде бізге белгілі 50-ден аса жетіасар қалаларыпың барлығында көп қабатты мықты бекіністері бар, осы уақытқа дейін бекіыісІ элсіз қалашықтар кездеспеген. Орналасу тәртібі, қоныстардың топографиясы, архетектурасы, құрылыс техникасы, жекелеген үйлер мен тұрақтарының жобасын жан-жақты зерттеу аймақтағы түрмыстық мэдениеттің ұзақ кезеңге жақсы сақталғанын анықтауға мүмкіндік берді. Көп қабатты үйлермен, бекіністері мықты жетіасар қалалары, көбінесе өзен жағалауы мен су кездерінің маңында, сонымен бірге қалаларды айналдыра бейіттер және жүздеген қорғандар орналасқан. Б.з.д. соңғы ғасырында жетіасар қалашықтарының үйлерінің ішкі қүрылымы бір түрдегі екі-үш бөлмеден тұрды. Негізгі бөлме өзгермейтін көріністі сақтап отырды. Этнографтардың зертеулері бойынша (эсіресе А.Н.Жилинның), жетіасар үйлерінің қүрылымы, оның ішінде ошақпен жататын бөлменің жобасы қазіргі Оңтүстік Қазақстанның кейбір аудаидарьЕнда әлі күнге дейін көрінісі сақталған.

Ондаған қорғандардан тұратын жетіасар тұрақтарында топырақты жерлеудің 4-түрі, кірпішті обаның 3-түрі кездеседі. Мыңдаған обаларды зерттеу нәтижесІ, аймақтағы обалардың ерекше мықтылығы мен беріктігі олардың еш өзгеріссіз сақталуына эсер еткенін анықтады. Жетіасар қорғандары белгілі бір өзендер сағасына немесе істен шыққан каналдар жағасына орналасқан. Бір кезеңде өмір сүрген эртүрлі этностың корғандарының да бір өзен сағасының бойына орналасқаны белгілі болды.

80-жылдардың  ортасында қазба жұмысы жүргізілген  740 қорғанның 102-де кірпішті ічұрылыстың үш түрінің архитектуасы мен жобасы байқалды. Жерлеу жабдығын зерттеу нэтижесінде, кірпішті табытқа жерлеу дэстүрі жетіасар мәдениетінің барлық кезеңіне тэн екенін көрсетті. Жерасты жэне жер үсті обалары бастауларын кейінгі қола дәуірінің кірпішті моласы Солтүстік Түгіскеннен алғаны белгілі. Сондай-ақ Түгіскен молаларының құрылыс техникасы мен тәсілдері, салыстырмалы түрде (саз кірпіштерінің көлемі, түсі жэне сапасына дейін) жетіасар қалаларының төменгі алқабтарындағы Бидайық-

жоспарланған. Көп жылғы  Арал теңізінің шығыс жазығыңдағы қазба мен барла) жүмыстарынан алынған материалдардың нәтижесінде мынандай қорытындь жасауға болады, б.з.д. I м.ж.- б.з. I м.ж. ежелгі Сырдария өзенінің орта ағысыныь солтүстік жағы түрақты мәдениеттердің өңірі болды. Оның географиялыь орналасуыньщ өзі аймақтағы жетіасар мәдениеті қызметінің ауқымын көрсетеді.

Жетіасар  мәдениетінін материалдардың бейнесі  калашықтардың ішкі жәш сыртқы түратынан, қоныстану топографиясынан, ішкі үйдің жоспарынан, бекінн қамалдарынан, обалардың (жер асты және жер үсті) қүрылыстарынан көрінеді.

Антропологиялық зерттеулер халықтың негізгі бір  тобын айтқанымен жекелеген қорғандар  мен обалардан басқа үлттардың  жерлеу дәстүрін байқауғг болады.

Мәдениеттің барлык түрі: қалашықтардың топографиясы жәш сипаттамасы, күрылыс тәсілдері, бекіністер салу әдістері, ішкі үйлердіі қүрылымы, жерлеу қүрылысы және дәстүрі, түрмыстың негізгі күралдары, киім сонымен қатар әшекей бүйымдары мыңдаған жылдар бойына өзгеріссі: сақталған. Тіпті шаруашылық түрлері, әлеуметтік орта, жетіасар мәдениетініь материалдары тараған аймаққа қарағанда мүлдем өзгеріске үшырамаған Жетіасар қоғамының әлеуметтік топқа бірігуі, жетіасар мәдениетін таратушь дәстүрлі көші-қон жолының аймағына жетіасар ескерткіштерінің орналасуы олардың өзіндік қорғану әрекеттерінің бірі болып саналады.

Жетіасар  кешендер жүйесінде кездесетін жат  элементтер қоныстану бекіну, жерлеу қүрылыстарындағы кішкене ауытқулар, олардың қандай бағытта кімдермен қарым-қатынас орнатқанықтарын анықтауға мүмкіндік береді Мысалы, сол уақыттағы жетіасар мәдениетін дамытушылар сауда-саттық айырбас жүйесінде түрақты түрде белсенділік танытқан. Көптеген жерле} орындарынан табылған жүннен, мақтадан, жібектен, теріден тігілген киііу қалдықтары жетіасарлықтардың Қытаймен, Сирия, Византия, Иранмен түрақть қарым-қатнаста болғандығын хабардар етеді. Тас моншақтардан, сәндіі бүйымдардан осыны көруге байқауға болады. Сондай-ақ қазіргі Египеттеь Қытайға дейінгі аралық, Таяу Шығыстан, Иран мен Индия орталық Европағ; дейінгі және Балтика елдеріндегі ежелгі шеберлердің жасаған бүйымдарь жетіасар қорғандарынан табылған, бірақ материалдық мәдениеттің өзгермес бөлшегі болып саналатын қыш ыдыстар ғана өзгеріссіз қалпында қалған.

Түрмыстық қыш  ыдыстар тек мәдениетпен уақыттың ғана көрсеткіші емес сонымен бірге ол үлттың өзіндік ерекшелігінің бір белгісі. Себебі, түрмыстыь ыдыстар қолдан иленіп жасалғандықтан ішкі немесе сыртқы сүранысқа ш болмаған. Ең алдымен, бүл мәдениет шаруашылықтың егін-мал жайына ойысқа* табиғи түріне жатады. Жерлеу дәстүрі мен түрлері мәдениеттің дам) кезеңдерінің басты белгісі саналғанымен үлттық болмысты ашудың негізг қүралы емес. Сондықтан жетіасар аумағындағы қыш ыдыстардың жаппай пайді болуы оның негізі басқа үлтта және мәдениетте жатқандығын анықтауғг мүмкіндік береді.

Жерлеу орындарынан  алынған материалдарды салыстырған кезде, жетіасар мәдениетіне басқа мәдениет өкілдері мен үлттардың бірнеше карым-қатынастг болғанын   анықталды.   Б.з.д.   V-!V   ғғ.   жерлеу   қүрылыстарын   Тянь-Шані

сақтарының жабдығымен жабдықталған қорғандарды кездестіруге болады. Б.з.д соңғы ғасырларға жататын қорғандардан Оралдың арғы жағындағы және Орш маңындағы горохов, саргат мәдениеттерімен, сонымен бірге сол өңірдің ормандь және орманды-дала мәдениеттерінің матералдарын кездестіруге болады, бүі мәдениеттерді ғалымдар угор және угро-самод тайпалармен қарым-қатнастг болғандығын айтады. Мүндай ұқсас белгілер ежелгі жетіасар қоныстарыныь мәдени қабаттарынан байқалады. Б.з.д. соңғы жылдарында кещнен тарағаь зооморфты және антропоморфты бейнелердің орын алуы Оралдың арғы жағынаь келген қоныстанушылардан бастау алуы мүмкін. Бүл бейнелер алдымен Оралдыр арғы жағындағы горохов және саргат мәдениеттеріндегі қыш ыдыстарыны* үқсастықтарын толықтыра түсетін археологиялық мәліметтер болып саналады.

Жоғарыда  көрсетілген жетіасар кешендерімен бірге Оңтүстіі Қазақстанның Сырдариядағы және таулы аймақтарына, сондай-ақ орті Сырдариялық мәдениеттің оқшауланған нүсқаларына жататын матариалдардь байқаймыз.

Б.з.д. 1 ғасырдағы  Жетіасар кешендерінен зерттеушілер ғүнда^ мәдениетімен байланыстыратын үқсас заттарды байқаған.

Жетіасар  мәдениетінің бірнеше рет атап көрсетілген  ерекшеліктері заттыі кешендерден тек қана бөтен мәдениет іздерін табуға мүмкіндік беріп қаш қоймай, сонымен қатар олардың үзақ жылдар бойы өмір сүргенін көрсетті Олардың үзақ жылдардағы түрмысы мен Жетіасар мәдениетіне енуі, бі{ жағынан, бүрынғы келімсек түрғындардың олардың бастапқыда мекендегеь жерлерімен байланысының үзілмегенін, екінші жағынан, бүл түрғындардыь «жетіасарлықтармен» табиғи ассимиляцияланғанын болжауға мүмкіндік береді.

Осыған үқсас  көрініс I ғ. және б.д. 1 мыңжылдық ортасынан VI-VII ғғ дейінгі материалдардан бірнеше рет байқалған. Яғни, Жетіасар қалаларыныь бірінің мәдени қабатынан табылған материалдардан жетіасарлык керамикаға тәр түркілік өрнектердің белгілері ғана емес, сонымен бірге жетіасарлык қүмыраныь күлтелерінде руникалық жазба фрагменті байқалған. Сондай-ақ, шығыс жәш оңтүстік-шығыстан VI және VII ғасырдың басында Жетіасар аймағына келген түркі халықтарының екі толқынын айтуға болады. Қазба жүмысы кезінд^ алынған материалдар басқа үлттар мен мәдениеттің тағдырын бақылауғ* мүмкіндік берді.

Жетіасар  түрғындарының консерватизмі түрақты  этникалық сана сезімніь көрінісінен болуы керек, соның арқасында Жетіасар қоғамы келімсек ру-тайпалардың көпшілігін өздеріне сіңіріп алған.

Осы уақытта  Жетіасар мәдениетінің сыртқы көнелілігі аталмыи территорияда әр түрлі этникалық дәстүрлердің жүздеген жылдар бойы тіршіліі етуіне мүмкіндік берді.

Жетіасар  мәдениеті иелерінің басқа тайпалармен  ішінара байланысь «жетіасарлықтарға» да өз әсерін тигізді. Осылай, б.д. III ғ. аяғы IV ғ. әскерр қақтығыстардың жалынына барлык Жетіасар қалалары шарпылды, қалғандарыь түрғындар өздері тастап кетті. Шығыстан келген көшпенділер толқыныныь әсерімен жетіасарлықтардың үлкен тобының Солтүстік Кавказ аудандарына, әр

Жетіасар  мәдениеті иелерінің басқа тайпалармен  ішінара байланысь «жетіасарлықтарға» да өз әсерін тигізді. Осылай, б.д. III ғ. аяғы IV ғ. әскерр қақтығыстардың жалынына барлық Жетіасар қалалары шарпылды, қалғандарыь түрғындар өздері тастап кетті. Шығыстан келген көшпенділер толқыныныь әсерімен жетіасарлықтардың үлкен тобының Солтүстік Кавказ аудандарына, әр қарай батысқа жылжуы орын алды, және бір уақытта олардың Сырдарияның о* жағалауымен оңтүстік-шығысқа, Ферғанаға дейін жеткені аңғарылды.

Сол кездерде Жетіасар түрғындары Орта Азияның шығыс  бөлігіндег (бәрінен бүрын Сырдария бойындағы) тайпаларға айтарлықтай ықпал еткен сонымен бірге Солтүстік Кавказ, Орта Еділ бойы халыктарына да әсерлеріь тигізген.

Шығыс Арал бойында қоныс аудару толқындары б.д.д. V ғ. соңы- VI ғ басында, VI ғ. соңы-УІП ғ. болғаны байқалады. Б.д.д. ҮІІІ-ІХ ғасыраларда кезект экологиялық апат салдарынан ежелгі солтүстік сырдариялық тармақта{ жазығындағы өмір тоқтады, ал Жетіасар қыстақтарының түрғындары басқ; аудандарға қоныс аударды.

Қарастырылып отырған  аумақ, әр түрлі тайпалардың этникалық  тарихындг және мемлекеттік бірлестіктердің қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Еь болмағанда, тохар, алан, эвталито-хионит, авар, оғыз, печенег және басқг көптеген елдерді, бірақ бірінші кезекте қаңлылар сияқты жаһандық мәселелерд еске түсіреміз.

Қаңлы орталығының  оқшаулануынан тәуелсіз Төменгі  және Ортг Сырдариядан б.д. осы мемелекетке кіргенін есепке алғанымызға қарамастан іргелі түрде жүргізілген археологиялық жүмыстар Орта Азияның шығыс жағында және Сырдария бойы аудандарында Жетіасар мәдениетінің иелер қаңлы этникалық қүрамды бірлестігін қүруға негіз болғандығын айтуғ< мүрындық болды. Жетіасар мәдениеті орын алып жатқан аумақта ғүндар ғаш үзақ уақыт ирандықтармен және оларға дейін осында болып үлгергеь юечжиелермен, үйғырлармен байланысқа түсе алды

Б.д. 1 мыңжылдығында  осы аудандарда шет этникалық  түрғындардьщ сонымен қатар түркі тілдес тайпалардың жаңа толқындары болғаны аңғарылды Сондай-ақ, печенег және оғыздардың қалыптасуының мәселелерін ескерме} мүмкін емес.

Тарихтың  әр түрлі кезеңдерінде Жетіасар мәдениетінің иелері әр түрл этникалык топтардың ретрансляторы ғана болған жоқ, сонымен бірге өздер Еуразияның көптеген халықтарының этномәдени тарихында елеулі рөл атқарды.

Ежелгі дарияның солтүстік  тармақтары Ескідариялық және Қуаңдарияда  с} тоқтағанмен, шығыс арал жазығында тайпалардың тіршілік етуі толыі^ дерліі жойылған жоқ. Жетіасар мәдениеті иелерінің әр түрлі топтары түрлі бағыттг қоныс аудара бастады: Сырдарияның оң жағалауы бойынша оңтүстік-шығысқ* (Іңкәрдарияның қайта суға толуына байланысты біртіндеп сол аймақта қалыг отырды), және оңтүстік-батыс бағытта казіргі Амудария аңғарына (мүнда Л/ІІ-І^ ғғ. кердер мәдениеті қалыптасты), сонымен бірге батыс-солтүстік-батьк бағытында Сырдарияның қазіргі сағасына, бүл жерден әрі Еділ бойыме* Солтүстік Кавказ аймақтарына (мысалы, бахмутин және салтов мәдениетінде

жетіасарлық белгілер байқалады) жылжыды. Осы . уақытта  Сырдарш аудандарында «жетіасарлықтарға» туыс тайпалар өмір сүрген еді. Мүндс жетіасар мәдениетінің иелері қоныс тепкеннен кейін, осы жерде «балшыь қыстақтар» (б.д.д VII) деген атпен гүлденіп көркейеді. Кескен-Күйік қала, Күйі* қала, Жанкент деген қалаларға 1946 жылы С.П.Толстов жетекшілігімен ХАЭЗ алғаш рет зерттеу жүргізген болатын [46; 34, 198 б.], ал 1962 ж. экспедицияны* маршрутты отрядымен қайталап зерттелінді. «Балшық қыстақ» түрғындарын С.П.Толстов, оғыздармен, ал Жаңакентті - «оғыз патшасының» резиденциясымеь байланыстырды.

Хорезм экспедициясының жүмыстарында Сырдария аумағындағы ІХ-ХҮ ғғ. ескерткіштерді зерттеуге көп көңіл бөлінген. Алқаптың шығыс жағынд* (мысалы, Сарлы-қала, Заңғар-қала, Жентте, Асанаста, Үйғарақта) әр кезеңдег ондаған қалалар - мал өсіретін тайпалар қыстақтарында (оғыз, печенег, қимақ қыпшақ және т.б.) және батыс аудандардағы (мәселен, Ащынансай-қала Майнарқандта) отарлаушы-хорезмдіктердің қоныстарында жүмыстар жүргізілді.

Бүл зерттеулер 1946 жылы басталып, 1958, 1959-1961, 1966, 1968, 1971-1972, 1986 жылдардағы зерттеулермен жалғасты [34, 273-294 б.б.]. ІХ-ХІ, XII XIV, ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы және одан ерте кезеңдегі 90-нан астам қыстақ пеь қоныстар, сонымен қатар ХУІІ-ХІХ ғ. басындағы қарақалпақ және қазаь мазарлары зерттелінді. Зерттелінген мазарлардың кейбіреуі ХІ-ХІІ ғғ. (мысаль Сарлы-там мазары Іңкәрдариядағы) және ХІҮ-ХҮ ғғ.(мысалы, Жаңадариялы* Сырлы там мазары) жатады. Көптеген казақ мазарларында көп бояулы нақышта^ (Жаңа қала қыстағына жақын орналасқан Шатпай мазарларында) сақталған.