Тұлға құрылымының қалыптасуы мен дамуының психологиялық аспектілері

Ал осы құндылықтар жүзеге асатын құштарлық пен физикалық белсендiлiк  секiлдi өмiр шеңберлерi сыналушыларда  жоғары болса да, оған бұл фактордың  төмендiгi ешқандай әсер етпейтiндiгiн  көрсетедi.

Үшiншi фактор - өмiр нәтижесi немесе өзiн-өзi жүзеге асырудан қанағат алу. Бұл фактор қатынас типтерi бойынша  агрессиялылық (0,55), күдiкшiлдiк (0,49), өктемдiк (0,46), өзiмшiлдiк (0,39) шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста болса, достық сүйгiштiк, тәуелдiлiк, альтруистiк, бағыныштылық шкалаларымен маңызды корреляциялық байланыс жоқ. Мұның өзi сыналушылардың басқаларға деген агрессиялылыққа, күдiкшiлдiкке, өктемдiкке, өзiмшiлдiкке қанағаттанбайтындығын, ал олардың басқаларға бағынышты, тәуелдi болғысы келмеседе бұл фактордың  оған әсер етпейтiндiгiн бiлдiредi. Сонымен  қоса, бұл фактор сыналушылардың достық сүйгiштiк, альтруистiк қатынасының  төмендiгiне ешқандай әсерi жоқ. 

Тұлғаның терминдiк құндылықтары бойынша бұл фактор белсендi әлеуметтiк  байланыс (0,46), өзiн-өзi дамыту (0,41), рухани қанағаттанушылық (0,40), креативтiлiк (0,35), шкалаларымен оң корреляциялық байланыста болса, жеке басының индивидуалдылығын  сақтау, жоғарғы материалдық жағдай шкалалары арасында маңызды корреляциялық  байланыс жоқ. Бұл сыналушылардың өткен  өмiрiне қанағаттанбайтындықтан, олардың  белсендi әлеуметтiк байланыс, өзiн-өзi дамыту, рухани қанағаттанушылық, креативтiлiк  секiлдi терминдiк құндылықтары да төмен  болатындығын, ал жеке басын қадiрлеу, жетiстiк шкалалары сыналушыларда  жоғары болсада онымен бұл фактордың  арасында ешқандай байланыстың жоқтығын көрсетедi.

Сондай-ақ сыналушыларда жеке басының  индивидуалдылығын сақтау, жоғарғы  материалдық жағдай секiлдi терминдiк  құндылықтар жоғары болсада оған бұл фактордың әсер етпейтiндiгiн  көремiз.

Өмiр шеңберi бойынша бұл фактор құштарлық (0,46), отбасы (0,35), қоғамдық өмiр (0,03) шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста болса, кәсiби өмiр, оқу және бiлiм алу, физикалық белсендiлiк  шкалалары арасында мұндай маңызды  корреляциялық байланыс жоқ. Мұның  өзi сыналушылардың өткен өмiрiне қанағаттанбағандықтан  терминдiк құндылықтарын құштарлық  пен отбасының өмiрiнде жүзеге асыратындығын, ал қоғамдық өмiрмен бұл  фактордың арасында ешқандай байланыстың  жоқтығын бiлдiредi. Сондай-ақ бұл фактор қалған шкалалардың бәрiне әсер етпейдi.

Төртiншi фактор - Мен - локусын бақылау. Бұл фактор қатынас типтерi бойынша  өктемдiк (0,67), өзiмшiлдiк (0,45), агрессиялылық (0,34), күдiкшiлдiк (0,33) шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста болса, бағыныштылық, тәуелдiлiк, достық сүйгiштiк және альтруистiк  шкалалар арасында маңызды корреляциялық  байланыс жоқ. Бұл сыналушылардың өз күшiне сенбегендiктен басқаларға өктем, өзiмшiл, агрессиялы, күдiкшiл болып  келетiндiгiн бiлдiредi. Ал қалған шкалаларға бұл фактордың ешқандай әсерiнiң  жоқтығын көремiз.

Тұлғаның терминдiк құндылықтары бойынша бұл фактор өзiн-өзi дамыту (0,42), белсендi әлеуметтiк байланыс (0,34), рухани қанағаттанушылық (0,34) және креативтiлiк (0,34) шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста болса, жеке басын қадiрлеу, жеке басының индивидуалдылығын  сақтау, жетiстiк, жоғарғы материалдық  жағдай шкалалары арасында мұндай маңызды  корреляциялық байланыс жоқ. Бұл  сыналушылардың өз күшiне сенбегендiктен, олардың өзiн-өзi дамытуы, белсендi әлеуметтiк  байланысы, рухани қанағаттанушылығы  мен креативтiлiгi төмен болатындығын, ал қалған шкалалар сыналушыларда жоғары болса да оған бұл фактордың әсер етпейтiндiгiн бiлдiредi.

Мен - локусын бақылау факторы  тұлғаның терминдiк құндылықтары жүзеге асатын өмiр шеңберлерi бойынша кәсiби өмiр (0,50), оқу және бiлiм алу (0,49), қоғамдық өмiр (0,42), отбасының өмiрi (0,36) шкалаларымен оң корреляциялық байланыста болса, құштарлық, физикалық белсендiлiк  шкалалары арасында маңызды корреляциялық  байланыс жоқ. Бұл сыналушылардың өз күшiне сенбегендiктен, олар өздерiнiң  өзiмшiлдiк құндылықтарын кәсiби өмiр  мен оқу және бiлiм алу шеңберлерiнде  емес, қоғамдық өмiр мен отбасының  өмiрiнде жүзеге асыратындығын көрсетедi. Ал осы құндылықтар жүзеге асатын құштарлық пен физикалық белсендiлiк  секiлдi өмiр шеңберлерi сыналушыларда  жоғары болса да, оған Мен - локусын  бақылаудың төмендiгi ешқандай әсер етпейтiндiгiн  көрсетедi.

Өмiр шеңберлерi бойынша бұл фактор кәсiби өмiр (0,50), оқу және бiлiм алу (0,49) шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста болса, физикалық белсендiлiк, құштарлық, қоғамдық өмiр, отбасының  өмiрi шкалалары арасында маңызды  корреляциялық байланыс жоқ. Мұның  өзi сыналушыларда өз күшiне деген  сенiмдiлiк төмен болғанда, олардың  кәсiби және оқу шеңберлерi де төмен  болатындығын, сондай-ақ бұл фактордың қалған шкалаларға ешқандай әсер етпейтiндiгiн көрсетедi.

Бесiншi фактор - Өмiр - локусын бақылау. Бұл фактор қатынас типтерi бойынша  өктемдiк (0,44), агрессиялылық (0,40), күдiкшiлдiк (0,40) өзiмшiлдiк (0,33) шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста болса, альтруистiк, бағыныштылық, тәуелдiлiк, достық сүйгiштiк шкалаларының арасында маңызды корреляциялық  байланыс жоқ. Бұл сыналушылардың өз өмiрiн бақылай алмағандықтан  басқаларға өктем, өзiмшiл, агрессиялы, күдiкшiл болып келетiндiгiн бiлдiредi. Ал қалған шкалаларға бұл фактордың  ешқандай әсерi жоқ.

Тұлғаның терминдiк құндылықтары бойынша бұл фактор белсендi әлеуметтiк  байланыс (0,53), креативтiлiк (0,43), рухани қанағаттанушылық (0,42), өзiн-өзi дамыту (0,33) шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста болса, жеке басын қадiрлеу, жеке басының индивидуалдылығын  сақтау, жетiстiк, жоғарғы материалдық  жағдай шкалалары арасында мұндай маңызды  корреляциялық байланыс жоқ. Бұл  сыналушылардың өз өмiрiн бақылай  алмайтындықтан, олардың өзiн-өзi дамытуы, белсендi әлеуметтiк байланысы, рухани қанағаттанушылығы мен креативтiлiгi төмен болатындығын, ал қалған шкалалар сыналушыларда жоғары болса да оған бұл фактордың әсер етпейтiндiгiн  бiлдiредi.

Өмiр - локусын бақылау факторы  тұлғаның терминдiк құндылықтары жүзеге асатын өмiр шеңберлерi бойынша кәсiби өмiр (0,55), физикалық белсендiлiк (0,54), қоғамдық өмiр (0,51), оқу және бiлiм  алу (0,45), отбасының өмiрi (0,46), құштарлық (0,33) секiлдi барлық шкалаларымен оң корреляциялық  байланыста. Мұның өзi сыналушылардың терминдiк құндылықтары жүзеге асатын барлық өмiр шеңберлерiнiң төмендiгiне осы фактордың зор әсер ететiндiгiн  көрсетедi.

Бiрлескен iс-әрекетке дейiнгi кезеңдегi тұлғаның мағыналы құрылымын  эксперименттiк зерттеудiң нәтижелерi мынадай тұжырымдар жасауға мүмкiндiк бердi.

1. Егер адам жалған бiрлескен iс-әрекетте басқа адамды алғаш рет қалай қабылдаса, соңынан оған сондай қатынаста болады.

2. Таныс емес адамның  суретiне қатысты сыналушыларда  қалыптасқан алғашқы бейiм-бағдарлар  мен алғашқы қатынасқа ақпараттардың тапшылығы ғана әсер етiп қойған жоқ, мағыналардың да тапшылығы әсер еттi. Осындай жалған бiрлескен iс-әрекетте қалыптасатын алғашқы бейiм-бағдарлар мен алғашқы қатынаста операционалды мағына болады.

3. Зерттеуге қатысқан  сыналушылардың басқаларға деген  өктемдiк, өзiмшiлдiк, агрессиялылық,  күдiктiлiк қатынастарына қарағанда  бағыныштылық, тәуелдiлiк, достық  сүйгiштiк, альтруистiк қатынастарының  төмендiгi, олардың өмiрлiк мағыналар  бағдары дамуының төмен деңгейде  болуынан.

4. Сондай-ақ бiрлескен  iс-әрекетке дейiнгi кезеңдегi сыналушылардың  рухани-өнегелi құндылықтарына қарағанда  өзiмшiлдiк-қадiр-қасиеттi құндылықтарының жоғары деңгейде болуы, олардың өмiрлiк мағыналар бағдары дамуының төмендiгiнен болып отыр.

5. Тұлғаның қоршаған ортамен  үйлесiмдi дамуында маңызды рөл  атқаратын оның басқаларға деген  бағыныштылық, тәуелдiлiк, достық  сүйгiштiк, альтруистiк қатынастары  мен рухани-өнегелi құндылықтарын  дамыту үшiн ең алдымен олардың  өмiрлiк мағыналар бағдарын дамытып  алу керек. 

Сонымен тұлғаның мағыналы құрылымының  тым қарапайым даму деңгейлерiн  сипаттайтын және оның құрылымының  жүйе iшiндегi жүйешелерiн құрайтын алғашқы  қатынастар мен алғашқы бейiм-бағдарлар, сондай-ақ операционалды құндылықтар  бiрлескен iс-әрекеттiң әр түрлi даму сатыларында өзгередi. Атап айтқанда дамудың тым қарапайым сатысын  бiлдiретiн және жалған бiрлескен iс-әрекеттiң  нәтижесiде қалыптасатын тұлғадағы  алғашқы бейiм-бағдарлар мен алғашқы  қатынастар, сондай-ақ операционалды  құндылықтар бiрлескен iс-әрекетте мақсатты бейiм-бағдарлар мен мақсатты қатынастарға және мақсатты құндылықтарға, ал дамыған  бiрлескен iс-әрекет сатысында мағыналы бейiм-бағдарлар мен мағыналы қатынастарға және тұлғаның жалпы өмiрлiк құндылықтарын  сипаттайтын тұлғалық құндылықтарға  айналады. Сонымен қоса, тұлғаның басқаларға деген қатынас типтерi мен әр түрлi өмiр шеңберлерiнде жүзеге асатын олардың терминдiк құндылықтарының  өзгеруiне бiрлескен iс-әрекеттiң әр түрлi сатыларындағы тұлғаның өмiрлiк  мағыналар бағдарының дамуы ерекше әсер етедi. Бiз бұл мәселелердi келесi эксперименттiк бөлiмдерде талдап көрсететiн  боламыз.

2.2 Бiрлескен iс-әрекеттен дамыған бiрлескен iс-әрекет сатысына өту    үстiндегi тұлғаның мағыналы құрылымын эксперименттiк зерттеудiң нәтижелерi

Н2-кестеде  дамыған бiрлескен iс-әрекеттен кейiнгi сыналушылардан алынған Т. Лири сауалнамасының нәтижелерi келтiрiлген (қосымша Н қара). Осы кестедегi барлық шкалалардың статистикалық мәндерiн бiрлескен iс-әрекеттен кейiнгi К2-кестемен салыстырғанда дамыған бiрлескен iс-әрекеттен соң сыналушылардың басқаларға деген қатынасы бiршама өзгерген. Егер дамыған бiрлескен iс-әрекетке дейiнгi кезеңде сыналушылардың басқаларға деген қатынас типтерi бойынша өктемдiк, өзiмшiлдiк, агрессиялылық, достық сүйгiштiк шкалалары жоғары болып, ал қалған шкалалар төмен болса (К2-кестенi қара), дамыған бiрлескен iс-әрекеттен кейiн достық сүйгiштiк шкаласынан басқа осы айтылған шкалалардың орташа мәндерi айтарлықтай төмендеп, керiсiнше дамыған бiрлескен iс-әрекетке дейiн төмен болған альтруистiк, достық сүйгiштiк шкалаларының орташа мәндерi жоғарылаған (Н2-кестесiн қара). Бұл сыналушылардағы басқаларға деген өзiмшiлдiк қатынастың альтуристiк қатынасқа айналуының белгiсi болып табылады. Мұның өзi “альтуризмнiң кез келген түрi орта мен тұлғаның ең жақсы үйлесiмiнiң көрсеткiшi, құралы мен нысаны болып табылады”, - дейтiн А.Ф. Лазурский пiкiрiнiң дұрыстығын растайды [47, 415 б.]. Олай болса, тұлғаның қоршаған ортамен үйлесiмдi дамуында маңызды рөл атқаратын, сондай-ақ оның басқаларға деген альтуристiк қатынасында айқын көрiнетiн мағыналы қатынасы тек тұлғалар арасындағы дамыған бiрлескен iс-әрекетте қалыптасады.

Дамыған бiрлескен iс-әрекеттегi осыған ұқсас жағдайды бiз зерттеуге  қатысқан сыналушылардың құнды бағдарларындағы  өзгерiстерiнен де көруiмiзге болады. Н3-кестеде бiрлескен iс-әрекеттен дамыған бiрлескен iс-әрекет сатысына өту үстiндегi сыналушылардың терминдiк құндылықтары мен осы құндылықтар жүзеге асатын өмiр шеңберлерiнiң ӨҚМТ бойынша алынған нәтижелерi келтiрiлген (қосымша Н қара). Осы кестедегi тестiң барлық шкалалары бойынша статистикалық мәндердi бiрлескен iс-әрекеттен кейiнгi К3-кестедегi мәндермен салыстырсақ, онда дамыған бiрлескен iс-әрекеттен кейiн сыналушыларда өзiн-өзi дамыту, рухани қанағаттанушылық, креативтiлiк, белсендi әлеуметтiк байланыс секiлдi терминдiк құндылықтар одан ары жоғарылап, керiсiнше жеке басын қадiрлеу, жетiстiк, жоғары материалдық жағдай, жеке басының индивидуалдылығын сақтау секiлдi өзiмшiлдiк-қадiр-қасиетi барынша төмендеген.

Сонымен қоса, дамыған бiрлескен iс-әрекеттен  соң сыналушылардың терминдiк құндылықтары жүзеге асатын өмiр шеңберлерi шкалаларының көрсеткiштерi де жоғарылады. Мұның  өзi бiрлескен iс-әрекетте сыналушыларда  қалыптасқан мақсатты құндылықтардың дамыған бiрлескен iс-әрекетте мағыналы құндылықтарға, яғни тұлғалық құндылыққа айналатындығының белгiсi болып табылады.

Бiрлескен iс-әрекеттен дамыған  бiрлескен iс-әрекетке өту үстiндегi тұлғаның мағыналы құрылымын эксперименттiк  зерттеудiң нәтижелерiне бiз факторлық  талдаулар жасап, факторлар салмағының корреляция коэффициентiн есептеп  шығардық. Төмендегi 6-кестеде бiрлескен iс-әрекеттен дамыған бiрлескен iс-әрекетке өту кезiндегi тұлғаның мағыналы құрылымын  зерттеудiң факторлық үлгiсi келтiрiлген. Факторлар салмағын есептеу үшiн  мәндiлiк кестесiнен (113-кесте) сыналушылар  саны 102 болғандағы r-дiң критикалық мәнiн анықтаймыз [141, 392 б.].  Сыналушылар  саны 102 болғанда r-дiң критикалық мәнi 0,1% (не =0,001) деңгейдегi r 0,321 болу керек. Төмендегi 6-кестеден көрiп отырғанымыздай, бiздiң жүргiзген зерттеуiмiздегi тұлғаның мағыналы құрылымының барлық шкалалары арасындағы корреляция коэффициенттерiнiң критикалық мәндерi r 0,321 болғандағы 0,1% (не =0,001) деңгейде ғана сенiмдi. Ендi бiз 6-кесте бойынша өзiмiз бөлiп шығарған факторларды талдап түсiндiрейiк.

Бiрiншi өмiрдегi мақсат факторы. Бұл  фактор қатынас типтерi бойынша күдiктiлiк (0,60), достық сүйгiштiк (0,57), агрессиялылық (0,45), альтруистiк (0,38), бағыныштылық (0,34), шкалаларымен оң корреляциялық байланыста болса, қалған шкалалармен мұндай маңызды  корреляциялық байланыс жоқ. Мұның  өзi дамыған бiрлескен iс-әрекеттен  кейiн сыналушылардың басқаларға деген  осы айтылған қатынас типтерiнiң  өзгеруiне, олардың өмiрлiк мақсатының дамуы зор әсер еткендiгiн көрсетедi. Ал олардың дамыған бiрлескен iс-әрекеттен кейiнгi басқаларға деген өктемдiк, өзiмшiлдiк, тәуелдiлiк қатынастарының өзгеруiне бұл фактордың ешқандай әсер етпейтiндiгiн бiлдiредi.

6-кесте - Бiрлескен iс-әрекеттен дамыған бiрлескен iс-әрекет сатысына өту үстiндегi тұлғаның мағыналы құрылымын зерттеудiң факторлық үлгiсi (N=102)