Құрылыс кәсіпорынының экономикалық тиімділігін арттыру

 

Еңбек өнімділігінің индивидуалды индекстері жеке әнім түрлері бойынша есептеледі. Жалпы индекстер жалпы ендірілген өнімнің еңбск онімділігімен есептеледі.

Еңбек өнімділігі − өндіріс тиімділігі өсуінің негізгі факторы. Еңбек өнімділігінің өсуі, яғни өнім бірлігін әндіруге кететін еңбек немесе уақыт шығындарының азаюы, өндіріс интенсивтілігінің өсуін білдіріеді.Өндіріс келемінің өсуіндегі еңбек өнімділігінің үлесі өндірістің экономикалық тиімділігін сипаттайтын кәрсеткіштердің бірі болып табылады.    Бұл     көрсеткіш    еңбек    өнімділігінің    өсуі    немесе    еңбек шығындарының төмендеуі нэтижесінде өндіріс көлемінің қаншалықты өскенін көрсетеді.

Айрықша атап өтетін нәрсе, егер есепті жылы өнеркәсіптік-өндірістік жұмысшылар саны базалық жылмен салыстырғанда өзгермесе немесе азайса, жоғарыдағы есептеулерді жүргізудің қажеті жок.

Жанды еңбек (живой труд) дегеніміз − өнім өндірісі үрдісінде өнеркәсіптік-өндірістік жұмысшылардын жумсаған еңбегі. Жанды еңбектін ұнемделуі экономика дамуының бүгінгі кезеңінде өте маңызды. Бұл мэселе тек еңбек өнімділігін қормен қарулаиу есебінен өсірген кезде өз шешімін табуы мүмкін. Жанды еңбек үнемделуі неғүрлым жоғары болса, соғүрлым еңбек өнімділігі жоғары болады.

Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалаудың негізгі төрт көрсеткішіы бөлді, олар: кәсіпорын активтерінің құны, өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициенті, кәсіпорын активтерінің қозғалыс коэффициенттері, қозғалыстағы және иммобилизацияланған қаражаттардың арақатынас коэффициенті.

 

7-кесте   −   Кәсіпорынның    негізгі    құралдарды    пайдалану   тиімділігінің көрсеткіштері

№	Корсеткіштер	Формуласы	Түсіндірмесі
1	Өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициенті	Көмм = (Нқ + М + Ао) /БВ	КӨмм - ондірістік мақсаттағы мүлік коэффициенті; Нқ - негізгі құралдар құны; М - өндірістік материалдар құны; Ао - аяқталмаған өндіріс; БВ - баланс валютасы
2	Активтердің қозғалыс коэффициенті	Каі; = АКі, / БВ	Кақ     -     активтердің     қозғалыс коэффициенті; Акм   -   қысқа   мерзімді   немесе ағымдағы активтер; БВ - баланс валютасы
3	Қозғалыстағы жәпе иммобилизацияланган каражаттар арақатынасының коэффициенті	"ҚНЦ ~ ^КМ  ' Аұм	Қозғалыстағы жэне иммобизацияланған қаражаттар ісының коэффициенті; Акм - қысқа мерзімді активтер: Аұм - ұзақ мерзімді активтер
Ескерту: [4,5,6] әдебиеттер негізінде автордың құрастыруымен

 

 

Өндірістік мақсаттағы мүлік коэффициенті кәсіпорынның өндірістікпотенциалын сипаттайды.Бұл көрсеткіш шамасы 0,5-тен артық не тең болса кәсіпорын қызметі онды деп айта аламыз.

Кәсіпорын активтерінің қозғалыс коэффициенті қарызды өтеудегі қаражат үлесін немесе кәсіпорын активтерінің жалпы құнындағы ағымдық активтерінің үлесін сипаттайды, бұл көрсеткіш 0,5-тен аз болмауы кажет, яғни баланс валютасының жартысынан көбі агымдағы активтерден құралуы керек.

Қозғалыстағы және иммобилизацияланған қаражаттардың арақатынас коэффициенті ағымдық жэне ұзақ мерзімді активтердің арасындағы арақатынасты көрсетеді. Бұл арақатынастың оптималды және қауіпті мөлшері салалық ерекшеліктерге байланысты.

Негізгі құралдар − өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын (бір жылдан артық) өзінің заттай −натуралды формасын сақтай отырып, шығарылатын өнім мен қызметтерге біртіндеп өз құнын аударатын, өндірісте, тауарлар мен қызметтерді жеткізуде үшінші жаққа жалға берілетін құндылықтар.

Халықаралық қаржы есебінің стандарттарына сәйкес негізгі құралдардың үш белгісі болу керек: материалдық формасының болуы, міндетті түрде кәсіпорын меншігінде болуы (сатылмауы), ұзақ мерзімде пайдаланылуы керек.

Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар өндірістік үрдіске тікелей қатысады және үрдістің жүруіне жалпы жағдай жасайды.  Өндірістік негізгі құралдар ез кезегінде активті және пассивті болады.

Ал өндірістік емес негізгі кұралдар өндірістік үрдіске тікелей қатыспайды, бірақ кәсіпорын балансында тіркеледі.

Кәсіпорынның негізгі құралдарының жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерге келесілер жатады: негізгі құралдардың нақты құнының коэффициенті, негізгі құралдардың актив бөлігінің үлесі, негізгі құралдардың тозу коэффициенті, негізгі құралдардың жаңару коэффициенті.

Негізгі құралдардың нақты құнының коэффициенті кәсіпорынныц материалды−техникалық базасын сипаттайды, оның оптималды мэні 0,5-тен кем болмауы керек.Негізгі құралдардың актив бөлігінің үлесі кәсіпорынның негізгі құралдарының жалпы құнындагы еңбек құралдарының үлесін сипаттайды.

Негізгі құралдардың тозу коэффициенті негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайды, мәні 0,5-тен кем болмауы керек

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын келесі көрсеткіш − негізгі құралдардың жарамдылық коэс})фициенті.

Кәсіпорындағы негізгі құралдардың жылжуы жаңартылу коэффициенгі және шыгу коэффицпенттерімен анықталады.

Негізгі кұралдардың істен шыгу коэффициенті кезең ішінде есептен шыгарылган негізгі құралдарды сипаттайды.

 

8-кесте − Кәсіпорынның негізгі құралдарының жағдайын сипаттайтын көрсеткіштері

 

№	Көрсеткіштер	Формуласы	Түсіндірмесі
1	Негізгі құралдардың нақты құнының коэффициенті	Кнадқ = Нқкк / БВ	Кнкнк   -   негізгі  құралдардың нақты құнының коэффициенті; Нқкк - қалдық құны бойынша негізгі құралдар; БВ - баланс валютасы
2	Неізгі құралдардың активті бөлігінің үлесі;	Үпкаб = (Жм + Кқ) / Нк	ҮНКаб    -   негізгі    құралдардын активті бөлігінің үлесі; Жм - жұмыс машиналары; Кқ - көлік кұралдары; Нқ - негізгі құралдар
5	Негізгі құралдардың тозу коэффициенті	Кт = Нқтс / Нқбк	Кт - тозу коэффициенті; Нқтс - негізгі құралдардың тозу сомасы; Нқбқ - негізгі құралдардың бастапқы құны
4	Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті	Кж = Нқққ / Нқбк	Кж           -           жарамдылық коэффициенті; Нқкк       -       негізгі құралдардың қалдық құны; НқбК - негізгі құралдардың бастапқы құны
5	Негізгі құралдардың жаңартылу коэффициенті	Кцкж — НҚЖ / Нқксдк	КНқж   -   негізгі   құралдардың жаңартылу коэффициенті; Нқж - кезең ішінде келіп түскен жаңа құралдар құны; Нқксбқ - кезең соңындагы негізгі құралдардың бастапқы құны
б	Негізгі құралдардың шыгу коэффициенті	- Нқеш / Нқк-ббк	КНқш   -   негізгі   құралдардың шығу коэффициенті; Нқеш - кезең  ішінде  есептен шығарылған   негізгі   құралдар құны; Нккббк - кезең басындағы негізгі құралдардың бастапқы құны
Ескерту: [4,5,6] әдебиеттер негізінде автордың құрастыруымен

 

Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер келесідей: қор рентабельділігі, қор қайтарымдылығы, қор сыйымдылығы, қормен қарулану және негізгі қорлардың салыстырмалы үнемделуі.

Қор рентабельділігі көрсеткіші рентабельділік корсеткіштерінің тобында карастырылды.

 

9-кесте  −    Негізгі     құралдарды    пайдалану     тиімділігін     сипаттайтын көрсеткіштер

 

№	Көрсеткіштер	Формуласы	I Түсіндірмесі
1	Қор қайтарымдылғгы	Кк = ӨӨТТ / Нкожк	Ққ - қор қайтарымдылыгы; ӨӨТТ - онімді еткізуден түскен табыс; Нқожқ - негізгі құралдардың орташа жылдық құны
2	Қор сыйымдылығы	Қс = Нқожқ/ӨӨТТ	Қс - кор сыйымдылығы; Нқожқ       -       негізгі құралдардың    орташа    жылдық күны; ӨӨТТ - өнімді откізуден түскен табыс
3	Қормен қарулану	Қкар = НҚожқ / Жсөө	Ққар - қормен қарулану; Нқожқ   -   негізгі   құралдардың орташа жылдық құны; Жс0Ө - өнеркәсіптік-өндірістік жүмысшылар саны
4	Негізгі қорлардың салыстырмалы үнемделуі	Үнқ = Нқе - Нқб * Іөк	Үнқ     -     негізгі     қорлардың салыстырмалы үнемделуі; Нқе  -  есепті   жылдагы  негізгі құралдардың    орташа    жылдық құны; Нқб - базалық жылдагы негізгі құралдардың    орташа   жылдык құны; Іөк - өнім көлемінің индексі
Ескерту: [4,5,6] әдебиеттер негізінде автордын құрастыруымен

 

Қор қайтарымдылығы негізгі құралдардың бір теңгесіне өткізілгеи енімнің неше теңгесі келетінін көрсетеді.

Қор сыйымдылығы қор қайтарымдылығына кері шама, яғни ол өткізілген өнімнің бір теңгесіне негізгі құралдардың неше теңгесі келетінін сипаттады.

Қормен қарулану көрсеткіші кәсіпорынның өнеркәсіптік-өндірістік персоналының негізгі құралдармен қамтамасыз етілуінің деңгейін көрсетед?.

Материалды ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері.

Өнім өндірісі бойынша жоспардың орындалуының, оның өзіндік құнының төмендеуінің, табыс пен рентабельділік өсуінің міндетті шарты кәсіпорынның сапалы шикізаттар және материалдардың қажет ассортиментімен қамтамасыз етілуі болып табылады.

Кәсіпорынның материалдар мен ресурстардағы қажеттілігінің өсуін экстенсивті (материалдар мен энергияның көбірек көлемін сатып алу немесе өндіру арқылы) немесе интенсивті (қолда бар материалдарды үнемді әрі рационалды пайдалану арқылы) жолмен қанағаттандыруға болады.

Бірінші жолда өнім бірлігіне шаққандағы материалдық шығын көлемі өседі, бірақ бұл жағдайда өнімнің өзіндік құ.ны өнім өндірісінің кеңеюі мен тұрақты шығындар үлесінің азаюы нәтижесінде томендеуі мүмкін. Екінші жол материалды шығындар үлесінің азаюы нәтижесінде өнім бірлігінің өзіндік құнының азаюына экеледі.

Материалды ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштеріне материалды шығындардың бір теңгесіне келетін табыс мөлшері, материал қайтарымдылығы, материалсыйымдылық, өнімнің өзіндік құнындагы материалды шығындар үлесі, материал шығындарының бір теңгесіне шаққандағы пайда мөлшері жатады.

 

10-кесте − Материалды ресурстарды пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері

 

№	Көрсеткіштер	Формуласы	Түсіндірмесі
1	Материал қайтарымдылығы	Мқ = ӨӨТТ / Мш	Мк - материал қайтарымдылыгы; ӨӨТТ  -  өнім   откізуден  түскен табыс; Мш - материал шығындары
2	Материал сыйымдылығы	Мс = Мш / ӨӨТТ	Мс - материал сыйымдылыгы; Мш - материал шыгындары; ӨӨТТ - өнім өткізуден түскен табыс
3	Өнімнің өзіндік құнындағы материал шығындарының үлесі	Үмш = Мш / (ӨӨӨқ + КШ)	Үмш - өнімнің өзіндік құнындагы материал шығындарының үлссі; Мш - материал шығындары; ӨӨӨқ     -     өндірілген     өнімпің өзіндік құны; КШ - кезең шығындары.
Ескерту: [4,5,6] әдебиеттер негізінде автордың құрастыруымен