Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелу

біле алмассын. Өз еліңе патшалық құр, бздің елге тиме, ал егер массагеттермен күш сынасыуға қатты құштар болсаң, жарайды, өзен жағалауын косып эуре болма, біз өззеннен үш күндік жерге кетеміз сонда біздің жерімізге өтіп ал. Ал бізді өз жеріңе өткізгің келсе, нақ осылай істе». Кир эскер басшыларын жинап, мән-жайды айтып, өзінің не істеу керектігін сүрайды. Бэрі де әскерлерді Томирис жеріне өткізу керек деген пікірге тоқталады. Кир сегіз күндік жер ілгері кетіп, соғысқа жармсыз эскерлерін массагеттерге қалдырады да, өзі Аракс өзенінен кейін кетеді. Жарамсыз эскер қалған жерлерге парсылар алуан түрлі тэтті-тағамдар шарапқа толы шыны аяқтар тастап кетеді. Содан кейін массагеттер Кир тастап кеткен парсы жауынгерлеріне шабуыл жасап, олардың қарсыласқанына қарамай қырып тастайды. Сөйтіп эзірленген асты көріп, жауды женгеннен кейін тойлауға кіріседі. Тойғанша ішіп-жеп бәрі ұйқыға кеткен кезде парсылар оларға шабуыл жасап көбін қырып тастайды. Соның ішінде эйел патшаның массагеттерді бастап келген үлы Спаргаписесте тұтқынға түседі. Әйел патша өзінің эскерлерімен ұлының хэлін білуге жаушы жіберіп, сәлем айтады: «сен менің үлымды шайқаспай, эскери ерлікпен емес, соншалықты змияндықпен, осынша айламен қолға түсіргеніңе мақтанба! Менің айтқаныма қүлақ ас, өзіңе жақсы кеңес беремін. Маған ұлымды қайтар да әскерімнің үштен біріне істеген арсыздығың үшін еліңе тай. Егер мұны істемесең, массагеттер эміршісі күнімен ант етемін, сен қаншама тойымсыз болсаңда мен сені қанға тұншықтырамын. Бүл сөзге парсы патшасы Кир ешқандай көңіл бөлмейді: Томирис патшаның ұлы есін жиған соң қол-аяғын бұғаудан босатуын сұрайды, бұғаудан босай салысымен ол өзін дереу өлтіреді.

Кир Томиристің айтқанын тыңдамағаннан кейін оған шабуыл жасайды. Бастапқы да екі эскер қашық түрып бір-бірмен атқыласады, сонан-соң қоян-қолтық араласып, найзаласады, семсерлеседі, эскерлер ұзақ уақыт шайқасып, екі жақ та шегінуді ойламайды. Ақырында массагеттер жеңіп шығады. Кирдің өзі өлтіріледі де әскерлерінің көбі қаза табады. Кир жиырма сегіз жыл патшалық құрған. Томирис қаза тапқандарының ішінен Кирді табуға бүйрық береді. Табылған соң массагеттердің эйел патшасы торсықты қанға толтырып алып оған Кир патшаның басын салуға бұйрық береді: «Сен мені тірідей өлтірдің, өйткені зұлымдықпен менің үлымды қыршынынан қидың, мен сені сол үшін сені ғана қанға тойғызуға ант бердім. Енді сол қанды іш». Томирис ханның мақсатына осылай жеткен.

Антикалық әдебиеттерде Кирдің сонғы жорығы жайлы бірнеше күрделі сюжеттер бар. Кир өлгеннен кейін бассүйегін қан толтырылған торсыққа салуды бұйырған массагет патшасы Томиристің атына байланысты аңыз, баяндауларда бар дедік. Бірақ Геродот бүл хабарды Кир өлімі жайлы көптеген әңгімелердің біреуі ғана деп есептейді. Кирдің 530 жылдың тамыз басында Узбай жағалауындағы шайқаста қаза болғаны жэне оның денесі жауына ешқандай олжа болмағандығы белгілі, бұған қарсы оның денесі Пасарга қаламына жеткізіліп, оыс уақытқа дейін сақталған, табытқа салынып ёол жерге жерленген. Патшасынан айрылған парсы әскері күйреді ме, жоқ па,

Амудариядағы  басып алған жерлерінен эскер  кеттіме, жоқ па, ол жағы белгісіз.

Осыдан бірнеше жыл бұрын археологтар Пасаргаттағы Кирдің қабірін ашуға ұйғарады-Томирис ханым жөніндегі аңыздың шындығына көз жеткізгісі келеді. Расында патшаның басы жоқ болып шыққан.Геродот пен Страбон энгімелерінде иассагеттерің қаһармадығы туралы жэне олардың Алексанр Македонский жағында сақтардың атты әскері болған. Аррианның «Анабазис» кітабынан мәлім болғандай, үлы Александрдың бойшаң жауынгерлері сақ эскерлерінің иығынан әрең келеді. Геродотта скифтердің эскери әдет-ғұрыптары былай сипатталады: Скифтер алғашқы өлтірген жауының қанын ішеді де, өлген қарсыласьшың басын патшасына экеледі. Өйткені ол өзі мертіктірген жауының басын ікелмесе, түскен олжадан өзінің олжасын ала алмайды. Қүлақтың түбін айналдыра кесіп, бас терісін сылып алады ды, оны қолдан жүмсартып, өзі мініп жүрген атына байлап алады. Көптеген скифтер одан жамылғы тігіп алады. Жауларының бас сүйегін өңдеуден өткізеді де, оның қастан төменгі бөлігін терімен қаптап, падасына жаратады. Ал егер жеңімпаз дәулетті адам болса, бас-сүйектің ішін алтын мен аптайды да, оны тостаған ретінде пайдаланады. Егер скифтер өз туыстарымен келіспей, араларында қайшылық туса, патша алдында кінәлаушы айыпталуныны жеңіп шықса, бұл ерлігін мақтаныш тұтып, өлген айыптаушының бас-сүйегін жауларынікіндей өңдеп, тұрмысына пайдаланады. Қазіргі Жетісу жері сол заманда сақ патшаларының орталығы болған көрінеді, Өйткені бүл өңірде басқа жерлерге қарағанда қорғандар көп кездеседі. Ішкі Азия аудандарында байырғы замандарда сары шашты көк көзді тайпаллар түрған деседі. Біздің дәуірімізге дейінгі төртінші ғасырда өмір сүрген Чжоу эулеті жайлы жазған. Олар үнемі Қытай мен жауласып келген. Сондықтан Қытайда сары шашты көк көзді жын-шайтанды бекер бейнелемесе керек. Бас сүйектерінің бітісіне қарағанда олар еуропалықтарға ұқсайды. Бұл тайпаларды оңтүстіктегі тайпалар «ди» деп атаса, солтүстіктегілерді «динди» деп атады. Кейбір ғалымдар оларды үнді-герман тегінен шыққан тайпалар қатарына жатқызады. Бәрақ бұл түжырым теріс болса керек. Минусинск аңғарындағы қабірлерді зерттеудің нэтижелері бұл тркырмының іргесін шайқалтты. Сары шашты, көк көзді азиялықтар европеидтердің көне тармағына жатады. Олар кельттердің норд нэсілімен қатар шығып, өсіп-өркендеген үлыстар болуы мүмкін. Сақтардың этникалық процестерге қатысқаны айқын, оалар қазақ, қырғыз, өзбек,тэжік, қарақалпақ және Ауғаныстанның, Иранның, Үндістанның жэне Қытайдың кейбір халықтардың этногезі болып табылады. Сақтар- қазақ халқының көне ата-бабалары. Олар мал бағумен егіншілікпен айналысқан. Олардың жерелерінде суармалы егіншілік жақсы дамыған. Қазбалардан табылған астық бастыратын^жэне дебидай түйетін құралдардың табылу соның дэлелі. Олар өз заманына үлкенді кішілі қорғандар сала білген. Оған ағашты, тасты жэне қамысты қолданған. Бұлардың арасынан бізге дейңн жеткені тек бір ғана қабір болып отыр. Мысалы Алматы қаласынын төңірегінде көптеген қорғандар бар. Есіктегі қорғаннан табылған сақ көсемінің үстіндеғі киімі

теріден тоқылған сОл алтын апталып, түрлі эшекеймен безендірілген. Бұл адамның мойынында алтын алқа бар. Онда жолбарыстың басы бейнеленген. Сонымен қатар қанатты жэне мүйізді жылқылар, таутекелер, барыстар, арқарлар мен түрлі құстар бейнеленген. Сақ көсемінің киген киімі өте күрделІ эшекейлермен безендірілген. Алтын адамның үстіндегі киімінің ертедегідей сонша бай болуы бұл көсемнің аса құдіретті болғанын көрсетеді. Оның қатамағындағы тайпалар аспандағы құдай мен теңеген де болар. Ал оның үстіндегі киімі сол кездегі патшалар киетін киімнің озық үлгісі болса керек. Есік қорғаны Алматыдан елу шақырым жерде. Есіктегі қорғаннан ағаштан, қоладан, күмістен жасалған жины отыз зерен табылған. Солардың бірінде екі жолдық жазу бар екен. Бұл жазбаны зерттегенде ғалымдар Жетісу жерінде түрған сақтардың тілі Алтай тобындағы көне түркі тіліне жататынына бір ауыздан келісті. Ол көбіне қазіргі түркі тіліне үқсайды. Зеренге жазылған таңбалар Есіктік сақтарыньщ өзіндік эріптері бар екенін көрсетті. Сақтар көне заманда өз тілне сэкес жазуды шығару үшін арамей эліппесінің қаріптерін пайдаланғаны және түркі тілдес халықтардағы тайпалық таңбаларды енгізгені анықталып отыр.

Есікті қорғанының ішінен табылған күмңс тостағанның сырқы жагына руна тэріздес жиырма алты таңба екі жолға жазылған. Күміс тостағандағы осы таңбалар, біріншіден Жерорта теңізі төңірегіндегі көне алфавиттік таңбалар (эсіресе көне грек пен арамей әріоп, атеріне) үйлеседі. Бұл жазуды көне түркі тілінде оңна солға қарай оқыған белгілі түкі танушы Филология ғылымдарының докторы, профессор Алтай Аманжолов былай көшірді : Ага, саңа очук! Без, чок! Букун ічре азук! ... Бүл былай қазақшаланады: Аға, саған (бұл) ошақ! Бөтен (жат ел адамы), тізеңді бүк! Халықтың қарны тоқ (болғай)!

Неғұрлым көне парсы сына жазу текстерінде жаңағы Шығыс Иран тайпалары 8ака деген жалпы атпен аталған (Персопольдің «е» тексті; Бехистун жазбасы). Бұл терминнің, Авестаның «турлар» деген атауынан айырмасы сол, ол иран, грек-латын, _чал одан кейін қытай деректемелерінде кеңінен таралған.

Біршама кейінгі сына жазу тізімдерінде жаңағы (Накши-Рустемнен «а», Сузден «е» жазбалары; алтын жіне күміс қалақшаларға жазылған Дарийдің Хамадан жэне Персеполь текстері; Ксеркстің «антиветтік жазбасы») 8ака термині неғұрлым нақты мазмұнмен толықтырылады. Осы уақыттан бастап бірнеше сақ тайпаларының немесе тайпа топтарының аттары келтіріледі.

Сақ дэуіріндегі бүл көне түркі жазуы, біріншіден, адам о дүниеге барғанда өмір сүреді, азық - түлік керек етеді дегенді білдірсе, екіншіден, халықтың сыртқы дүшпандарды жеңуге бел байлағанын көрсетеді, үшіншіден, халықтың қағанағы қарық, сағанағы сарық болуға үмтылған тілегін білдіреді. Бүл жазудың аса бір қүндылығы - ертедегі Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың (сақ тайпаларының) тілі көне түркі тілі болғандығын тағы да нақты дэлелдей түседі. Сондай - ақ Қазақстан жеріндегі алғашқы көшпенділерде жазу - сызу болмады - мыс деген дэстүрлі пікірдің  негізсіз  екенін  айқындап,  бүдан  2500  жыл  бүрын түркі  тілдес

тайпалар алфавиттік жазуды білгендігін жэне оны кең түрде біздің дэуірімізден бүрынғы V - IV ғасырлаға шейін пайдаланғандығын куэлэндырады. Туркі руникалық жазуы арғы ата -шқандай күмэн туғызба бабадарымыздың 1500 жыл бойы қолданған төл жазуы екендігІ ешқандай күмән туғызбайды.

Қорыта айтқанда, Есікті қорғанынан табылған «Есікті жазуының» жүмбағы шешілді. Бұл түркі тілдес халықтар тілі туралы үлкен жаңалық болды. Себебі сак тайпаларының бұрын қай тілде сөйлегені бізге беймэлім болса, енді олардың тілі жөнінде нақты дерек табылды. Тек ерте заманда қытай, грек, парсы тарихшылары жазған деректердегі жалқы есімдер, ру, тайпа аттары, жер жэне адам аттары ғана біздің заманымызға жеткен болса, енді Есікті жазуын талдау арқылы Қазақстан жерін біздің заманымыздан бұрын IV - V ғасырларда мекендеген оңтүстік сақ тайпаларының солтүстік сақтар тобы секілді түркі тілдес екендігі дэлелденді. Сақтардың оңтүстік тобы иран тілінде сөйледі деген болжамының қате екендігін ғалымдардың көпшілігі дэлелдеп шықты.

Есікті қорғанынан табылған сақтың жауынгер көсемінің ғажайып кйім кешегінің басқа да тамаша бүйымдары осыдан бірнеше жыл бұрын Жапонияның астанасы Токиода жэне басқа да қалаларда көрсетілді. Сондай -ак еуразия халықтарының тарихына, мэдениеті мен өнерәне арналған халықаралық ғылыми симпозиумда бүл олжа жұртты таң қалдырды.

Есікті қорғанынан табылған бұйымдар мен эшекейлердің көркемдік стилі мен нақышы екі арнаға саяды: олар - Алтай - Жетісу жэне перениазит стилдері Есіктідегі қабірді жэне Таулы Алтайдағы Қазырық қорғанын зерттеу олардың негізгі тетіктерінің үқсастығын байқатады. Мүның өзі үланғайыр аймақта тұрған халықтардың мәдениәті ортақ болғанын аңғартады. Мүндай тұтастық элеуметтік - экономикалық даму деңгейінің шамамен бірдей екенін көрсетумен қатар олардың түрмыс салты, өмірі бірдей болғанын да көрсетіп отыр. Бүл өңірде өмір сүрген тайпаладың туысқандық бірлігі бар екені даусыз. Кейінгі жылдары Іле өңірінің тау бөктері мен Тастақ, Ақсай, Қаскелең, Шамалған, Қарғалы өңірлерінде ашылған қабірлер бұрынғы заманда тоналған болып шықты. Әр кезде археологтар сақтардың мәдениті жоғары балғанын дәлелдейтін ғажайып олжаларға кездесіп жүр.

Дүниежүзілік мэдениттегі мэдениеттегі эйгілі көріністердің бірі-сақ өнері.

1.2. Сақтардың мекендеген ежелгі орындары.

Қазақстан территориясы жэне табиғаты жайындағы алғаш географиялық білімнің тамыры сан ғасырлар бұрын қалыптаса бастады. Қазіргі Қазақстанның территориясы ежелден адам тұрағы болды, оған Қазақстанда адам белгілерінің палеолит тү_рағы ретінде кездесуі дәлел бола алады.

Қазақ жерінде ежелгі кезде ірі сақ тайпаларының одағы болды. Олар өздерінің қоныстарын ауыстырып отырғандықтан, өзендер (Сырдария, Шу, Жетісу) мен Тянь-Шань тауларын, жазық дала жэне жартылай шөлді зоналарды да игерді. Көшпенділік өмір сақ тайпаларының георгафиялық танымын кеңейте түсті.

Сақтардың ежелгі қалыптастырған өркениетіне, сондай-ақ Алтай, Сібір, Шығыс, Европа халықтарымен тығыз байланысына қарамастан олар өздері туралы жазба деректер қалдырмаған. Сондықтан да қазіргі Қазақстан территориясы туралы бізге жеткен алғаш мәліметтер тек ежелгі көршілес елдердің эдеби және тарихи ескерткіштерінде сақталған.

Б.з.д. I мың жылдықтың ортасында ежелгі жазбаларда Орта Азияны жэне Қазақстанды мекендеген ірі сақ тайпалық одағы туралы алғаш мэліметтер пайда бола бастайды. Сақ тайпалық одағына: массагет, даи, каспийлер, исседон, кейінірек алан, сарматтар кірді.

Қазақстан аумағында патриархалдық-феодалды қатынастар біркелкі қалыптаспады. Бүл қатынастар оңтүстік аудандарда - Шу, Талас, Сырдария өзендері алқабында тез дамыды. Бүл жерлерде мал шаруашылығымен қатар егіншілік те қатар жүрді. Таптық қоғамның қалыптасуы Қазақстанның басқа да аумақтарында жүрді.

Қазақ жері туралы мэлімет беретін жазба деректерден бізге жеткені I Дарий патшаның бұйрығымен б.з.д. жазылған «Бехустиндік жазба». «Бехустиндік жазбаның» V бағанасының 20-30 жолдарында мынадай мэлімет келтірілген: «Дарий патша: сақ эскерлерімен теңіздің ар жағындағы сақтар еліне бардым», - дейді. «Бехустиндік жазбада» айтылып отырған бүл теңіз Арал теңізі еді [13,16-6].

Осындай мәліметті Геродот та береді. Онда Кир II мен Дарий жорықтарының екі нүхқасы қарастырылады. Біріншісінде, Дарий сақтармен Амударияның арғы жағындағы Арал теңізінде кездеседі; екіншісінде, II Кир массагеттермен Узбойда шайқасты, ал Дарий сақ жеріне Амудария өзенінің орта ағысы арқылы өтеді.

Геродоттың «Тарихы» (б. д. д. V ғ. 40 ж. аяғы - 30 ж. басында жазылған.) антикалық деректердің аса құндысы болып саналады. Геродот алғаш теңізінің орналасуын дәл анықтады. «Тарихтан» біз мынадай мэлімет алааламыз: «Каспий теңізінің ұзындығы 15 күндік, ал ені ең үлкен жерінің өзі 8 күндік жүзу жолы» [14]. Каспийдің батысына қарай алқап «жазық тегістік» болып келген, Орал өзені бассейнінен ары қарай «тасты және тегіс емес жерлер», ал одан ары «биік» таулар шоғырланған. Шамасы мұндағы «тасты және тегіс емес жерлер» - Жалпы Сырт, ал «биік» таулар - Орал болса керек.

Геродот «биік таулар бөктерінде» аргипей тайпаларының, одан ары -будиндердің (Қазақстанның солтүстік-батысы) қоныстарын көрсетті. Исседон тайпалары болса, аргипейлердің шығысында орналасқан. Исседондардың айтуы бойынша,- деп жалғастырған Геродот, олардың шығысына қарай аты аңызға айналған аримаспалар жэне «грифтердің алтындарын алушылар» (Қазақстанның солтүстік-шығысы және сол кезде алтын рудалары бар Алтай ) өмір сүрді,- дейді /15/. Сондай-ақ, Геродот Акес (Сырдария) өзені басталатын аймақты сипаттайды. «Азияда барлық жағы жоталар және жоталарда бес аңғары бар тегістік бар. Таудың сол тегістігінен ірі Акес өзені бастау алады». Бүл сипаттама Ферғана даласындағы таулы жоталарға сэйкес келеді. Өзен де сол жерден бастау алады. Геродот сонымен катар Акес өзеніндегі ирригациялық жүйенің бар екенін, жэне онда адамдар сүлұ өсіретінін айтады.