Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарының психологиялық ерекшеліктерінің көрінуі

       Б. Өз ұстанымның  артық екендігіне басқаның көзін  жеткізуге тырысамын.

16. А. Өз айтқанымды қатаң орындауға  тырысамын.

      Б. Қолайсыз жағдайдан аулақ болу үшін бар күшімді жұмсаймын.

17. А. Егер біреудің бақытты болатындай  жағдайы болса, мен оған мүмкіндік 

беремін.

      Б. Егер ол маған  қарсы болмаса, мен оған өз  пікірін ұстануға мүмкіндік 

беремін.

18. А. Біріншіден барлық қаралған  мәселелер мен талас- тартыс сұрақтарды

негізгі қызығушылықпен анықтаймын.

       Б. Талас -  тартыс  сұрақтарды кейінге қалдыруға  тырысамын, өйткені 

ондай мәселелерді уақыт өткеннен соң ғана шешуге болатынына сенемін.

19. А. Қарама - қайшы ойларды тез  арада жеңіп шығуға тырысамын.

       Б. Екеуімізге  де тиімді болатын үйлесімділікті  табуға тырысамын.

20. А. Әңгіме барысында өзгелерге  мұқият болуға тырысамын.

      Б.  Мен әрқашан да мәселені тікелей талқылауға бас бұрамын.

21. А. Менімен басқалардың ұстанымдарына  ортақ болатын ұстанымды 

табуға тырысамын.

       Б. Өз ұстанымды  қорғаймын.

22. А. Әр адамның тілегін қанағаттандыруды  мақсат етемін.

      Б. Кейде талас  - тартыс сұрақтарды шешуге жауапкершілікті өзге адамның өз мойнына алуға мүмкіндік беремін.

23. А. Өзгенің ұстанымы ол үшін  өте маңызды болған жағдайда  мен оған қол 

созамын.

      Б. Оны компромиске  бару керек екеніне көзін жеткізуге  тырысамын.

25.А. Менікі дұрыс екеніне нандырамын.

     Б. Әңгіме барысында біреудің дәлелдеріне зер саламын.

26.А. Мен әдетте орта позицияны ұстанамын.

      Б. Әрқайсысымыздың қызығушылығымызды қанағаттандыруға әрқашан

талпынамын.

27.А. Талас - тартыс жағдайларды  болдырмауға тырысамын.

     Б. Егер осы жағдай біреуді бақытты ететін болса, мен оған өзінің

ұстанымын сақтауға мүмкіндік беремін.

28.А. Өз айтқанымнан қайтпауға  тырысамын.

     Б. Шиеленіс мәселелерді шешуге біреудің қолдағанын қалаймын.

29.А. Мен ортақ ұстанымды ұстанамын.

     Б. Дау - дамайға бола толғанудың қажеті жоқ деп ойлаймын.

30.А. Басқа біреудің сезімін аяққа таптамауға тырысамын.

     Б. Келіспеушілікті шешкенде екеуміз бірлесіп жетістікке жететіндей

ұстанымда боламын.

                                 Бағалау шкаласы

Келіспеушілік жағдайындағы мінез - құлық көрсетудің келесі бес түрі орын алады: «бәсекелес», «ынтымақтас», «ымырашыл», «жалтарғыш», «бейімделгіш».  Осылардың қайсысы (қандай дәрежеде) сізге тән екендігін анықтау үшін жауаптарыңыздың төменде берілген кілтке сәйкес келгенін бір  балл деп бағалап шығыңыз.

«Бәсекелес»: 3 А, 6 Б, 8 А, 9 Б, 10 А, 13 Б, 14, 16 Б ,17 А, 22 Б, 25, 28 А.

«Ынтымақтас»: 2 Б, 5 А, 8 Б, 11 А, 14 А, 19 А, 20 А, 21 Б, 23 А, 26 Б, 28 Б, 30

Б.

«Ымырашыл»: 2 А, 4 А, 7 Б, 10 Б, 12 Б, 13 А, 18 Б, 20 Б, 22 А, 24 Б, 26 А, 29

А.

«Жалтарғыш»:1 А, 5 Б, 6 А, 7 А, 9 А, 12 А, 15 Б,17 Б,19 Б, 23 Б, 27 А, 29 Б.

«Бейімделгіш»:1 Б, 3 Б, 4 Б, 11 Б,15 А, 16 А, 18 А, 21 А, 24 А, 25 Б, 27 Б, 30

А.

Нәтижесін талдау

Дау -  дамайдағы мінез -  құлықтың 5 түрінің көрсеткіштері 0 мен 12 баллдың аралығында ауытқып тұрады. Дау - дамай кезінде осы аталған 5 түрінің элементтерін бір бірімен ұштастырып пайдаланған стратегия тиімді  болады. Олардың әрқайсысы 5 - тен 7 баллға дейінгі аралықта болғаны қарым-  қатынаста сыйысымдылық, тіл табысқыштық білдіруге негіз бола алады. Егер мінез - құлықтың бір түрі бойынша жинаған баллдарыңыз 5 - тен төмен,  ал басқалары 7 баллдан жоғары болса (барлық баллдың қосындысы 30- ға  тең) - сіздің көрсететін мінез-құлқыңыз тиімділіктен алыс. Өз мінез - құлқыңыздың тиімділігін арттыру үшін барлық бес тактиканың  көрсеткіштері 5-7 аралығындағы ұпайларды жинағаны дұрыс, яғни жоғары ұпайдағы мінез - құлықты азырақ қолданып, төмен ұпай жинайтындарын көбірек қолданған дұрыс болады. Дау  -  дамай мәселесін зерттеуші мамандар осы 5 тактиканы: бәсекелестік, тіл табысушылық, ынтымақтастық, жалтарушылық және жол  берушілікті шеберлікпен қолдана білу шытырман жағдайды болдырмаудың негізгі шарты деп есептейді.

          Сонымен  қатар сауаттандыру жұмысын біз  дана қазақ халқымыздың мақал - мәтелдерін талқылаумен жалғастырдық. Бұл мақал - мәтелдерді талқылауда көбіне ұлы ақынымыз Абай атамыздың қара сөздеріне сүйендік. Нақтырақ айтсам бесінші, алтыншы және жиырма тоғызыншы қара сөздер. Көбіне «Адассаң көппен адас» мақалына көңіл аудардық. Бұл мақалды таңдап алған себебім, қазіргі таңдағы адасып жүрген қиын жеткіншектерге біле тұра қосыла адасатын жеткіншектердің қателік істеп жатқанына өз көзін жеткізу. Оның жарық болашағы болмайтынына көз жеткізу. Яғни, жасөспірім бұл жаста көбіне құрбыларының көзқарасына көп құлақ салады. Ал егер құрбылары «қиын» жеткіншектер болса ше? Мұнда бала көбіне  «бедел», «абырой» үшін  құрбыларының қатарына қосылады. Ал бірақ жеткіншек құрбыларының ақымақтық істеп жатқанын біледі. Ол өзі ғылымға, спортқа, өнерге деген қызығушылығынан бас тартуға мәжбүр болады. Өйткені, құрбыларының көзқарасы  маңызды. Ал жеткіншек ертеңін ойланды ма? Оның ертеңі бұлыңғыр емес пе ?

Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын,

Түбін ойлап, уайым жеп айтқанмын.

Ақылдылар арланып ұялған соң,

Ойланып түзеле ме деп айтқанмын.

Қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын ,

Бірінің бірі шапшаң ұқпас сөзін.

Көздің жасы, жүректің қаныменен ,

Ерітуге болмайды ішкі мұзын.

Жұртым-ай, шалқақтамай сөзге түсін ,

Ойланшы , сыртын қойып сөздің ішін.

Ыржыңдамай тыңдасаң нең кетеді,

Шығарған сөз емес қой әңгіме үшін.

Адасып алаңдама, жол таба алмай ,

Берірек түзу жолға шық , қамалмай.

Не ғылым жоқ , немесе еңбекте жоқ .

Ең болмаса кеттің ғой мал таба алмай  [46].

Қарап отырсақ бұл мәселе дәл қазіргі таңда пайда болған жоқ.            Бұл проблема бұрыннан бар. Мәселеге немқұрайлы, тіпті көңіл аудармағандықтан  дәл қазіргі таңда қылмыстың  42%  16-17 жас аралығындағы жеткіншек, дүниежүзілік Денсаулық Сақтау ұйымының аймақты бюросының мәліметтері бойынша дүние жүзі бойынша 14 - 24 жас аралығындағы адамдар соңғы 15 жылда екі есе өскен. Ал өзіне - өзі қол жұмсаудан Қазақстан бірінші орында тұрады екен. Ол әсіресе, 15-18 жас аралығындағы қыз балалар арасындағы көп орын алатынын статистикалық мәліметтер дәлелдейді.                   Бұл осы мәселенің осындай дәрежеге жетіп отырғанын көріп отырсыздар. Статистика нәтижесіне қарап бұл шегі десекте болады. Жасөспірімдер арасында маскүнемдік соңғы 4 жылда 2,5 есеге өскен. 14 жасқа дейінгі балаларда маскүнемдік саны соңғы 4 жылда 21 есеге өскен. Спиртті ішімдіктерді ішудің нәтижесінде психикалық және іс - әрекеттік бұзылыстар бойынша психиатр дәрігерлерде  610  бала тіркелген.

Есірткіге тәуелділік  1500 - ге  жуық жасөспірімдерде анықталып,    14 - ке  дейінгі балаларда  385 - ке  жеткен. Содан,  2007 жылы психиатрға алғаш көрінетін балалар мен жасөспірімдердің саны 30 мыңнан асады, ал жалпы бақылауға алынғандардың саны 310 мыңға  жетеді. Бұл дегеніміз, әрбір 5 оқушының екеуінің психикасы өзгеріске ұшырайды деген сөз.

             Сенбе жұрттқа, тұрса да қанша  мақтап,

             Әуре етеді ішіне қулық сақтап.

             Өзіңе сен, өзіңді алып шығар 

            Еңбегің мен ақылың екі жақтап.

            Өзіңді сенгіштікпен әуре етпе ,

            Құмарпаз боп мақтанды қуып  кетпе .

            Жұртпен бірге өзіңді қоса  алдасып,

            Салпылдап сағым қуған бойыңа еп пе?

            Қайғы келсе қарсы тұр, құлай  берме,

            Қызық келсе,қызықпа,оңғаққа ерме.

            Жүрегіңе сүңгі де , түбін көзде,

            Сонан тапқан - шын асыл , тастай  көрме.

 

 

2.2  Жеткіншектердің девиантты мінез - құлқындағы психологиялық     ерекшеліктерге түзету ұсыныстар

Дана халқымыз «Аурудың алдын ал» демекші кез келген мәселені пайда болмай тұрып жойған жөн . Дегенмен, қиын оқушының өзі бұзылған бала емес екенін ескеру керек  [47].

Психологияның ең негізгі міндеті «тұлғаның ішкі әлемін тану» деген қағиданы ескерсек, оның мәдениетпен және тарихпен тығыз байланысты екенін айтып кеткен жөн болар. Әлеуметтік дамыған тұлғаны тек қоғамда қабылданған нормаларды ұстанумен ғана емес, сонымен қоса белгілі бір топтарға, ұжымдық және қоғамдық құндылықтарға бағытталғанымен ерек-шеленеді. К. Юнг бойынша осы жас дағдарыс кезеңі. Шынайы өмірдің талаптарына жеткіншек бейімінің сай келмеуі орын алады. 1920-шы жылы психолог Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша жеткіншек кезеңіне қатысты психологияда біршама жалпы теория қарастырылған. Бұл теориялар қазіргі заманда мәнді болып келеді. Кең түрде жеткіншек кезеңін 3 негізгі тұрғыда қарастыруға болады.

1) Биогенетикалық биологиялық процес  негізінде және дамудың басқа  да процестері қарастырды.

2) Социогенетикалық тұрғы тұлғаның  өмір барысында алдына қойған  мақсаты мен әлеуметтік процестеріне  басты зейін аударуын бекітеді.

3) Психологенетикалық - өзіндік даму  негізіндегі психика процестерінің  қызметтерін негіз етіп қою. Биологиялық  теорияның өнімі американ психологы  Ст. Холл ол даму психологиясының  басты заңы (рекапитуляция заңы) деп қарастырды. Мұнда индивидуалды  даму, финогендік басты сатысының  қайталануы  болып табылады. Биогенетикалық  концепциясының неміс өкілдері “Конституционная психология” Э.Кречмер әртүрлі биологиялық фактор негізінде, тұлға типолониясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі болатындығын көрсетті. Бірінші бағытқа циклоидты: көңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмоционалды тырыспа адамдар. Н.Кречмер мен Конорадта осыған байланысты жасөспірімдерді циклоидқа, ал жеткіншектерді шизоидқа жатқызады. Жеткіншек шизоидты тұлға ретінде күрделі алдында ұзақ мерзімді жүреді.

В. Целлерді “Конституция и развития” - деген еңбегінде бала дене бітімінің құрылысының дамуындағы өзгерістер самотикалық өзін сезінуі психологияның және самотинзалық өзара байланысуы айтылады. Биогенетика өкілдері психиканы және физиологияны дамуын өзара тәуелділігі бағыты қатты қызықтырады. А. Гезел концепциясында “өсу мен даму” синоним, мінез-құлық, жүріс - тұрысы қабілеті интеграциясы мен дифференциациясы мағынасын білдіреді. Гезел қандай болмасын индивидті мәдениетке оқыту мен үйрету, оның жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды деп санайды[48].                               Жеткіншек баланың ересектікке өтуі. Гезел байынша 11 мен 21 жас аралығын ең маңызды жас мөлшері 15 жас Гезелдің жазуынша рухани ішкі жан дүниесінің өсуі, тәуелсіздік, өз-өзінің ұстамдылығы, өз - өзін тәрбиелеу мен өте сезімтал болады. 16 жаста қайтадан салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып, эмоция байсалды, қарым-қатынасқа тез түсуі, болашаққа бағыт бағдар жасайды. Биогенетикалық тұрғыға қарама-қайшы социогенетика. Ол жеткіншектің құрылымын өздерін қоршаған адамдар мен қарым-қатынас жасау арқылы анықталады. Социогенетикалық тұрғыда неміс психологы Левин теориясын айта кеткен жөн. Адамның мінез-құлық, жүріс-тұрыс қызметінің бір жағы тұлға екінші жағынан оны қоршаған орта, бірақта да тұлға қасиеті мен қоршаған орта өте тығыз байланысты. Левин бойынша өтпелі кезеңдегі ең маңызды процесс тұлғаның өмірлік әлемінің кеңейуі, қарым-қатынас жасайтын ортасы, өзі үйренген топ және адамдарға қатысты

    4 -  сурет -  Девиантты іс-әрекетті балалар мәселесі

 

 

Сондықтан тек мәселені анықтап, талдап қана қоймай жеткіншектерді түзетуге ұсыныстарды беруді жөн көрдік. «Қиын» бала тәрбиесінде мына жәйттерді ерекше  есте   ұстаған жөн .

- «Қиын» жасөспірімнің жақсы  қасиеттерін анықтап арттыру, мадақтау.             Белсенділігін, талпыныс, ынтасын қолдау.

-    Спорт, өнер, техника, қоғамдық жұмыстарға қызықтыру, қатыстыру.

-    Мұғалім педагог этиканы  сақтай отырып “ қиын ”  жеткіншекті қадағалау , ар-намысына  тимеу.

-   Орынсыз жазаламау керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      5 - сурет - Девиантты іс-әрекет

 

 Кездесулер ұйымдастыру.

1. Тегін кеңестер беру.

2. Дөңгелек стол.                         

Қиын жеткіншекті  түзету барысында төзімді, сабыр салқынды болған жөн. Қиын баланың саналы түсінгеніне сенім көрсетіп, әділетті болған абзал. Сонымен қатар, қиын баланың құр уағыз айтып, мезі етіп, жанын жараламай, қателігін үнемі бетіне баспау керек.

 

 

 

6  - сурет -  Сауықтырудың негізгі бағыттары

 

Осы жағдайлардың бәрін ескере отырып тәрбиеленуі қиындардың әрқайсысына әр түрлі қатынас жасау, олардың жеке - жеке бақылап, әрқайсысына арнап жасалған жүйелі тәрбие жұмысын жүргізу қажет.Тәрбиесі қиын жасөспірімдерді тәрбиелеу – білгірлігі мол факторлы құбылыс, оны іс жүзінде асыруды ата-анаға көмектесу, психологиялық жағынан бақылау педагогтер мен психологтерге, заң қызметкерлеріне жүктеледі.  Өйткені, біздің ойымызша қиын бала тәрбиені ұйымдастыруға икемі жоқ отбасылардан шығады.

Жеткіншек кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орын оның «өтпелі», «бетбұрыс»,   «қиын», кезең деген атауларында бейнеленген. Бұл атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтуімен байланысты даму процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымды, организмнің сана-сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынастық, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделердің, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады. Жеткіншек кезеңінің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты белгіленеді. Жеткіншектік шақта олардың қалыптасуы саналады. Бұлай бағалау,  біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты: бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-қатынастарын түбірімен өзгеретін сипатта болады; мұның өзі біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі секірмелі, қүрт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан жеткіншектің өзінде әр түрлі елеулі субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады: онда тіл алмаудың қарсылық пен наразылықтың түрлі формалары  шығады (қиқарлық,  дөрекілік, қарсылық,  тұйықтық)  [49].