Туризмология

Ойкуменаның әрбір сферасы  кеңістікте күрделі ұйымдастырылған. Мысалы, экономикалық сферасы кеңістікте әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық аудандар түрінде ұйымдастырылған, демографиялық сферасы – халық  орналасуының аумақтық жүйесі ретінде, әлеуметтік сферасы – халықтың территориялық  ортақ түрінде, саяси сферасы  – мемлекеттер түрде және т.с.с. Осындай кеңістік сфералардың әрқайсысында өзіне сай қоршаған ортасы бар  және онымен олар үнемі байланыста болып тұрады.

Территориялық қоғамдық жүйе (ТҚЖ) қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық) географияның пәні болады (А.И. Чистобаев, М.Д. Шарыгин, 1990). Территориялық қоғамдық жүйе дегеніміз – ойкуменаның  кеңістік-уақыттық бөлігі, онда қоғамның өмір сфералары үнемі өзара байланыста болып, бір-бірін толықтырып тұрады. Зерттеу пәні мен объектісін түсініп, қоғамдық географияға анықтама беруге тиіс: "Экономикалық және әлеуметтік география біртұтас интегралдық-синтетикалық ғылым ретінде табиғи ортаның  нақты бір жағдайында қоғамның кеңістікте ұйымдастыруын оқып-үйретеді" (А.И. Чистобаев, М.Д. Шарыгин, 1990).

Қоғамдық географияның еншілес  ғылымдары ойкуменаның белгілі  бір сферасының кеңістікте ұйымдастыруын  оқып-түсіндіреді. Олардың өзінің зерттеу  объектісі мен пәні болады. Сондықтан  рекреациялық география да, туризм географиясы да қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық) географияның салалық пәндері болып, олар да осындай жағдайларға тән  болып саналады.

ХХ-шы ғасырдың 70-ші жылдарының соңында және 80-ші жылдарының басында  «демалыс», «рекреация», «туризм», «экскурсия»  деген түсініктер қабылданды.  Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981): «демалыс – бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті»; «рекреация – бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда сауықтыру, спорттық, танымдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған адамның бос уақытында іске асатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы»; туризм – бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерде өткізудің бір түрі. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша, «туризм деген – бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау кезінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұндай саяхаттар ұзақ уақыт қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе». Сонымен, туризм деген түсінік – ол тұрақты жерінен тыс жердегі 24 сағат немесе одан артық уақытта болатын рекреацияның барлық түрі; «экскурсия – бұл танымдық, ғылыми, спорттық немесе көңіл көтеру мақсатты көздейтін, 24 сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе серуендеу».

Туризм зерттеулері өткізілген бірталай елдерде, оның ішінде Кеңес  Одағында рекреациялық география мен  туризм географиясы ұғымдарының  түсіндірілуінеосындай екіталайлылық  кездеседі. Мысалы туризм географиясы  атауы кездесетін жұмыстарда (Е.А.Котляров, 1978; И.И.Пирожник, 1985) ұл ұығм шын мәнінде  рекреациялық географияға жатады.

1971 жылы кеңес одағының  әдебиетіне В.С. Преображенский  мен Ю.А. Веденин енгізген рекреациялық география ұғымы біраз эволюциялық өзгерістерге ұшырап, 1975 жылы оның соңғы нұсқасы қабылданды. Сол нұсқа бойынша рекреациялық география географиялық пәндерге жатады. Территориялық рекреациялық жүйелердің пайда болуы, орналасу заңдылығын оқып-білу, сонымен қатар тұрақты жерден тыс жердегі қоғамның бос уақытында іс-әрекетінің ұйымдастырылуы рекреациялық географияның зерттеу пәні болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, рекреациялық география табиғи орта мен демалыс арасындағы өзара байланыстарды анықтап, ТРЖ-нің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін әдістемелік жұмыстарды жүргізіп тұрады.

Туризм географиясы экономикалық пәндерге жатады. Оның зерттеу пәніне:

– шаруашылық кешеннің қалыптасуында туризм мен туристік әрекеттің ролі;

– туристік қозғалыспен байланысатын шаруашылық әрекеттердің аумақтық түрлері кіреді.

Адамның кез келген іс-әрекеті, оның ішінде рекреациялық іс-әрекет те, бір жағынан кеністік пен уақытта  іске асады, ал екінші жағынан осы  әрекет кезінде кеңістік пен уақыттың ерекше түрлері қалыптасады. Мысалға, рекреациялық уақыт әлеуметтік уақыттың бір бөлігі ретінде, рекреациялық кеңістік – әлеуметтік кеңістіктің бөлігі ретінде қарастырылады.

Рекреациялық кеңістік –  рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыруымен  байланысатын әлеуметтік және мәдени кеңістіктің бөлігі.

Туристік кеңістік рекреациялық кеңістікпен сәйкес келеді, себебі, біріншіден, туризм – рекреацияның бір бөлігі, екіншіден, туристік іс-әрекет рекреациялық іс-әрекет сияқты белгілі бір кеңістік пен уақытта іске асады.

Осыдан мынадай қорытынды  жасауға болады: рекреациялық география  мен туризм географиясының зерттеу  объектісіне ойкуменаның рекреациялық шағын жүйесі жатады. Ал екеуінің зерттеу  пәндері әр түрлі болып келеді. Рекреациялық географияның пәніне халықтың рекреациялық әрекетін аумақтық ұйымдастырылуы, ал туризм географиясының пәніне туристік әрекетін аумақтық ұйымдастырылуы жатады.

Рекреациялық географияның пәні халықтың рекреациялық іс-әрекетін территориялық ұйымдастыруы болып  табылады, ал туризм географиясының пәні – туристік іс-әрекеттердің территориялық  ұйымдастырылуы болады.

Заңды түрде мынадай сұрақ  туады, олай болса «демалыс» және «экскурсия» дегеніміз не? Біздің көзқарасымызша, бұл екі түсінік  рекреациялық іс-әрекеттің бір бөлігі, рекреацияның зерттеу шеңберіне  кіреді.

Туризм де рекреацияның бір  бөлігі, бірақ өзінің бұқаралық сипатына байланысты ерекшеленеді.

Сайып келгенде, рекреациялық география – бұл туризм мен  демалыс географиясы, ал туризм географиясы  – бұл тек қана туристік қозғалыс географиясы.

Сонымен, «рекреация» деген  түсінік «туризм» деген түсініктен қаншалықты кең болса, рекреациялық география да өзінің зерттеу кеңділігінен туризм географиясынан соншалықты асып түседі.

 

12.Туризмнің  қысқаша даму тарихы. Туризм тарихын  географиялық тұрғыдан зерттеу.

 

Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс ретінде  ежелгі замандарға терең кең тамыр  жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында  көптеп айтылады, әсіресе В. Унцикер  мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың  ортақ еңбегінде.

Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдері келтірілген, оның келесідей кезеңдері бар /3/:

1. XVІІІ ғасырдың соңына дейінгі туризм:

        а) ежелгі туризм;

          б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезіндегі туризм;

          в) XVІІ және XVІІІ ғасырлардағы туризм.

2. ХІХ және ХX ғасырлардағы – ІІ Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.

3. Қазіргі заманғы туризм.

Туристік саяхаттар, сауда-саттық сапарлар өзінің мәнін жоғалтқанда  басталды деп санайды. Біздің заманға  дейінгі ІV мың жылдықта ескі Египетте аталынып жүрген, осындай алғашқы  көшіп-қонушылыққа жататыны – діни негізіндегі саяхаттар. Біздің заманға  дейінгі VІ ғасырда египет фараоны Нехао Африка төңірегінде атақты үш жылдық саяхат құрған.

Ертеректе туристік саяхаттар  қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған пирамидалар саяхат-таушылардың  назарын аудара бастады. Алайда, жақсы  дамыған жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек қана ежелгі Греция мен Римде  пайда болуы бұл саяхаттарды  белгілі мөлшерде тежеді. Туризм ол кездері ешқандай табыс көзін  әкелмеді.

Жол тораптарының маңызын  тек қана парсылар айтарлықтай ұғынып, өз мемлекеттерінің территориясында  қатынасу жолдарының жүйесін құрды. Бұл қатынас жолдары дегеніміз  жақсы қалыптағы патшалық жолдар болды (ұзындығы 3 мың км). Бұл жолдар Вавилон, Сузы және Экбатан қалаларын  мемлекеттің шеткей аймақтарымен байланыстырып  тұрды. Әрбір 30 мильден кейін парсы  жолдары бойында саяхатшыларға  демалыс жағдайларын қамтамасыз ететін тұрақтар (керуен-сарайлар) орналас-тырылды. Көрсетілген қызметке төленетін  ақы байлар мен кедейлерге бірдей болды.

Алайда, антикалық туризмнің  гүлденуі ежелгі Греция және Риммен байланысты болды. Аталмыш мемлекеттерде туризмнің  экономикалық жағына көп көңіл бөлінді.

Ежелгі Грецияда курортология мен емдік туризм пайда бола бастайды. Римдіктер өздерін сауықтыру  үшін жылы су көздеріне және курорттарға барып тұруды жақсы көрді. Емдеу құдайы Асклепийдің храмдары көне замандарда құрыла бастайды, классикалық кезеңде (V-VІ ғғ. б.з.д.) олардың саны 60-тан астам болады. Олар қаладан қашық, қыраттау, жақсы климаты бар жерде салынды. Швейцариядағы курорт Сент Моритц әйгілі ерекшелігімен пайдаланылды.

Біздің заманға дейінгі VІІІ ғасырда ертедегі гректер  саяхаттар жасады. Олар арғы көне олимпиадаларға көрушілер немесе қатынасушылар  ретінде қатынасты. Мысалы, ертедегі Грецияда Олимпиялық ойындарға өнерсүйгіштер  мен спорт адамдары көптеп келушілер  болды.

Ортағасырларда туристік қозғалыс бәсеңдей түсті. Ішкі жағдайлары  тұрақсыз көптеген жаңа мемлекеттердің құрылуы бұрын-соңды болмаған саяси  кедергілерге әкеп соқты. Туристік саяхаттардың ұзақ уақыт тоқырауда болуына  көптеген себептер әсер етті, олардың  ішінде: феодалдық жүйеге байланысты Еуропаның көптеген аймақтарындағы шаруашылықтың күйреуі, бұрынғы  жол тораптарының түгелімен және сол жолдар бойындағы түнеу орындарының  жойылып кетуі, саяхатшылардың қорғаныс дәрежесінің төмендеуі, сонымен  қатар көптеген қалалардың күйреуі. Біздің заманның тек ІІІ және ІV ғасырларында қайтадан діни табыну саяхаттары жанданып, аз уақыт ішінде діни туризмнің жақсы  дамыған түріне айналды.

Пилигримдердің Палестинаға  саяхаттары біздің заманның ІІІ–ІV ғасырларының өзінде-ақ басталды. Император Константин кезінде Иерусалимде, дәлірек айтқанда Иса пайғамбардың табыты үстінде  храмдар салынды.

ІV ғасырда қасиетті жерге  қажылық бұқаралық сипатқа ие болғаны соншалықты, табынушылар  арасында ол жиілеп жай шетелдік туризм ретінде қабылдана бастайды.

Біздің заманның VІІ және VІІІ ғасырында саяхаттар діни мақсаттар үшін қайта жаңадан  басталды. Бұндай саяхаттарға қатысушылар  әр түрлі еуропалық елдердің тұрғындары болды. Олар Италия (Рим), Испания (Сантьяго де Компостела) және Палестина елдерінің  қасиетті жерлеріне саяхаттар жасады.

VІІ ғасырда халифа  Омар кезінде Иерусалимді мұсылмандар  жаулап алады. Алайда, бұл қажылықты  тоқтата қойған жоқ. 

VІІІ ғасырдың деректері  бойынша, Иерусалимге Галльск  епископы – қасиетті Аркульф  келіп, өзінің саяхаты жайында  естеліктер қалдырған.

Қажылар Палестинаға тек  табыну үшін ғана емес, сонымен қатар  ескі құнды заттарды сатып алу  үшін де сапар шекті. Әр жылы 15-ші қыркүйекте Иерусалимде, қасиетті Мариямның шіркеуі  алдында жәрмеңке ұйымдастырылып отырды. Қажылар арасында сауда табысты  болғаны соншалықты, қалада Генуя, Венеция, Пиза және Марсель көпестерінің өзіндік конторалары мен бүтіндей көшелері мен қоныстары болды.

XVІ ғасырдың соңынан  Англияда "гранд-тур" әйгілі  бола бастады – бұл ауқатты  адамдардың континентке саяхаты,  гранд-турдың арқасында адамдар  оқуын бітіріп, Жерорта теңізін  көріп, өркениеттің шығу тегін  көріп, сауаттанып қайтуына мүмкіндіктер  туды. Әлеуметтік құбылыс сияқты  туризмнің дүниеге қайта келуі  XVІІ ғасырдың соңы мен XVІІІ  ғасырдың басына жатады.

XVІІ ғасырда Еуропада "таза туризм" формасы пайда болды. Бұл, К. Либеренің айтуынша, танымдық, емдік немесе демалыс мақсаттарында саяхаттаушы тұлғаларды қамтиды. Оған қоса Еуропада діни сенімге байланысты миграциялар мен көпестердің саяхаттары белгіленіп отырды.

XVІІІ ғасыр Ресей курорттарының дамуының бірінші кезеңі. Бұл процесті бастаушы Ұлы Петр І. Ол 1713 жылы бүкіл халықтың алдында минералды сулардың ізделуі керектігін жариялады. Бұл мәселе бойынша 1719 жылы 20 наурызда арнайы жарлық шығып (Дохтырлық ережелер жайындағы жарлық), здравница мекемелерінің заңдық негізіне айналды. Бұл дата Ресей курорттарының тарихының бастауы болып саналады.

ХІХ ғасырдың жартысына дейін  еуропалық туризм тек қана элитарлық  келбетке ие болады, ал оған қатысушылар  ауқатты жоғарғы сынып өкілдері болып, сол кезгі кейбір авторлар туризмді "аристократтық туризм" деп де атады (tourіsme arіstocratіque). Тек  ХІХ ғасырдың екінші жарты-сында ғана, әсіресе ХХ ғасырдың 20-жылдарында туристік қозғалыс өзгерістерге ұшырап, демократиялана бастайды.

ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бірінші жартысында туризмнің дамуы  көптеген факторларға байланысты болады, олардың ішінде ең маңыздылары мыналар:

- көлік құралдарының дамуы;

- өнеркәсіптің дамуы және оған байланысты халықтың тіршілік деңгейінің жақсаруы;

- урбандалудың дамуы;

- бос уақыттың артуы;

- қоғамның мәдени деңгейінің жоғарылауы;

- туризм жөніндегі мемлекеттік саясат.

Ең бірінші темір жол  желісі – Манчестер-Ливерпуль 1825 жылы Англияда ашылды. Бұрын апталар шығындалатын саяхаттарға, ендігі жолы әркімнің және өте қымбат емес бағамен қолы жететін болды. Темір жолдар барлық мемлекет-терде өте шапшаң қарқынмен салына бастады. Олар туристік қозғалыстың кеңістіктік құрылымын және көлемін өзгертті.

Туристік белсенділіктің артуы саяхат бюроларының ашылуына әкеп соқты, ал олар уақыт өте келе, "туристік индустрияның" маңызды  тірегіне айналды. Негізінен, ең маңызды  да бастапқы нүкте 1841 жылы ағылшын мұғалімі Томас Куктың Мидленд округіндегі  темір жол компаниясын Лейстер-Лафборо  деген 18 км трассада мейрамдық поезды енгізуге үгіттеуінен басталады.