Тәрбиенің әдістері, құралдары

 

Назар аударған: (оқыту технологиясы, ойын технологиясы, тест жасау информативтік  – оқыту технологиясы, дистанциондық  оқыту технологиясы, рейтингілік  оқыту технологиясы және т.б.) (Г.К. Селевко).

 

Шындығында педагогикалық  технологияны жасаушылардың назары (терминдік түсініктемелеріне қарағанда) педагогикалық еңбектің жеке құбылыстар саласына бағытталған. Білім беру технологияларының  басым көпшілігі негізінен оқушылардың  белгілі бір білім жиынтығын  меңгеруге бағытталған. Концепция  жсаушылардың “ұстаздар – оқушылар”  жүйесінің ерекшеліктерімен ұстаз  еңбегінің технологиясының өзгешіліктері  арасындағы өзара байланыстардың түрленген  түрлерін көрсетудің басылмауы олардың  ең осал жері. Егер кәсіби іс–әрекеттке жеке өзгерістер енгізілсе еңбек  саласында түбегейлі өзгерістерге жету және оның нәтижелеріне аса ықпал  жасау мүмкін емес. Бұл тағы да “технология” ұғымының мазмұны туралы айтуға мәжбүр етеді.

 

Бар және жасалынатын жаңа педагогикалық технологияны бағалаудың негізінде: концептуальдық; Ұстаздық қатысы бар заттық саласының мазмұнын түсіну ұстаздың қатысы бар; ұстаз іс –  әрекетінің соңғы парадигмасының нақтылығы; жалпы технология және оның ішінде жеке және педагогикалық технологияның  қайда жасалынатынымен және қолданылатындығының  саласының ұғымына сипаттама  болып отыр.

 

“Технология” деген термин гректің түп тамыры techne - өнер, шеберлік, кәсіп және loqos – ғылым, білім  деген сөздерінен шыққан. Екі түп  тамырының бірлігін шеберлік туралы ғылым немесе ілімді беретін сөзді  құрайды, ол өндірістік процестері жүргізудің тәсілдері мен құралдары туралы білімдер жиынтығы, мысалы металдардың  технологиясы, химиялық технология, құрылыс  жұмыстарының технологиясы және т.б. Бұл  осы термин өнімді өндіру процесі  барысында жүзеге асырылып шікізатты  материалдарды немесе жартылай фабриканттарды өңдеудің жасаудың, жағдайларын қасиеттерін, формаларын өзгерту әдістерінің  жиынтығы ретінде міндеті – практикада өндіріс процестерінің ең тиімділерін  анықтау мен қолдану мақсатында физикалық, химиялық, механикалық және тағы басқа заңдылықтарды анықтау. Міне осыдан бірқатар өте маңызды  айқын анықтамалар туады:

 

– технологияны жасау үшін нақтылы еңбек затының қасиеттерін  байланыстарымен қатынастарының жолын  сипаттайтын заңдылықтарын білу керек;

 

еңбек затын өңдеу тәсілдерін білу;

 

еңбек затының жағдайын анықтай  білу (диагностика);

 

еңбек затының жағдайын өзгерту  тәртібін (әрекет тізбегін) жасау.

 

Негізінен ең алдымен көрсетілген  технологияның белгілері педагогикалық  еңбектің технологиясы дегеніміз не екенін анықтау береді.

 

“Білім беру” ұғымына  берілген анықтамалар педагогикалық  технологиялар егер олар білім берудің  мақсаттарына – біртұтас педагогикалық  процестегі тұтас тұлғаның қалаптасуына қызмет еткен жағдайда анықталатындығын көрсетеді. Демек педагогикалық  технология егер ол”педагогтар –  оқушылар” жүйесінің ерекшелігіне оның жағдайының өзгеруі біртұтас педагогикалық  процесс болатындығына негізделе  отырып жасалған.

 

Қазіргі уақытта “педагогикалық технология” ұғымы әртүрлі түсіндіріледі. Көп тараған анықтама В.П. Беспалько  ұсынған: ол педагогикалық технология оқу мен тәрбие процестерінің (теориялық  негізделген) еске түсіру барысында  қолданған құралдар мен әдістер  жиынтығы, олар білім мақсатын тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Пеадагогикалық технология қол жеткен жетістіктерді сатылы өлшеу мен  қорытынды бағалаудың объективті мүмкіншілігін  жеткілікті дәрежеде сақтайтын мақсаттары мен тапсырылған оларға сәйкес ғылыми жобалардың болуын қалайды. Бірақ бұл  анықтамадағы көрсетілген бір–бірімен  тәуелсіз және дербес өмір сүруін оқыту  және тәрбие процестері болады деген  оймен келісу қиын. Тұлға дегеніміз  тұтастай тұратын құрылым, және ол біртұтас педагогикалық процеспен байланысты. (Ильин В.С.), демек педагогикалық  технологияда осы педагогикалық  процестің басты белгісіне сәйкес болуы керек.

 

Педагогикалық технологияда берілген басқа да анықтама бар, ол: оқыту процесін жүзеге асырудың мазмұндық  техникада (В.П. Беспалько), педагогикалық  ұйымдастыру мен жүзеге асырудың жобасы (алгоритмі), оқыту процесін ұйымдастырумен жүргізуді жобалау  барысындағы бірлескен педагогикалық  іс–әрекетінің моделі (В.М.Монахов), барлық сабақ беру процесін жасаудың, қолданудың және анықтаудың жүйелі әдісі, білімді меңгерудегі техникалық және адам және олардың өзара әрекеттерін  ескеру (ЮНЕСКО), мазмұнын қорытындылау (Г.К.Селевко). В.Н.Бордовская мен А.А  Реанның көрсетуінше білім беру технологиялары дегеніміз бұл білім  беру процесіндегі ұстаздар мен оқушылардың  жүйелілік іс–әрекеттеріне, ол мақсат мазмұн әдістерді ұйымдастырудың белгілі  бір нақтылы принциптері мен  өзара байланыстылығына сай нақталы  идея негізінде жасалынады.

 

Г.М. Құсайыновтың есебінше педагогикалық  технология әдеттегі түсініктерден  басқа – ол мұғалімнің жоспарланған оқыту мен тәрбиелеудегі мақсаттары мен нәтижелерге жету мен сабақ  беру процесі емес, ол кәсіби ұстаздың басшылығымен оқушылардың өзінің және өзара оқыту процесі, ол білім  берудің мазмұнымен оқу жоспарларымен  бағдарламаларында ескерілген іс –  әрекеттердің сол түрлерін меңгеру  жұмыстарының әрбір сатыларындағы  болатын өзгерістер мен қайта  құру болады.

 

Оқытудың дәстүрлі технологиясы. Оқытудың дәстүрлі технологиясы деп  ең алдымен XVII ғасырда дидактика  принциптерінде қалыптасқан, Я.А. Коменский  негізделген және қазіргі дейін  дүниежүзі мектептерінде басым  көпшілігі қолданылатын оқытуды  класс – сабақтық ұымдастыру деп  түсінеді. Класс – сабақ жүйесі педагогикалық процестің одан әрі  жетіліп ұйымдастырылған дайындау қажеттілігіне байланысты пайда  болған, себебі сол ғасырдың ортасында  оқуға келушілердің санының көбейе түсуіне байланысты шамамен бір  жастағы балаларды оқу топтарына  жинақтала бастады.

 

Соңғы жүз жылдықта класс  –сабақ жүйесін одан әрі дамытуға бағытталған бірнеше зерттеулер жүргізілген. Олар оқу жұмысының  ұйымдастырудың мынадай формаларын іздестірумен байланысты болады. Ол сабақтың кемшіліктеріне, айталық оның орта оқушыға бағытталуын, оқудағы алға басушылық қорытындыларының мазмұнының біркелкілгі мен орташа шамасы, құрылымының  өзгермейтіндігі: үйге берген тапсырманы сұрау, жаңа сабақты баяндау, үйге тапсырма беру. Дәстүрлі сабақтың кемшілігінің нәтижесі, ол оқушылардың танымдық белсенділігіне дамуымен және оның дербестігіне тежеу болатындығында.

 

Дәстүрлі класс – сабақ  технологияларының аса көрнекті белгілері ол: біржастағы оқушылардың  тұрақты құрамы мен дайындық деңгейлері; кластың бірыңғай жылдық оқу жоспары  мен бағдарламасымен жұмыс істеу; сабақ оқудың негізгі бірлігі; әрбір  сабақ бір оқу пәнәне тақырыпқа  арналған, себебі класс оқушылары  ортақ бір материалмен жұмыс  істейді; сабақтардың үнемі тұрақты  алмасуы кесте (расписание) мұғалімнің басқарушылық ролі және с.с.

 

Сонымен, оқушы, оқу күні, сабақтар кестесі, оқу каникулдары, үзілістер – бұл класс сабақ  жүйесінің белгілері.

 

Дәстүрлі оқыту технологияларының  концептуалдық негізін Я.А. Коменский  жасаған педагогика принциптері: ғылымилық, бірізділік, жүйелілік, беріктілік, белсенділіктегі  сапалылық, көрнекілік теорияның практикамен  байланыстылығы, жас аралық пен өзіндік  ерекшеліктерді ескеру.

 

Оқыту дегеніміз ересек үлкен  ұрпақтардан емес өсіп келе жатқан ұрпақтарға білім, білік және дағдыларды, әлеуметтік тәжірибені алып беруін айтамыз. Бұл тұтас процестің құрамына мақсат, мазмұн, әдістер мен құралдар кіреді.

 

Оқытудың мақсаттары бірқатар жағдайларға байланысты тиісті бір  құрамдас бөліктен кіргізетін ойнақы өзгерткіш категория болады. Мақсаттың  ерекшелігіне сай дәстүрлі оқыту  дегеніміз тұлғаны белгіленген  қасеттермен, тәрбиелеу болып табылады. Мақсаттың мазмұнына байланысты дәстүрлі оқыту тұлғаны дамытуға (жан – жақты дамыту тек қана мәлімдеме ғана) емес көбіне білім, білік және дағдыларды меңгеруге  бағытталған. Қазіргі кездегі жалпы  мектепте мақсат біршама өзгерген айталық  идеологияландыру шығарылып тасталған, жан – жақты үндестірілген  даму ұраны алып тасталған, адамгершілік тәрбиесінің құрамы да өзгерістерге ұшыраған, бірақ мақсатты жоспарланған қасиеттер сапарлар (оқыту стандарттары) жиынтығы ретінде қарастыру пародигмасы  бұрынғы сияқты қалып отыр.

 

Білім берудің дәстүрлі жалпы  мектептің мазмұны бұрынғы кеңес  үкіметі жылдарында қалыптасқан, ол елді индустриазациялау міндеттері мен дамыған капиталистік елдердің техникалық деңгейіне қиыншылықпен, жалпы ғылыми–техникалық прогрестің ролімен және ол осы күнге шейін  технократиялылығымен анықталады.

 

Дәстүрлі технология ең алдымен  авторитарлық педагогиканың талаптарына  оқуңшының ішкі өмірімен өте нашар  білім болып табылады, ал ол әртүрлі  сауалдар мен мұқтаждардан тұрады, онда тұлғаның өзіне тән қабілеттерін көрсету үшін жағдайларымен творчестволық  көріністері болмайды. Оқыту процесінің авторитарлығы іс–әрекетті реглментациялаудан көрінеді: оқыуды атқару тәртібінің ықтиярсыз  істелінетіндігі (“мектеп талаптарды даралайды”); бақылауды бір орталықтандыру; орташа оқытушға бағыттанушылық (“мектеп  талаптарды өшіруде”). Онда оқушы позициясы  ықпал етуге оқыту объектісіне  бағынған, оқушы “тиісті” оқушы  әлі толықанды. Тұлға емес, ухсыз  “винт” ретінде көрінеді. Ал мұғалімнің позициясы – ол командир, жалғыз инциативті адам, төрешісі (“әрқашанда ол дұрыс айтады”) жас үлкен адам (ата–ана) оқытады; пәнмен балаға, “жазалаушы оқ” стилі.

 

Білімді меңгеру әдістері дайын білімдерді хабарлауға негізделеді. Оқыту белгілі бір үлгілермен, индуктивтік логикамен жеке даралықтан жалпылыққа механикалық есте сақтауға көзбен көргенді мазмұнын айқын беру, репродуктивтік еске түсіру елестеу.

 

Дәстүрлі оқыту технологияларының  әдістерін екі келесі топтарға жатқызуға  болады:

 

Иллюстративті–түсіндіру әдістері (лекция, баяндау, әңгімелесу, тәжірибелерді  көрсету, еңбек опера–циялаы, экскурциялар және т.б) мұғалім түсіндіреді және оқу маериялын көрнекті түрде  көрсетеді.

 

Репродуктивтік әдіс: мұғалім  білімді, іс–әрекет тәсілдерін, тапсырмаларды  шешуді тәжірибелерді елестету үшін тапсырмалар құрастырады; оқып үйренуші оқу материялдарын белснді еске түсіреді. (сұрақтарға жауап береді, есептер шығарады және с.с.), сонымен  “білім көшірмелерін қалыптастырады”.

 

Сонымен дәстүрлі оқыту технологиясының  артықшылықтарына мыналарды жатқызуға  болады: ерекшеліктердің жүйелілігі; оқу материялын логикалық дұрыс  бере білу ұйыдаструдың анық бере білу ұйымдастырудың анықтылығы; мұғалім  тұлғасының оқушыларға тұрақты әсерлі эмоция сезімдік ықпал, жалпы оқу  барысында қаржыны орынды жұмсау. Бұл технологияның нашар жақтары  мыналар: біркелкілік, табандық құрылым, сабақ уақытын тиімсіз бөліп  тарату, оқушлардың бір–бірімен қатынастардан  изоляциялау, оқшаула, оқушыларда дербестіктің болмауы, енжарлық !немесе көзбоярлықтағы белсенділік); оқушылардың сөз іс–әрекетінің  нашарлығы; оқушыларға орташа өшеммен  қарау, индивидуальді оқытудың таза болмауы, нашар қайта байланыс. Бұндай сабқтарда материялдан тек қана хабардар болуын қамтамасыз етіледі, ол ең жоғарғы деңгейге жету үй тапсырмасын  орындауға қолданылады.

 

Сабақ негізгі форма ретінде  оқыту–тәрбиелеу процесін ұйымдастырудың басқа формаларымен толықтырылуы мүмкін. Олардың бір бөліктері сабақты  паралелді дамытады; яғни класс–сабақ  жүйесі шеңберінде (экскурциялар, консультациялар, үй жұмсы, оқу конференциялары, қосымша  сабақтар.) Жоғары оқу орындарында  қолданылатын лекция–семинар жүйесінен  алынып пайланған. Олар оқушылардың  жас ерекшелігін екеруге бейімделген (лекциялар, семинарлар, практикумдар, зачеттар экзамендер). Мысалы, лекция–семинар–зачет оқу жүйесінде (формасында) алдымен  класқа оқу материялы лекциялық  әдіспен беріледі, содан соң семинар, практикалық және лабораторияалық  сабақтарда талқыланады (меңгеріледі, қолданылады) және меңгеру нәтижесі зачеттік формада тексеріледі.

 

Кейбір жаңа педагогикалық  технологиялар.

 

ХХ ғасырдың 80–шы жылдары  Россияда жаңашыл–мұғалімдер топтары  қалыптасады, олардың әрқайсысы  баланы оқыту, тәрбиелеу және дамытуда өзіндік жаңалықтары болады, олар ең жоғарғы нәтижелер береді. Сонымен  бірге олардың жалпы ортақ  белгілері болды. Мектеп оқушысының оқу жұмысы тәсілдерін жеңілдету  және жандандыру, танымдық іс–әрекетті (сүйеніш схемалар, сигналдар) үлкен  блоктар арқылы материялдарды оқу  және т.б. аса айрықша көрсететін жаңашыл педагокта–дың мұғалімдер позициясын бағытын авторитарлықтан  демократиялыққа гумандыққа ауыстырға  деген ұмытушылықты айтуға болады, бұл жаңа педагогикалық ынтымақтастық  деген бағытқа орын береді.

 

Барлық осы технологиялардың көрнекті өкілдері ішінен Ш.А.Амоношвилиді–батауыш класс оқушыларын эксперименталды  оқыту жаңашалап атау керек. Ш.А.Амоношвили өзінің эксперименталдық мектебінде ынытмақтастық  педагогикасын жеке тұлғалық бабын  табу бағыты, тішл мен математиканы есепті оқытудың бір реттілік әдістемесі оның педагогикалық іс–әрекетінің  өзіндік қорытындысы, өзінің тракты “О начальной ступений образования, построенного на принципах гуманноличностной  педагогики” деген еңбегінде  баяндалған.

 

“Өмір мектебі”

 

Академик М.П.Иванов–коммунарлық тәрбие әдістемесінің коллективтік істің әдістемесінің вторы қазіргі  жағдайда А.С.Маренконың идеясын дамыта түседі. Жаңашыл–педагоктың тәжірибесіндегі  басты әдістемелік колективтік  еңібек ісінің ерекшелігі–ол тұлғаның субъктивтік позициясы.

 

Санк–Петербургтағы №84 мектептің  әдебиет пәнінің мұғалімі Е.Н.Ильин  әдебиет сабағын өнер және адамгершілік–эотикалық курс ретіндегі берудің жүргізілудің біргейлі, соны концепциясын жасады, ол әрбір оқушыға адам болып қалыптасуына көмектесті. Ұстаз мақсатты басшылыққа ала отырып жас өспірімге өз күшін  тексеруге оның өзіндегі ең жақсы  тұлғалық қасиеттерін айтуға, гуманизмнен  адамзаттық биіктеріне әкелуге көмектеседі. Е.Н.Ильиннің әдебиет сабақтарды–ол  жай жұмыс емес кестедегі сағат  емес.