Туризмология

2. Табиғи ортаның ерекшеліктеріне байланысты арнайы түрлері. Олар туризмнің әр түрлерін дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, минералды су мен климат жағдайы жайлы болғанда туризмнің емдік және сауықтыру түрлерін дамытуға болады.

3. Табиғаттың ерекшеліктерімен қатар (қорық, табиғат ескерткіштері және т.б.), материалдық және рухани мәдениет элементтері (ескерткіштер, фольклор, мәдениет объектілері), сонымен қатар қоғамның қазіргі жетістіктерін қамтитын туристік құндылықтың танымдық түрлері.

"Туристік  жер" – бұл тұрғын жер (қала, ауыл), оның туристік құндылығын, туристік инфрақұрылымын мен көлік ыңғайлығын ескере отырып белгілі бір мекенді құрайды. Таулы немесе жағажайлы туристік жерлерді айырады. Туристік жерлердің бірнеше түрі бар: а) демалуға арналған орындар; б) курорттар; в) танымдық туризм үшін жерлер; г) транзиттік туризмнің орындары (шекаралас жерлер).

"Туристік орталық" (туризм орталығы) – бұл елді  мекен, белгілі бір жердің учаскісі, табиғи объект және т.б. Мұнда  туристік-рекреациялық ресурстардың  негізінде туристік-экскурсиялық қызмет көрсететін кешен құрылады. Кешендің құрамына туристерді орналастыру, тамақтандыру орындары, туристік-экскурсиялық қызмет көрсететін мекемелер кіреді. Туристік орталық бірнеше көрсеткіштер бойынша бөлінуі мүмкін. Мысалға, маңыздылығы бойынша – халықаралық, мемлекеттік, ауданаралық, жергілікті; функционалдық бағыты бойынша – емдік, сауықтыру, танымдық болып бөлінеді.

"Туристік аудан"  – туризмнің дамуына арналған  бірнеше табиғи, тарихи-мәдени және  әлеуметтік-экономикалық жағдайлары  бар экономикалық салалы аудан.  Осыларға байланысты ауданда  туристік іс-әрекеттер басымды  болып келеді.

"Рекреациялық игеру"  – кез келген рекреациялық  шараларды өткізу үшін территорияны  дайындау үрдісі.

"Рекреация жағынан  игерілген аумақтар" – бұл  рекреацияның белгілі бір дәрежеге  жеткен шаруашылық потенциалы.

Туристік  қозғалысты ұйымдастыру үшін территорияны дайындаудың үш тенденциясы бар: 1) келушілердің қажеттілігін қанағаттандыру үшін аумақты сақтау және дайындау; 2) туристік объектілерге дейін адамдарды көлікпен жеткізу; 3) қызмет көрсету мекемелерді салу арқылы орындарында немесе маршруттарда туристерді қолайлы жағдайымен қамтамасыз ету. Осылардың барлығы  "туристік шаруашылық" немесе "туристік инфрақұрылым" ұғымдарымен анықталады.

"Түнеу  базасы" туристік шаруашылықтың  негізгі бөлігі, туристердің түнеуі  үшін бұл жерде барлық объектілер  орналасқан. Түнеу базасы түнеу  мекемелеріне (туристік қонақ үйлер,  туристік базалар, демалыс үйлері, пансионаттар, мотельдер, қонақ пәтерлері)  және лагерге (кемпингтер, палата  қалашығы) бөлінеді.

Демалушылар мен туристердің  азық-түлік пен сусындарға сұранысын "тамақтандыру базасы" қанағаттандырады. Оның құрамына мейрамхана, кафе, бар, бистро, буфет, асхана және т. б. кіреді.

Туристік  шаруашылықтың "коммуникация базасын" көлік пен байланыс желісі құрайды.

"Қосалқы база" келесі  қызмет түрлерін ұсынады: табиғаттың  байлығын пайдалану (жағажай мен  суға түсетін орындарды жабдықтау  және т. б.); спортпен айналысу; көңіл-көтеруді ұйымдастыру; туристік  жабдықтар мен сувенирлерді өндіру; ақпарат қызметтерді және т.б.

"Аумақтың  туристік сыйымдылығы" – бұл  түнеу тамақтандыру, қосалқы базалардың  сыйымдылығы.

14. Туризм географиясы - әлеуметтік-экономикалық (қоғамдық) географияның жаңа саласы. Туризм географиясының ТМД елдеріндегі  және Қазақстандағы даму деңгейі.

Бұрынғы Кеңес Одағында «рекреациялық география» мен «туризм географиясы» ұғымдар  әр түрлі ғылым пәні сияқты қабылданды. Уақыты жағынан ТМД елдерінде  ең алдымен рекреациялық география (В.С. Преображенскийдің теориясы бойынша, 1975) пайда болды. Туризм географиясы  кейінірек дами бастады. Бұл екеуінің ара қатынасы мынадай: рекреациялық география – бұл мәні жағынан  демалыс пен туризм географиясы. География ғылымдарының ішінде де бұлардың алатын орны туралы пікірлер әр түрлі  болып табылды. Кейбірлеулері оларды пәнаралық ғылымдарға жатқызса, ал басқалары оларды қоғамдық-география  ғылымына жатқызды. Бұл мәселені шешу үшін талғау жасаумыз қажет. Біріншіден, ғылымдардың зерттеу объектісі  мен пәнің қарастырайық.

Көп ғалымдар ол екеуін бір мағыналы емес десе де, бір-бірімен тығыз байланысып тұратын  екі түрлі ғылыми пән деп айтады. Олар бұл екі ғылымды қоғамдық география (әлеуметтік-экономикалық) пәнінің  саласына жатқызады. Олардың айтуынша, аталмыш ғылымдар халық шаруашылығының екі саласын – рекреациялық сала мен туризм жүйесін оқытып түсіндіреді. Өйткені, бұл екі сала өндірістік заттар шығармайтын сфераға жатады. Олардың негізгі өнімі – рекреациялық және туристік қызметтер. Олар халықтың әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерін  демалыс кезінде өтей отырып, елге әлеуметтік және экономикалық табыс  әкеледі. Осыған орай, бұл ғылымдардың  объектісі мен пәндерін қоғамдық географияның зерттеу объектісі мен пәнінен бастаған жөн. Э.Б. Алаевтың айтуынша (1983), «Қоғамдық географияның объектісі ретінде қарастырылатын «ойкумена» – қоныстанған, игерілген немесе, басқаша айтқанда, қоғамдық өмірдің орбитасына қаратылған жердің географиялық қабығының бір бөлігі». Ойкумена деген ұғым қоғамды ғана емес, қоршаған ортаны да қамтиды. Қоғамдық географияның объектісі ретінде ол қоғамдық өмір мен оның айналасындағы барлық экономикалық (өндірістік), әлеуметтік, саяси, демографиялық, рекреациялық және басқа да сфераларды қамтиды.

Ойкуменаның әрбір сферасы кеңістікте күрделі  ұйымдастырылған. Мысалы, экономикалық сферасы кеңістікте әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық аудандар түрінде  ұйымдастырылған, демографиялық сферасы  – халық орналасуының аумақтық жүйесі ретінде, әлеуметтік сферасы – халықтың территориялық ортақ түрінде, саяси  сферасы – мемлекеттер түрде  және т.с.с. Осындай кеңістік сфералардың  әрқайсысында өзіне сай қоршаған ортасы бар және онымен олар үнемі  байланыста болып тұрады.

Территориялық қоғамдық жүйе (ТҚЖ) қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық) географияның пәні болады (А.И. Чистобаев, М.Д. Шарыгин, 1990). Территориялық қоғамдық жүйе дегеніміз – ойкуменаның  кеңістік-уақыттық бөлігі, онда қоғамның өмір сфералары үнемі өзара байланыста болып, бір-бірін толықтырып тұрады. Зерттеу пәні мен объектісін түсініп, қоғамдық географияға анықтама беруге тиіс: "Экономикалық және әлеуметтік география біртұтас интегралдық-синтетикалық ғылым ретінде табиғи ортаның нақты бір жағдайында қоғамның кеңістікте ұйымдастыруын оқып-үйретеді" (А.И. Чистобаев, М.Д. Шарыгин, 1990).

Қоғамдық  географияның еншілес ғылымдары  ойкуменаның белгілі бір сферасының кеңістікте ұйымдастыруын оқып-түсіндіреді. Олардың өзінің зерттеу объектісі  мен пәні болады. Сондықтан рекреациялық география да, туризм географиясы  да қоғамдық (әлеуметтік-экономикалық) географияның салалық пәндері болып, олар да осындай жағдайларға тән  болып саналады.

ХХ-шы ғасырдың 70-ші жылдарының соңында және 80-ші жылдарының басында  «демалыс», «рекреация», «туризм», «экскурсия»  деген түсініктер қабылданды.  Н.С. Мироненко мен И.Т. Твердохлебовтың айтуынша (1981): «демалыс – бұл күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталмаған қандай да бір болмасын адамның іс-әрекеті»; «рекреация – бұл халықтың тұрақты жерінен тыс жердегі арнайы мамандандырылған аумақтарда сауықтыру, спорттық, танымдық және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін арналған адамның бос уақытында іске асатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы»; туризм – бос уақытты тұрақты жерінен тыс жерде өткізудің бір түрі. Қазіргі ғылыми әдебиеттер бойынша, «туризм деген – бұл адамдардың тұрғылықты жерінен тыс жерге саяхаттау кезінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстар жиынтығы. Әрине, егер де бұндай саяхаттар ұзақ уақыт қоныстану немесе ақша табу мақсатымен уақытша қоныстануға айналып кетпесе». Сонымен, туризм деген түсінік – ол тұрақты жерінен тыс жердегі 24 сағат немесе одан артық уақытта болатын рекреацияның барлық түрі; «экскурсия – бұл танымдық, ғылыми, спорттық немесе көңіл көтеру мақсатты көздейтін, 24 сағаттан аспайтын және түнеуге тоқтамай саяхаттау немесе серуендеу».

1971 жылы кеңес одағының  әдебиетіне В.С. Преображенский  мен Ю.А. Веденин енгізген рекреациялық география ұғымы біраз эволюциялық өзгерістерге ұшырап, 1975 жылы оның соңғы нұсқасы қабылданды. Сол нұсқа бойынша рекреациялық география географиялық пәндерге жатады. Территориялық рекреациялық жүйелердің пайда болуы, орналасу заңдылығын оқып-білу, сонымен қатар тұрақты жерден тыс жердегі қоғамның бос уақытында іс-әрекетінің ұйымдастырылуы рекреациялық географияның зерттеу пәні болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, рекреациялық география табиғи орта мен демалыс арасындағы өзара байланыстарды анықтап, ТРЖ-нің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін әдістемелік жұмыстарды жүргізіп тұрады.

Туризм географиясы экономикалық пәндерге жатады. Оның зерттеу пәніне:

– шаруашылық кешеннің қалыптасуында туризм мен туристік әрекеттің ролі;

– туристік қозғалыспен байланысатын шаруашылық әрекеттердің аумақтық түрлері кіреді.

Адамның кез келген іс-әрекеті, оның ішінде рекреациялық іс-әрекет те, бір жағынан кеністік пен уақытта  іске асады, ал екінші жағынан осы  әрекет кезінде кеңістік пен уақыттың ерекше түрлері қалыптасады. Мысалға, рекреациялық уақыт әлеуметтік уақыттың бір бөлігі ретінде, рекреациялық кеңістік – әлеуметтік кеңістіктің бөлігі ретінде қарастырылады.

Рекреациялық кеңістік –  рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыруымен  байланысатын әлеуметтік және мәдени кеңістіктің бөлігі.

Туристік кеңістік рекреациялық кеңістікпен сәйкес келеді, себебі, біріншіден, туризм – рекреацияның бір бөлігі, екіншіден, туристік іс-әрекет рекреациялық іс-әрекет сияқты белгілі  бір кеңістік пен уақытта іске асады.

Осыдан мынадай қорытынды  жасауға болады: рекреациялық география  мен туризм географиясының зерттеу  объектісіне ойкуменаның рекреациялық шағын жүйесі жатады. Ал екеуінің зерттеу  пәндері әр түрлі болып келеді. Рекреациялық географияның пәніне халықтың рекреациялық әрекетін аумақтық ұйымдастырылуы, ал туризм географиясының пәніне туристік әрекетін аумақтық ұйымдастырылуы жатады.

Рекреациялық географияның пәні халықтың рекреациялық іс-әрекетін территориялық ұйымдастыруы болып табылады, ал туризм географиясының пәні – туристік іс-әрекеттердің территориялық ұйымдастырылуы болады.

Заңды түрде мынадай сұрақ  туады, олай болса «демалыс» және «экскурсия» дегеніміз не? Біздің көзқарасымызша, бұл екі түсінік  рекреациялық іс-әрекеттің бір бөлігі, рекреацияның зерттеу шеңберіне  кіреді.

Туризм де рекреацияның бір  бөлігі, бірақ өзінің бұқаралық сипатына байланысты ерекшеленеді.

Сайып келгенде, рекреациялық география – бұл туризм мен  демалыс географиясы, ал туризм географиясы  – бұл тек қана туристік қозғалыс географиясы.

Сонымен, «рекреация» деген түсінік «туризм» деген түсініктен қаншалықты кең  болса, рекреациялық география да өзінің зерттеу кеңділігінен туризм географиясынан соншалықты асып түседі.

15. Туризм географиясының зерттеу  мәселелерінің үш тақырыптық  тобы.

Туризм географ-зерттеушілерді ертеден-ақ қызықтыра бастады, себебі ол табиғи ортамен, қоғаммен және оның әлеуметтік-шаруашылық іс-әрекеттерімен тығыз байланыста болды.

Алғашқы туризм зерттеулері қолданбалы сипатына ие болып, әр түрлі географиялық пәндердің  шеңберіне кірген еді, әсіресе халық  және көлік географиясына. Тек қана екінші дүниежүзілік соғыстан кейін туристік қозғалыстың қарқынды дамуы осындай зерттеу жүмыстарын едәуір жылдамдатып, олардың теориялық және әдістемелік негіздерін құрай бастады. Бұл үрдіс география ғылымының жаңа пәні – туризм географиясының өз алдына бөлініп шығуына әсерін тигізді.

Туризм  мен рекреация ұғымдарының бірдей еместігін ескерсек, туризм географиясын қоғамдық-географиялық пән ретінде  қарастыру қажет, оның оқу объектісі  – туризм болып табылады. Рекреациялық география демалыс пен туризм мәселелерін ғылыми географиялық негізінде  түсіндіретін қоғамдық географиялық пәндердің  ішіндегі жаңа бағыт болып саналады, ол елімізде ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының аяғында, 70-ші жылдарының басында ғана география ғылымынан туындаған. Бұрынғы КСРО-да география ғылымында оның негізін қалаушы профессор В.С. Преображенский болды. Кеңістікте болатын туристік құбылыстардың түрлері мен қатынастарына және соған байланысты кеңістікті өзгертетін үрдістеріне талдау жасау туризм географиясының оқу пәнін құрайды. Туризм, халық шаруашылығының басқа да салалары сияқты бірнеше шағын салалардан тұрады: емдеу, сауықтыру-спорт, танымдық; сондай-ақ ішкі және халықаралық туризмге бөлінеді. Бірнеше басқару органдарының болуы да осыған байланысты. Бұрынғы КСРО-да басқару шағын салаларға – курорттарды басқару бойынша орталық кеңес, туризм және экскурсия бойынша орталық кеңес, халықаралық жастар туризмінің бюросы – "Спутник", бүкілодақтық акционерліқ қоғам – "Интурист" және басқалары жатты. Осындай шағын салалардың әрқайсысы өзінің мекемелерімен, басқару органымен, жоспарлау бөлімімен, материалдық-техникалық базасымен біртұтас жүйе ретінде жұмыс істеп тұрды. Бірақта, олардың мекемелері ортақ табиғи ресурстарын, бірыңғай технологиялық және әлеуметтік инфрақұрылымын қолданады, сонымен қатар халық шаруашылығының өзге салаларына бірдей әсер етеді. Сондықтан жоғарыда айтылған шағын салаларды тұтынушылар бір-бірін толықтыратын жүйе ретінде қарастырады. Сондықтан жалпы туризм саласына талдау жасап, оның дамуын жоспарлап тұру қажет. Осындай жұмыстармен туризм географиясы айналысады. Туризм географиясы жаратылыс, техникалық, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді қамтитын, кешенді зерттеулерге сүйенетін конструктивті ғылым.