Құрылыс кәсіпорынының экономикалық тиімділігін арттыру

 

Материал шығындарының бір теңгесіне шаққандағы пайда мөлшері көрсеткіші өнімді өткізуден түскен табыстың материал шығындарының сомасына қатынасымен анықталады. Материалды ресурстардың үнемді пайдаланылуы кәсіпорынның экономикалық тиімділігінің артуында маңызды орын алады[4,5,6].

Қорытындылайтын болсақ, жогарыда кәсіпорын қызметін жан-жақты сипаттауға мүмкіндік беретін корсеткіштердің бес тобы қарастырылды. Қарастырылған көрсеткіштердің оптималды шамасы мен үйлесімі кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігінің жогары деңгейін қамтамасыз етеді.

 

   Тиімділігін арттырудың маңызды факторлары және бағыттары ретінде төмендегілерді көрсетуге болады:

• ғылыми техникалық прогрестің әсер етуі;
• ресурспен қамсыздану;
• қолайлы инвестициялық саясат қалыптастыру;
• бизнесті қалыптастыруды реттеу.

Кәсіпорынның экономикалық тиімділігінің деңгейі өзара байланысқан факторлардың көтүрлілігіне байланысты. Өндірістің әрбір саласына,оның техникалық экономикалық ерекшелік салдарына байланысты, тиімділіктің ерекше факторлары сипаты.

Тиімділікті арттыру факторларының барлығын үш белгісі бойынша бөлуге болады:

1)тиімділікті арттыру көздері, олардың негізгілері: өнім өндірісінің  материалды, еңбек, қор және капитал сыйымдылығын төмендету, табиғат ресурстарын дұрыс пайдалану, өнім сапасын арттыру және уақытты үнемдеу;

2)өндірістің дамуы мен одан  әрі қалыптасуының негізгі бағыттары, оларға мыналар жатады: ғылыми  техникалық прогресті жеделдету; өндірістің техникалық экономикалық деңгейін арттыру; өндіріс құрылымын жетілдіру және басқарудың ұйымдастырушылық жүйесін енгізу; еңбек қызметінің, ынталандырудың, жоспарлаудың, өндірісті ұйымдастыру әдістері мен формаларын жетілдіру.

3)өндірісті басқару жүйесіндегі  іске асыру деңгейі, соған байланысты факторлар төмендегідей бөлінеді:

а)өндіріс ішіндегі, негізгілері болып мыналар табылады: өнімнің негізгі түрлерін меңгеру; автоматтандыру; прогрессивті технология мен жаңа құрал-−жабдықтарды енгізу; энергияны,материалды, шикізатты пайдалануды жақсарту;басқару стилін жетілдіру.

б) сыртқы− бұл өндіріс пен өнеркәсіптің құрылымдық салаларының  жетілуі, мемлекеттік экономика және әлеуметтік саясат, нарықтық қатынастардың және нарықтық инфрақұрылымдардың қалыптасуы және нарықтық инфрақұрылымдардың қалыптасуы және басқа да факторлар.

Өндірістің тиімділігін басқару дегеніміз− сонымен байланысты факторларга әсер ету. Шаруашылық субьект қызметінің соңғы нәтижелері көбінесе менеджерлердің өндіріс тиімділігін арттыру факторларын қаншалықты дұрыс бағалағанына байланысты.

Өндіріс тиімділігін арттыру процесіндегі барлық жақтар бір−бірімен байланысты, сондықтан олардың біреуіне немқұрайлы қарау барлық  жүйенің нашарлауына алып келуі мүмкін. Сол себептен әрбір факторды талдау және бағалау қоғам қажеттілігін білу секілді қажет.

Өндіріс тиімділігінің факторлары- өндіріс нәтижесіне, сонымен қатар шығындар әсер ететін жағдайлар. Осыдан, өндіріске әсер ететін факторларға өндіріс процесіне және оның нәтижесіне әсер ететін барлық құралдарды жатқызуға болады.

 Макро,мезо және микро деңгейде  тиімділікке әсер ететін көптеген  факторларды атап өтуге болады. Оларға мыналар жатады: өндіріс  жүргізу әдістерінің барлық негізгі  элементтері, өндірістің салалық  құрылымының өзгеруі, капиталдық  салымдардың техникалық құрылымдарының өзгеруі, өндірістің территориялық жылжуы, шикізатты өндіру жағдайы және оның сапасының өзгеруі, өнімнің жаңаруының қарқыны мен оның ассортиментінің өзгеруі, кадрлар квалификациясы, жаңа өндірістік күштерді меңгеру мерзімі, қоршаған ортаны қорғауға кететін шығындар, сонымен қатар солармен себеп салдарлы байланыста болып табылатын әлеуметтік, саясаттық және рухани процестер.

Факторларды одан әрі тізбектеп айта беруге болады, бірақ  та факторлардың  көптігі бағытты дұрыс таңдау қиындығын туғызады. Сондай ақ, кейбір факторлар өзара байланысқан, олардың барлығы экономиканың әрбір деңгейінде тиімділікке тікелей және бірдей әсер етпейді.

Жоғарыда айтылғандай, компания жұмысының тиімділік деңгейі әртүрлі өзара байланысқан, яғни өндірістің тиімділігін анықтайтын факторлардың  әсер етуінен қалыптасады. Әрбір фактор шаруашылық шешімдерді қабылдауға негізін анықтайды. Мысалы, өндіру салаларында табиғи факторлар пайдалы кендерді өндіру мүмкіндігінің тиімділігін анықтайды. Берілген фактор өндірісті механизациялау мінездемесіне және жұмысшылардың жеке өнімділігіне әсер етеді.

Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті елу елдің құрамына кіру стратегиясында экономикадағы факторлық жағдайларды сапалық және сандық жағынан арттыруға байланысты сұрақтарды белсенді қарауға тапсырма қойылған. Осыған байланысты былай деп айтылған  «Тиімді жұмыс жасауға қолайлы орта туғызатын факторлар деңгейін арттыру және қалыптастыру жолдарын мақсатты жаңадан қарау...» [1].

Әрбір экономикалық қызмет түріне және бизнесті ұйымдастырудың әрбір формасына өзіне сәйкес тиімділікті арттыру факторлары сипатты.

Серіктестік қызметінің тиімділігіне әсер ететін факторларды қарастырайық. Жоғарыда көрсетілген факторлар кәсіпорынның барлық шаруашылық жүргізу факторларына жатқызылады. Төменде серіктестік қызметінің тиімділігіне әсер ететін факторларды ашып көрсетіледі, соның ішінде шаруашылық жүргізудің нақты осы формасына әсер ететін ерекше факторлар қарастырылады.

Серіктестіктің тиімді жұмыс атқаруына әсер ететін даму факторларын нақты осы позициядан бастап анықтаған өте маңызды.

Кәсіпорын қызметіне, жоғарыда айтылғандай, ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) факторлар әсер етеді. Сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады: нақты, ғылыми инвестициялық, экономикалық және интеграционалдық факторлар.

 

 

 

 

 

 

Құрылыс кәсіпорындарының тиімді жұмыс атқаруына әсер ететін факторлар 1- суретте көрсетілген.

 

 

 

 

2 «Фламинго 19» ЖШС ТЕХНИКО – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ

 

2.1 Қазақстан Республикасындағы  құрылыс саласының жағдайы

 

Қазақстандық экономиканың даму үлгісі келесі схеманы ойлады: “Банктер – сыртқы қорландыру – кепілдік несиелер – құрылыс компанияларына қарыздар”. Және де, негізгі оның көздерімен табиғи қорлардың сыртқы нарықтары және екінші деңгейдегі банкті белсенді қарызға алуда арқасында мұнай секторы, іске асыру шетелде еңбекпен тапқан қорлар болды.

  Және құрылыс саласының қарқынды дамуынан Қазақстандағы көп жағдайлар тәуелді болады. Тіпті жаңа Қазақстанның бас қаласының құрылысының идеясы, (нақты себептердің қатары бойынша пайда болған), жаңа құрылыстың интенсификациясын ойлады. Құрылыс секторының өсу қарқындары негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерді түрлендірді – жалпы ішкі өнімнің өсу қарқындары байқалды.

ҚР-дағы құрылыс материалдарының нарығының көлемдері тіпті күрделі бағаланды. Басты кедергі – құрылыс серіктестіктері және жинақ құрылыс секторының мөлдір емесі негізінен.

 Құрылыс секторына қатыстырылған құралдардың масштабтары туралы мультипликация жасау эффекті бойынша қарауға болады: аналитиктердің пайымдауынша басқа салалар құрылысқа салынған әрбір теңгеден үш есе көбірек пайда тауып отырды.

Нарықта 2007 жылдың жазынан құрылыс, онымен бірге құрылыс материалдарының нарығы қатты дағдарысқа ұшырады. Бірақ құрылыс саласына мемлекеттік қолдаудың жоғары деңгейде болуы, қайта жандануы құрылыс секторының өсу динамикасының қарқынды қалпына келуіне себеп болды.

Әлбетте, 2000-шы жылдардың ортасындағы жағдай қайталанбағанымен кез келген түрдегі дағдарыс өсу сапасын өзгертеді, алайда әрбір батар күннің, атар таңы бар демекші, ел экономикасының негізгі салаларының бірі құрылыс секторы өз дамуын тоқтатпай ары қарай жетілдірілді.

2000-жылдың соңынан бастап құрылыс  нарығы қарқынды жоғарлай бастады. Қаражаттар келесі көздерден  келіп жатты: салық төлемдерінен, (негізінде заңды және жеке  тұлға тапсырған банк арқылы) сырттан қарыз алу, азаматтардың жинақталуы, кәсіпорынның құралы және бюджеттік қорлар. Құрылыс секторының өсуіне қосымша серпін ретінде мемлекет тарапынан екі бағдарлама бағытталды – 2005-2007 жылдар және 2008-2010 жылдарға. Егер біріншісі ойдағыдай орындалса, екінші бағдарлама экономикалық дағдарыс жылдарынан кейінгі аралыққа түсіп, кейбір кедергілерге тап болды.

 Қазақстан Республикасында Құрылыс саласын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі міндеттері:

• Ұсыныс тарапынан да, сұраныс тарапынан да толыққанды теңгерімді құрылысы рыногын құру;
• Құрылыс салуға жекеше инвестицияларды тарту және жеке тұрғын үй құрылысын дамытуды ынталандыру;
• Құрылыс индустриясының тиімді рыногын қалыптастыру;
• Халықтың қалың жігі үшін ипотекалық кредиттер беру мен тұрғын үй құрылысы жинақтарының қолжетімділігін көтеру.

Бағдарламаны іске асыруға 3 жыл ішінде және мемлекеттік қаражат қажеттілігі 150,0 млрд. қаржыландыру теңгені, соның ішінде: 2005 жылы – 60,5 көздері млрд. Теңгені, 2006 жылы – 63,7 млрд. теңгені, 2007 жылы – 25,8 млрд. теңгені құрады. Бұдан басқа, 2005 жылы кредитке берілетін 42 млрд. теңгені 2007 жылы қайта инвестициялау жүзеге асырылды.

Бағдарлама іске асыру нәтижесінде:

• Нәтижелер тұрғын үйлерді пайдалануға беруді жыл сайын өсіру қарқыны кезінде үш жыл ішінде жалпы алаңы 12 млн. шаршы метрден астам құрылыс объектілері салынды;
• 45 мыңнан астам адам үшін жаңа жұмыс орындары ашылды;
• Тұрғын үй қорының жайлылығы жақсарды;
• Қалалар мен басқа да елді мекендердің сәулеттік бейнесі жақсарды;
• Құрылыс нарығының алғашқы рыногы және инвестициялық процесс одан әрі даму алды;
• Құрылыс өнімдері импортының көлемі төмендеді;
• Инвестициялық салымдардың тиімділігі мен қазақстандық жаңа сметалық нормативтер жүйесі арқылы қаржы қаражаттарын жұмсауды оңтайландыру артты;
• Құрылыс қызметінен бюджетке түсетін салықтарды, соның ішінде жылжымайтын мүлікке салынатын салықты, құрылыс саласының қызметкерлерінен түсетін табыс салығын жинау ұлғайды;
• Құрылыс материалдары өнеркәсібі, электртехникалық, металлургиялық және химиялық өнеркәсіп өнімдерін, сондай-ақ жаңа тұрғын үйді жайластыру заттарын шығаруды арттыру есебінен аралас салаларда мультипликативтік тиімділігі оң артуды көрсетті.

Мемлекеттік бағдарлама аралығындағы жалпы құрылыс жұмыстарының даму қарқыны оң тенденцияны көрсетеді. Жалпы құрылыс жұмыстарының көлемі алдыңғы екі жылмен салыстырғанда, яғни 2005 және 2006 жылдарға қарағанда 2007 жылы 1617464 млн.теңгені құрады.[10]

Тұрғын үй қоры тізілімінің деректері бойынша 2005 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасы тұрғын үй қорының жалпы алаңы 4992 мың шаршы метрді, соның ішінде қалаларда – 3448 мың шаршы метрді, ауылдық жерлерде – 1544 мың шаршы метрді құрады.

Қазақстан Респуьликасы тұрғын үй қорының 96,8%-тен астамы жеке меншікте (235,3 млн. шаршы метр) және 3,2%-і мемлекеттік меншікте (7,7 млн. шаршы метр).[8]

11-кесте – Құрылыс  қызметтерінің 2005-2010жж негізгі көрсеткіштерінің  серпіні

	Мердігерлік жұмыстардың көлемі		Салынған тұрғын үйлердің жалпы алаңы		Жеке салушылар салған тұрғын үйлердің жалпы алаңы
	млн.теңге	өткен жылға %-бен	мың шаршы метр	өткен жылға %-бен	мың шаршы метр	өткен жылға %-бен
2005	817821	147,4	4992	182,4	2505	145,2
2006	1441236	128,6	6245	125,1	3680	146,9
2007	1617464	105,7	6679	107	3856	104,8
2008	1784954	101,9	6848	102,5	3527	91,5
2009	1821819	96,8	6403	93,5	3089	87,6
2010	1876558	98,1	3708	96,7	3567	93,7
ЕСКЕРТУ: Статистика Агенттігі мәліметтері негізінде жасалған