Құрылыс кәсіпорынының экономикалық тиімділігін арттыру

 

 Тәуелсіздік    коэффициенті    кәсіпорын    активтерінің    қалыптасу көздеріндегі   капитал   үлесін   сипаттайды.   Ол   кәсіпорынның   қарыз қаражаттарынан каншалыкты тәуелсіз екендігін көрсетеді.Бұл көрсеткіш мөлшері 0,5 − 0,6 шамасында болуы кәсіпорын қызметі үшін оптималды.

 Тәуелділік коэффициенті қарыз немесе тартылған капиталдың кәсіпорынның жалпы капиталындағы үлесін көрсетеді. Тартылған капитал үлесі неғұрлым көп болса,кәсіпорынның қарыз капиталына тәуелділігінің деңгейі соғұрлым жоғары болады. Бұл көрсеткіш 0,4 − 0,5 шамасында болғаны оңтайлы.

     Қаржыландыру коэффициенті меншікті капитал мен тартылған капитал қатынасын көрсетеді. Ол кәсіпорын активтерінің қандай бөлігі меншікті капитал есебінен, кандай бөлігі тартылған капитал есебінен қалыптасқандығын көрсетеді. Оптималды шамасы 1-ден артық болу керек.

       Тартылған капитал мен меншікті капитал арақатынасы коэффициенті кәсіпорын активтерге салған бір теңгеге канша қаражат тартылғанын көрсетеді. Бұл көрсеткіш шамасы 1-ден кем болуы қажет.

     Инвестицияларды жабу коэффициенті капитал мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің авансталған капиталдағы үлесін көрсетеді. Бұл көрсеткіш кәсіпорын қалыпты жұмыс істеп тұрған кезде 0,9-ға тең, ал критикалык шамасы 0,75-ке тең.

     Инвестициялау коэффициенті кәсіпорынның капиталды негізгі құралдар сатып алуға жұмсау деңгейін көрсетеді. Шамасы 0,5-тен артық не тең болуы кәсіпорын үшін оптималды.

      Қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті кәсіпорын қызметін қаржыландыру үшін тартылған ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының үлесін көрсетеді. Ол кәсіпорын тартылған қаражаттарды қаншалықты тиімді пайдаланатынын сипаттаиды.

       Меншікті айналым капиталы капиталдың қандай бөлігі иммобильді құндылықтарда емес екендігін, капиталдың  қай бөлігі өтімді, маневрлі екендігін көрсетеді. Оптималды шамасы әрбір кәсіпорын үшін әрқалай.

       Қорлардың қалыптасуының меншікті көздермен қамтамасыз етілуі коэффициенті кәсіпорын қорларының меншікті айналым қаражаттарменжабылуын көрсетеді.

       Кредиторлық берешек коэффициенті кредиторлық берешек пен өзге міндеттемелердің    кәсіпорынның    жалпы    міндеттемелеріндегі    үлесін көрсетеді.

        Дебиторлық және кредиторлық берешектің арақатынас коэффициенті кредиторлық берешектің дебиторлық берешекпен қамтамасыз етілуін көрсетеді. Егер кредиторлық берешек дебиторлык берешекпен қамтамасыз

етілмесе бұл қаражаттардың өтімді бөлігінің акшаға айналу жылдамдығын

төмендетеді.

         Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің келесі тобы −кәсіпорынның төлемқабілеттілігі мен өтімділігі коэффициенттері. Кәсіпорын өтімділігі оның міндеттемелерін мерзімінде жабу үшін активтерін

ақша қаражаттарына айналдыру мүмкіндігін сипаттайды.

 

3-кесте −Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі мен өтімділігі коэффициенттері

 

№	Көрсеткіштер	Формуласы	Түсіндірмесі
1	Абсолютті-     өтімділік коэффициенті	КАө= (АҚ + БҚ)/Қмм		КАө-     абсолютті     өтімділік коэффициенті;  АҚ - ақша қаражаттары; БҚ- бағалы қағаздар; Қмм- қысқа мерзімді міндеттемелер
2	Жедел өтімділік коэффициенті	КЖө = (АҚ + БҚ + Дб + Өа) / Қмм		Кжө - жедел өтімділік коэффициенті; АҚ- ақша қаражаттары; БҚ - бағалы кағаздар; Дб - дебиторлык берешек; Өа - өзге де активтер; Қмм- қысқа мерзімді міндеттеме
3	Ағымдағы өтімділік коэффициенті	КАғө=АҚм/ Қмм		КАғө-ағымдағы     өтімділік коэффициенті; Ақм-қысқа мерзімді активтер;  Қмм -       қысқа       мерзімді міндеттемелер.
4	Корлардың кыска мерзімді активтердегі үлесі	Үккма= Қорлар / АКм		Үққма- қорлардың қысқа мерзімді активтердегі үлесі; Акм- қысқа мерзімді активтер
5	Меншікті айналым каражаттарымен камтамасыз етілу коэффициенті	КМакке= МаК / Акм		КМакке- Меншікті айналым каражаттарымен камтамасыз етілу коэффициенті; Мак - меншікті айналым капиталы; АКм - кыска мерзімді активтер
6	Қысқа мерзімді міндеттемелер табыстылығы коэффициенті	Ккммг = ӨӨТТ/Қмм		Кқммт- кыска мерзімді міндеттемелер табыстылығы коэффициенті; ӨӨТТ - өнімді өткізуден түскен табыс; Қмм - кыска мерзімді міндеттемел
7	Акша қаражаттарының жеткіліктілігі коэффициенті	Кақж= ӨӨТТ / (Кш+ Д+ Өкма)		Кақж  -    ақша    қаражаттарының жеткіліктілігі коэффициенті; ӨӨТТ - өнімді өткізуден түскен табыс; Кш - капиталды шығындар; Д - төленген дивиденд мөлшері: Өкма- қысқа мерзімді активтер Өсімшесі
8	Акша қаражаттарын капитализациялау коэффициенті	Кақк= ӨӨТТ / (Нқбқ+ И+ Мак)		Какк-     ақша     қаражаттарын капитализациялау коэффициенті;ӨӨТТ-   өнімді   өткізуден   түскентабыс; Нқбк-  бастапқы  құны бойынша негізгі құралдар; И - инвестициялар; Мак - меншікті айналым капиталы
Ескерту: [4,5,6] әдебиеттср негізінде автордың құрастыруымен

 

 Ақша қаражаттарын капитализациялау, коэффициенті кәсіпорын активтеріне салынған инвестициялар деңгейін анықтау үшін қолданылады.

     Ақша қаражаттарының жеткіліктілігі коэффициенті кәсіпорынның ақша тауып капиталды шығындарды жабу мүмкіндігін көрсетеді.

      Қысқа мерзімді міндеттемелердің табыстылығы коэффициенті кәсіпорынның ұзақ мерзімді (бір жылдан артық) төлемқабілеттілігін сипаттайды.

      Меншікті айналым каражаттарымен қамтамасыз етілу коэффициенті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қажетті меншікті айналым қаражаттарынының мөлшерін сипаттайды.

       Ағымдағы өтімділік коэффициенті қысқа мерзімді активтердің қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу деңгейін көрсетеді. Кәсіпорынның қысқа мерзімді міндеттемелерін тез арада жабу мүмкіндігін бағалауға мүмкіндік береді.

      Жедел өтімділік коэффициенті қысқа мерзімді міндеттемелердіңқай бөлігі ақша қаражаттарының ғана емес жөнелтілген өнім үшін күтілетін төлемдердің есебінен жабылатындығын сипаттайды. Оптималды мөлшері-ден артық.

       Абсолютті (тиімділік коэффициенті қысқа мерзімді міндеттемелердің қандай бөлігі жақын арада жабылатындығын көрсетеді.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің көрсеткіштері.

Кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігі активтерге салынған қаражаттың қаншалықты тез нақты ақшаға айналуына тікелей тәуелді болады. Іскерлік белсенділікті талдау кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Профессор К.Ш.Дүйсенбаев іскерлік белсенділіктің көрсеткіштер жүйесі келесідей қаржылық айналымдылық коэффициенттерінен тұратынын атап көрсетті: капиталдың жалпы айналымдық коэффициенті, негізгі құралдардың айналымдылығы, меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті, ағымдағы активтер (мобильдік қаражат) немесе айналым капиталының айналымдылық коэффициенті, материалдық айналым қаражатының айналымдылық коэффициенті, дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті, дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті, кредиторлык борыштың айналымдылык коэффициенті, ақша қаражатының ағымдағы активтердегі үлесі көрсеткіші, инвестицияланған капиталдың айналымдылығы. істегі капиталдың айналымдылығы, іскерлік белсенділік индексі.

       Капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердін әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді.

 

 

 

4-кесте − Кәсіпорынның іскерлік белсенділігіпің көрсеткіштері

 

№	Көрсеткіштер	Формуласы	Түсіндірмесі
1	Капиталайналымалымдылығының коэффициенті	Кка = ӨӨТТ / К(БВ)	Кка - капитал айналымдылығынын коэффициенті; ӨӨТТ - өнімді еткізуден түскен табыс; К(БВ) - авансталған капитал немесе баланс валютасы
2	Меншікті капитал ай налымдылығы ньщ коэффициенті	К,Іка = ӨӘТТ/ Мк	Кмка - меншікті капитал ай 11 ал ымдылығының коэффициенті; ӨӨТТ - өнімді өткізуден түскен табыс; Мк - меншікті капиталдың орташа Шамасы
3	Қысқа мерзімді активтер айналымдылығының коэффициенті	Ккма = ӨӨТТ / Ақм	Ккма - қысқа мерзімді активтер айналымдылығының коэффициенті; ӨӨТТ - өнімді өткізуден түскен табыс; Акм - қысқа мерзімді активтердің орташа шамасы
4	Қысқа мерзімді активтердің айналым ұзақтығы	Аұкма = 360/ Ккма	Аұкма - қысқа мерзімді активтердін айналым ұзақтығы; 360 — жылдағы күндер саны; Ккма - қысқа мерзімді активтердің айналымдық коэффициенті
5	Материалдық айналым қаражаттарыны айналымдылығының коэффициенті	Кмак = (Өоқ + КШ) / Мқ	ериалдық айналым арының ІЬІЛЫҒЫНЫҢ генті; Өөқ - өнімнің озіндік құны; КІІІ - кезең шығындары; Мқ - материалдар құны
6	Дайын онім айналымдылығының коэффициенті	Кдеа = ӨӨТТ/ До	Кдоа - дайын өнім айналымдығьшьщ коэффициенті; ӨӨТТ - онімді откізуден түскен табыс; Дө - кезеңдегі дайын онімнің орташамөлшері
7	Дебиторлық берешектің айналымдылығыньщ коэффициенті	кдба = өөтт/ Дб	Кдба - дебиторлық берешектің ай 11алымдылығының коэффициенті; ӨӨТТ - өнімді өткізуден түскен табыс; Дб - дебиторлық берешектің орташашамасы
8	Кредиторлықберешектің айналымдылымдылығы ның коэффициенті	ккба = өөтт / Кб	К,<ба- кредиторлық берешектің айналымдылығының коэффициенті; ӨӨТТ - онімді откізуден түскен табыс; Кб - кредиторлық берешектің орташа шамасы

 

4-кесте жалғасы

9	Ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтердегі үлесі	Ү;1К = АҚ/АКМ	Үак - ақша қаражаттарыньш қысқа мерзімді активтедегі үлесі; АҚ - ақша қаражаттары; Акм - қысқа мерзімді активтер
10	Істегі капитал айналымдылығы ның коэффициенті	кІка = өөтт / к,	Кіка - істегі капитал айналымдылығының коэффициенті; ӨӨТТ - өнімді өткізуден түскен табыс; 1<і - істегі капиталдың орташа шамасы
11	Іскерлік белсенділік индексі	І]б = ӨӨТТ/Кі * 1 НегҚызм / ӨзҚтолык	Ііо - іскерлік белсенділік индексі; ӨӨТТ - өнімді өткізуден түскен- табыс; К| - істегі капитал; ТнегҚызм - негізгі қызметтен тускен табыс; ӨзҚтолық - өткізілген өнімнің толық өзіндік құны (өзіндік құн + кезсң шығыстары).
Еекерту: [4,5,6] эдебиеттер негізінде автордың құрастыруымен

 

 

Негізгі кұралдардың айналымдылығы қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі ендірісгік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан түскен табысты қалдық құны бойынша кезеңдегі негізгі құралдардың орташа шамасына бәлу арқылы есептеледі. Бұл коэффициенттің артуына негізгі құралдардың үлес салмагының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол жеткізуге болады

Меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорын қызметш әр қырынан сипаттайды: коммерциялық тұрғыдан ол сатудың артықтыгын немесе жеткіліксіздігін анықтаса, қаржылық тұрғыдан − салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, экономикалық тұрғыдан кәсіпорынның меншік иелері (акционерлер, мемлекет немесе басқадай меншік иелері) тәуекелдік етіп салып отырған ақша қаражатының белсенділігін көрсетеді. Коэффициент мэнінің жоғарылауы салынған капиталдан сату деңгейінің едэуір артқандыгын білдіреді, ал бұл іске меншік иелеріне қараганда кредиторлардың кобірек қатысқандығын, басқаша айтқанда кәсіпорыннкң қаржылық тәуелділігінің оскендігін көрсетеді. Бұл жағдайда міндеттемелердің меншікті капиталға қатынасы артады, кредиторлардың қауіпсіздігі төмендейді және табыстың кемуіне байланысты кәсіпорын айтарлықтай қиыншылықтарға кездесуі мүмкін. Ал керісінше коэффициенттің төмен болуы меншікті капиталдың бірбөлігінің әрекетсіз жатқандығын көрсетеді.