Жеткіншектер арасындағы нашақорлықтың әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктер

Соңғы уақытта шағын топтарда нашақорлар мен олардаң отбасыларына көмек беру бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында әртүрлі мамандықтарды біріктіру тәжірибесін тарату үлкен орынды иеленеді (дәрігерлер, психологтар, педагогтар).

Әртүрлі мақсатта құрылған орталықтар психологиялық-педагогикалық, медико-әлеуметтік пен ақпараттық-әдістемелік көмектерді және есірткі заттарын пайдалану және әлеуметтік денсаулық саласында балаларға, жеткіншектер мен үлкендерге олармен тікелей өзара әрекет ететін (педагог, тәрбиеші, ата-ана, т.б.) көмекті жүзеге асыруда. Осыған орай орталықтар құрылуда.

Орталықтардың негізгі мақсаты болып табылатын:

• балалар мен жеткіншектердің жауапкершілік мінез-құлқында есірткі құралдарын пайдалануға икемдейтін ықтималдылықтарды төмендететін салауатты бағдарлар мен дағдыларды қалыптастыруға икемдейтін жағдайларды құру;
• балалар мен жеткіншектерді салауатты өмір сүру мен есірткі заттарын пайдаланудың профилактикасы аймағында жас ерекшеліктеріне сәйкес ақпараттар мен әдістемелік материалдармен қамтамасыз ету;
• оқыту мен дамуда және әлеуметтік бейімделуде проблемасы бар балалар мен жеткіншектерге кәсіби психологиялық-педагогикалық және медико- әлеуметтік көмек көрсету;
• тәрбие мен білім берудің бірінші салаларымен жұмыс істейтін мектеп, колледж, лицей және басқа орындардың педагогтарының іс-әрекетін әдістемелік қамтамасыз ету;

Орталық іс-әрекетінің негізгі бағдарламалары:         

• ақпараттық кеңес беру іс-әрекеті:

- есірткі заттарын пайдаланудың  профилактикасы сұрақтары бойынша педагогтар мен жеткіншек-лидер үшін жаттығу сабақтары мен практикалық семинар жүргізу,

- балалар және жеткіншектермен  психологиялық-педагогикалық коррекциялық  жұмыс, яғни олардың тұлғалық  дамуы мен мінез-құлықтың адекватты  формасында девиацияны жетілдіруге бірлеседі;

- кәмілетке толмағандармен психологиялық-педагогикалық, олардың денсаулығының психологиялық  жағдайы, отбасындағы өмір жағдайы  мен тәрбиесі, дамудың индивидуалды  ерекшеліктері, тұлғалық қасиеттері, қызығушылықтарына зерттеу жүргізу;

- кәмілітке толмағандардың жағымды  икемділіктері мен қызығушылықтарына, мінез-құлықтағы кемшіліктерін шектеу, оқыту мен еңбекке тарту, өмірлік  және кәсіби өзін анықтау, үлкендермен  және құрдастарымен өзара қатынасты  жетілдіруде психотерапевтік жұмыстарды индивидуалды және топтық тәрбие шараларында жүргізу;

- кәмілетке толмағандарға жан-жақты  білікті кеңес беру (психологиялық, педагогикалық, медициналық, құқықтық);

- ата-аналарға, педагогтарға, балалардың  интеллекттік және психикалық  дамуының ауытқуындағы профилактика мен коррекцияға байланысты ұсыныстар; психиканы жарақаттайтын, отбасындағы қолайлы микро климатты орнату;

• ғылыми зерттеу жұмысы:

- балалар мен жеткіншектердің  психологиялық, физикалық даму деңгейінің  кешенді психологиялық-медико-педагогикалық диагностикасы;

- балалар мен жеткіншектерді  ғылыми-зерттеу іс-әрекеттерге тарту;

- сәйкес оқу орындарымен, ғылыми-зерттеу  мекемелерімен ғылыми-зерттеу мен  әдіснамалық іс-әрекеттерді координациялау.

 

• Білім беру әдіснамалық жұмыс:

- балалар мен жеткіншектерді әлеуметтік қолдауда психолого-педагогикалық коррекцияның инновациялық әдістерін өңдеу және енгізу;

- БАҚ өзараәрекеттестікті жүзеге  асыру;

- есірткілік заттарды пайдалануға  профилактика психокоррекциялық  жұмыстардың іс-әрекетін ұйымдастыру;

- Балаларға, жеткіншектерге, ата-аналарға, педагогтарға қажетті ақпараттарды тарату;

Арнайы мекемелерде нашақорлықты профилактикалаудағы зерттеудің мәні мен ерекшеліктерінің ұйымдастыру-әдіснамалық аспектісі осы мекемедегі психологиялық қызметті ұйымдастыру мен жан-жақты ғылыми талдаумен тығыз байланысты. Ол жауапқа тартылғандардың арасындағы нашақорларды алдын ала ескертеді, нашақорлардың тұлғасына, олардың қоршаған ортасына, олардың есірткіге қатынасының өзгеруіне маңызды әсерін тигізеді. Біздің жүргізген зерттеулерімізде жауапқа тартылғандарға психологиялық көмекті ұйымдастырудың негізгі звеносы жазаны орындау мекемелеріндегі психологиялық лаборатория болып табылады.

Бірінші бағыт – есірткіні жұқтырғандардың арасындағы психологиялық тұрақтылықты жоғарылатудың негізгі мақсаты.

Сол бағыттың міндеттері:

1. Есірткілік психологиялық дағдарыс факторына енуден басталады.
2. Олардың тұлғалық дамуындағы негативті бағдарды олардың өздерінің өмірінде психотехнологияларын қайта құру;
3. Есірткі пайдаланушылардың экзистенциялды күйін қайта жасаудың оптималды жолын іздестіру;
4. Жоғарғы адамгершілік және өзіндік сана-сезімді қалыптастыру;

Медикоментоздан кейінгі психологиялық көмек – бұл тұлғаның қалыпты психологиялық қасиеттері мен қырларын есірткілік заттарды пайдалану процесінде қайта дамыту мен жоғалтқандарын дамытуға бағытталған өлшем жүйесі, сонымен қатар есірткіге тәуелділердің тұлғасының жалпы тұрақтылығын жоғарылату. Бұл жүйеде ерекше орын психологиялық лабораторияның диагностикалық іс-әрекетіне жүктеледі. Жұмыстың бұл спектіріне есірткіге шалдыққан аурулардың оның индивидуалды психологиялық ерекшеліктерін анықтау мақсатында, психологиялық диагноз қою мен психологиялық портретін жасауды тұлғаны зерттеу кіреді. Психодиагностиканың нәтижесінде есірткі пайдаланғандардың деструктивті және невротикалық реакцияға бейім, мінез патологиясы, стреске тұрақтылығының төмендігі, есірткіге тәуелділік, үнемі психологиялық пен медициналық көмекті қажет ететін, профилактикалық есепке алу анықталды. Нашақорлардың шынайы жүріс-тұрысы туралы алғашқы мәліметтерді алуда негізгі рөлді бақылау әдісі, жеке жұмысын талдау мен сұрақ-жауап айрықша рөл ойнайды. Осылардың көмегімен нашақордың психологиялық портреті объективтірек болып көрінеді. Нәтижесінде психолог есірткіге тәуелділерді үш категорияға бөледі:

- есірткіге тәуелділікті доғаруға қабілеттілік, бірақ мұны әртүрлі себептер бойынша қаламайды;

- есірткіні пайдалануды доғартуды  қалайды, бірақ оны жеке орындауға  қабілетсіз;

- өз беттерінше қабілетсіз және  патологиядан құтылуды қаламайтын;

Осы үш категорияға жататындар, оларға үнемі психологиялық көмек көрсетуді қажет етеді. Сондықтар, олар үш арнайы қосымша психологиялық мінездеме карточка ашылуы тиіс.

Есірткіні пайдалану салдарымен байланысты (стресстік күйді болдырмау, дағдарыстық және шиеленістік ситуацияны шешу т.б.) индивидтің психологиялық проблемасын шешуде көмекке бағдарланған. Екінші функция (басты) есірткіге тәуелділердің әлеуметтік-психологиялық бағдар мен құндылықтарын, өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі дамыту тәсілдері мен әдістеріне оқыту, есірткіден тәуелділікке құтылуға жағымды бағытты қалыптастыруға толық бағытын өзгерту. Врач-психиатр мен психолог бірлесе өзара әрекет ете отырып нашақорлардың есірткі пайдалануға негативті қатынасын өзгертуге тырысады, оның психикалық құмартуын жеңуге, ал қажет жағдайда есірткіге тәуелділіктің жоюдың процедуралық сериясын жүргізеді және психофизиологиялық денсаулығын қалпына келтіру.

Есірткіге тәуелділердің психокоррекцияның индивидуалды формасын қолданумен қатар топтық әлеуметтік-психологиялық тренингтер, рөлдік ойындар, ұжымдық релаксация, аутогенді жаттығу қолданады. Бұл шаралардың мақсаты әртүрлі өмірлік ситуацияларда мінез-құлықтың дағдыларын дамыту, құндылық бағдар мен жүріс-тұрыс мотивациясын өзгертуден тұрады. Тренингтердің моделі өмірлік ситуацияларды шешуге, әлеуметтік дезаптация, салауатты өмір сүруге бағдарланады.

Психологиялық лабораториялардың іс-әрекетін профилактикалық және соған байланысты прогностикалық функцияларсыз елестету мүмкін емес. Оның мәні индивидуалдық және топтық мінез-құлықты болжау, есірткіге тәуелдінің тұлғалық дамуының болжамын бағалау және «тәуекел тобының» ішкі жалпы әлеуметтік ситуациясы, тұлға аралық шиеленісті қазіргі жағдаймен байланысты алдын алу, психоэмоциялы бұзылулар, невротикалық ашулану және т.б.

Бұл жұмыстың жетістіктері психолог, психиатр және кеңес беру орындарының түрлі қызметкерлерімен өзара ақпараттарды жүйелеп бірлесе жұмыс жасағанда көрінеді.

    

 

2.3 Нашақорлыққа қарсы  күрес жолдары бойынша психологиялық  кеңес беру диагностикалық бағдарламалары  және     диагностика нәтижелері   

 

Жеткіншектермен психологиялық жұмыстың негізгі міндеті олардың әлеуметтік адаптациясыеның мақсатында әлеуметтік-психологиялық дағдылардың мәнін сезіну, рөлдік репертуарларды кеңейту, коммуникацияны жақсартуды қамтамасыз етуді және әлеуметтік өзін-өзі анықтау процесін жетілдіру мүмкіндіктерін көрсету деп айтуға болады. Қойылған міндетті шешудің құралы топтық іс-әрекет (әлеуметтік-психологиялық тренинг), жеткіншектермен, олардың ата-аналарымен және педагогтармен тұлғааралық қатынас, отбасы ситуациясы, мектепке бейімделу, оқыту және кәсіби бағдар сұрақтары бойынша индивидуалды кеңес беру жұмысы, ата-аналармен және педагогтармен оларды тәрбиелеу потенциялының белсенділігі бойынша кеңес беру жұмысы.

Нашақорлармен қарсы күрес жүргізу бағытында диагностикалық зерттеу екі сатыда жүргізілді.

Зерттеудің бірінші сатысында қарастыра отырып, осы бағдарламаның практикалық аспектісін бекіту үшін диагностикалық зерттеу жүргізілді. Сыналушылардың жалпы сипаттамасы:

Зерттеудің екінші кезеңінде 13-15 жас аралығындағы жеткіншектер қатысты, біз олардың отбасылық жағдайын, араласатын құрдастарымен және мектептегі мұғалімдерімен қарым-қатынас туралы анкета және қосымша әңгімелесу жүргізілді.

Сыналушылар ретінде 38 қазақ орта мектебінің оқушылары алынды.

Сол мақсатпен жеткіншек балаларғы (N-40) диагностикалық зерттеу негізінде анкета жүргізілді, сыналушылардың жасы 13-15 жас аралығын құрады.

Анкета сұрақтары:

I.1.Аты-жөні.

  2.Жынысы.

  3.Жасы.

  4.Әлеуметтік жағдайы.

II. 1.Сізге нашақор деген ұғым  таныс па? 

    2.Отбасыңызда ата-анаңызбен осы мәселе жайында әңгімелестіңіз бе?

    3.Нашақорлар туралы ақпаратты  қандай жолдар арқылы (БАҚ, телевидения) таныстыңыз?

    4.Сіз оқитын мектепте  нашақорлыққа қарсы жұмыс жүргізіле  ме?

    5.Нашақорлық қаншалықты  зиян екенін білесіз бе?

Ескерту: Барплық сұрақтарға «иә» немесе «жоқ» деген жауап беріледі және әңгімелесу арқылы барлық сұрақтардың жауаптары толықтырылады.

Төмендегі бірінші кестеде анкетаның нәтижелері берілген.

 

 

Кесте 1 -    Жеткіншектердің «нашақорлық» жайлы түсініктері 

                 

№	1	2	3	4	5
1	+	-	+	-	+
2	+	+	-	-	-
3	+	-	-	+	+
4	-	-	+	+	+

 

1- кестенің жалғасы

5	-	-	-	-	+
6	+	+	+	-	-
7	-	+	-	-	+
8	+	-	+	-	-
9	-	-	+	+	-
10	-	-	+	-	+
11	+	-	-	+	-
12	+	-	-	-	-
13	+	-	+	-	-
14	+	+	-	-	+
15	+	+	+	+	-
16	-	-	-	+	+
17	-	+	+	-	-
18	-	-	+	+	+
19	+	+	-	-	+
20	+	-	+	+	+
21	-	-	+	-	+
22	+	+	+	+	-
23	+	+	+	-	-
24	+	-	-	+	-
25	+	-	+	-	+
26	+	-	-	-	-
27	-	-	+	-	+
28	+	+	-	+	-
29	+	-	+	-	+
30	+	-	-	-	-
31	-	+	+	+	+
32	+	+	+	-	-
33	+	-	-	+	+
34	-	-	+	-	-
35	+	+	+	-	+
36	+	-	-	+	-
37	-	-	+	-	+
38	+	+	+	+	-
39	+	-	+	+	+
40	-	-	+	+	-
<	26	14	25	17	20
M	0.65	0.37	0.64	0.43	0.53