Құрылыс кәсіпорынының экономикалық тиімділігін арттыру

Ағымдағы актшзтердің айналымдылық коэффициенті енімді сатудан түскен табыстың ағымдағы активтердің орташа шамасына қатынасымен анықталады. Ағымдағы активтердің (айналым капиталының) айналымдылық коэффициенті олардың айналым жылдамдығын, яғни зерттелген кезеңдегі барлық айналым қаражаттарының айналым санын көрсетеді. Ағымдағы активтердің айналымдылығының үдеуі олардың қажеттілігін кемітеді де, кәсіпорындарға халық шаруашылығының мұқтажы үшін немесе қосымша өнім өндіруге айналым қаражатының бір бөлігін босатуға мүмкіндік береді. Ағымдағы активтердің айналым жылдамдығы өндірістік−шаруашылық қызметтің ұйымдастыру−техникалық деңгейінің кешенді керсеткіші. Айналым санының артуына айналу уақыты мен өндіріс уақытының қысқаруы есебінен қол жеткізуге болады. Ағымдагы активтердің бір айналымының ұзақтығы мына формуламен анықталады.

Материалдық айналым қаражатының айналымдық коэффициенті кәсіпорынның талдау кезіндегі шығындары мен қорларының айналым саныи көрсетеді, яғни олардың сатылу жылдамдығын сипаттайды. Өндірістік қорлар (материалдар) оларды дайындау (сатып алу) құны бойынша есептелетіндіктері қорлардың айналымдылық коэффициентін есептеу үшін сатудан түскен табыс емес, сатылған өнімнің озіндік күны пайдаланылады.

Неғүрлым айналымдылық көрсеткіші жоғары болған сайын, соғүрлым қорлар тезірек ақшалай қаражатқа айналады. Оның томендеуі салыстырмалы түрде өндірістік қорлар мен аяқталмаған өндірістің ұлғайғанын немесе дайын өнімге деген сүраныстың бәсеңдегенін корсетеді.

Дайын өнімнІң айналымдылық коэффициенті әнімді сатудан түскен табыстың кезеңдегі дайын өнімнің орташа шамасына қатынасымен анықталады.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициентгері өнімді өткізуден түскен табыстың кезеңдегі дебиторлық борыштың орташа шамасына қатынасымен анықталады.

Дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың сапасы мен көлемін бағалау үшін пайдаланылып, кәсіпорын берген коммерциялық несиенің ұлғайғанын немесе төмендегенін көрсетеді. Егер коэффициент шоттарды төлеуге қарай құрылған сатудан түскен табыс бойынша есептелсе, оның өсуі −несиеге сатудың азайғанын, ал төмендеуі −несиеге берудің көлемінің артқанын білдіреді.

Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті онімді сатудан түскен табыстың кезеңдегі кредиторлық борыштың орташа шамасына қатынасы арқылы есептеледі.

Кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті дебиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті сияқты коммерциялық несиенің артқанын немесе төмендегенін көрсетеді. Айырмашылығы тек мынада: дебиторлық борыш коэффициенті кәсіпорын берген коммерциялық несиенің артқанын немесе томендегенін корсетсе, ал керісінше кредиторлық борыштың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынға берілгенін айқындайды. Кредиторлық борыш коэффициентінің өсуі − кәсіпорынның борышты телеу жылдамдығының артқанын, ал төмендеуі − несиеге сатып алудың артқанын корсетеді.

Ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтердегі үлесі. Қаржылық қиыншылықтың туындауының барометрі кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерінің көлемінің өсуі жағдайында, оның ағымдағы активтері құрамында ақша қаражатының үлесінің азаю үрдісі болып табылады. Сондықтан ақша қаражаты мен жедел міндеттемелердің арақатынасын талдау кәсіпорындағы ақша қаражатының шамадан тыс көптігін немесе жетіспеушілігін жеткілікті түрде сипаттап береді.

Тстегі капиталдың (барлық активтерден қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді инвестицияларды алып тастағанда) айналымдылығы онімді өткізуден түскен табыстың кезеңдегі істегі капиталдың орташа шамасына қатынасымен аны қталады.

Бұл көрсеткіш кәсіпорынның өндірістік қызметке тікелей қатысатын капиталы айналымдылығының баяулағанын немесе жылдамдағанын көруге болады.

Іскерлік белсенділік индексі айналым капиталын басқару үрдісінде, кезеңдегі кәсіпорынның негізгі қызметі бойынша кәсіпкерліктің тиімділігін сипаттайды.

Сонымен, іскерлік белсенділік көрсеткіштері кәсіпорынның қаржы қаражаттарын пайдалану тиімділігін сипаттайды. Образды турде кәсіпорынды ағза десек, ақша қаражаттары сол ағзадағы қанайналым жүйесі деуге болады. Сондықтан кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігін талдағанда ақша қаражаттарына бөлек орын беріледі

Еңбек ресурстарын лайдалану тиімділігінің корсеткіштері.

Еңбек ресурстарына тұрғындардың сәйкес салада қажет білімі мен біліктілігі бар бөлігі жатады. Кәсіпорындардың қажет еңбек ресурстарымеп жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілуі, еңбек ресурстарын рационалды пайдалану, еңбек өнімділігінің жоғары болуы өндірілетін өнім келемі мен өндіріс тиімділіпнің өсуіне айтарлықтай ықпал етеді. Атап айтқанда, кәсіпорынның еңбек ресурстарымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілуі мен оны пайдалану тиімділігіне барлық орындалған жұмыстардың көлемі мен мерзімі, құралдарды, машиналарды, механизмдерді пайдалану тиімділігі, өндіріс көлемі, өндірілген өнімнің өзіндік құны, пайда сияқты басқа да маңызды экономикалық көрсеткіштер тәуелді. Кәсіпорынның еңбек ресурстарының тиімділігіне байланысты мынадай көрсеткіштер бар: кадрлардың тұрақтылығы, еңбек өнімділігі және еңбек сыйымдылығы.

Кадрлар тұрактылығы жыл ішінде жүмыстан өзбетімен немесе тәртіпті бұзуына байланысты шығарылган жүмысшылар санының жұмысшылардың орташа тізімдік санына қатынасымен анықталады

Еңбек     өнімділігі        материалды     өндіріс     саласындағы     еңбекшығындарының тиімділігін анықтайтын маңызды экономикалық көрсеткіш. Кез келген өнім өндірісіне жанды (тірі) еңбек, яғни енім өндірісі үрдісінде өнеркәсіптік−өндірістік жүмысшылардың жүмсаған еңбегі, және баска жүмысшылардың  істеген жүмысы мен еңбек заттары, ғимараттар, шикізаттар, материалдар мен жанармайда заттандырылған еңбек қатысады.

5-кесте − Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері

Ресейлік галым Г.В.Савицкая өзінің «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» атты еңбегінде еңбек онімділігінің деңгейін бағалау үшін жалпылаушы, жеке және комекші корсеткіштер жүйесі қолданылатындығын атап керсетті.

Жалпылаушы көрсеткіштерге бір жұмысшыға шаққандағы орташа жылдық, орташа кундік жэне орташа сағаттық өнім шығарылымы көрсеткіштері және бір жұмыскерге шаққандағы орташа жылдық шығарылымның құндық көрсеткіші жатады. Жеке көрсеткіштер мыналар: тауардың белгілі түрінің бір бірлігін өндіруге кеткен уақыт шығыны немесе бір адам−күнде не адам−сағагга өндірілген тауардың бір түрінің шығарылымы көрсеткіштері. Көмекші көрсеткіштер белгілі бір тауар немесе жұмыс бірлігін орындауға кеткен уақыт шығынын немесе уақыт бірлігінде.

Бір жұмыскерге шаккандағы орташа жылдық шығарылым өнімді еткізуден түскен табыстың жүмыскерлердің орташа тізімдік санына қатынасымен анықталады.Бір жүмысшыға шаққандағы орташа жылдық шығарылымды өнімді еткізуден түскен табыстың жүмысшылардың орташа тізімдік санына бөлу арқылы табамыз.

Еңбек өнімділігінің келесі жалпылаушы көрсеткіші − бір жүмысшыга шаққандағы орташа күндік шығарылым. Ол онімді еткізуден түскен табыстың барлық жүмысшылардың еңбек еткен адам−күн санына қатынасымен есептеледі.

Жалпылаушы көрсеткіштердің соңғысы − бір жүмысшыға шаққандағы орташа сағаттық шығарылым. Ол әнімді өткізуден түскен табыстың барлық жүмысшылардың еңбек еткен адам −сағат санына қатынасымен есептеледі.

Еңбек сыйымдылығы − өнім бірліғін немесе өндірілген өнім көлемім өндіруге шығындалған жүмыс уақыты. Өткізілген өнімнің бір теңгесінің еңбек сыйымдылығын анықтау үшін жұмыс уақытының қорын өнімді өткізуден түскен табысқа бөлеміз.

Еңбек сыйымдылығын төмендету − еңбек өнімділігін өсірудің маңызды факторы. Еңбек өнімділігі бірінші кезекте еңбек сыйымдылығының төмендеуі есебінен өседі, оған қол жеткізу үшін кәсіпорын ғылыми техникалық жаңалықтарды енгізуі, өндірістік үрдістерді механикаландыру мен автоматтандыруы, еңбек жағдайларын жетілдіруі, сатып алынатын жартылай фабрикаттар үлесін кебейтуі, шығарылым нормаларын қайта қарастыруы мүмкін.

Кәсіпорынның еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігі мен өнімділігін талдауда еңбекақы төлемін айтпай кетуге болмайды. Еңбек өнімділігінің өсуі еңбекақыны жоғарылатуға алғышарттар жасайды. Бұл жерде еңбек өнімділігінің өсу қарқыны еңбекақының есу қарқынына қарағанда тезірек болуына аса көңіл бөлу қажет. Тек осы жағдайда өндіріс көлемін кеңейтуге мүмкіндік туады. Осымен байланысты еңбекке акы төлеуді талдау әрбір кәсіпорын үшін маңызды. Талдау барысында еңбекакы қорын пайдалануды бақылау, еңбек өнімділігінің әсуі және сәйкесінше енбск сыйымдылығының төмендеуі есебінен қаражаттарды үнемдеу мүмкіндіктерін анықтау қажет.

Кәсіпорынның еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігі келесі керсеткіштермен бағаланады:

• еңбек енімділігінің өсу қарқыны ;
• өндіріс кәлемінің есуіндегі еңбек өнімділігінің үлесі;
• жанды еңбектің салыстырмалы үнемделуі.

Жогарыда айгылгандай, еңбек өнімділігі − еңбек ресурстарын сипаттайтын көрсеткіш. Еңбек өнімділігі нақты фиксирленген уақыт мерзімінде бір жүмысшы өндірген натуралды немесе ақшалай түрдегі өнім көлемімен өлшенеді. Еңбек өнімділігінің өсуі − адамзат қоғамы дамуынын объективті экономикалық заңдылыгы. Еңбек өнімділігі динамикасыныц көрсеткіштері − еңбек өнімділігіпің нндекстері. Еңбек өнімділігі индекстерінің екі түрі бар: индивидуалды жэые жалпы индекстер.

6-кесте − Еңбек ресурстарын пайдалану тиімділігі көрсеткіштер