Тәрбиенің әдістері, құралдары

 

8. Сабақта оқушыларға білім  берумен қатар оларды өздігінен  білім алудың әдіс–тәсілдеріне  үйрету міндет.

 

9. Сабақта оқытудың білім  беру, тәрбиелеу және дамыту қызметін  біртұтастық принципке сай жүргізуі  тиіс.

 

10. Сабақтың дидиактикалық  құрылымы немесе кезеңдері бірізділікте, бір–бірімен өзара байланыста, бірін–бірі  толықтырып тұрылуы қажет.

 

11. Сабаққа дайындалу және  оны өткізу барысында мұғалімнің  сыныптағы, мектептегі нақтылы  жағдайды (оқу кабинетінің жабдықталуы,  оқу – техникалық, көрнекілік  құралдарының нақты қолда болуы,  тұрғылықты жердегі табиғат, өндіріс  ресурстарын пайдалану т.с.с) ескеріп  отыруы шарт.

 

 

3. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың  сабақтан басқа түрлері

 

Оқыту жұмысын тек сабақ  арқылы ұйымдастыру мүмкін еме.

 

Сыныптан–сабақ жүйесінің  негізгі кемшілігі–оқушылардың  дара ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіндіктердің болмауы – оқытуды  ұйымдастырудың басқа жолдарын іздестіруге  себеп болды. Сондықтант оқушылардың  сыныптық–сабақтағы танымдық әрекетін дамыту, толықтыру және оқушылардың  өзіндік шығармашылық белсенділіктерін, қабілетттерін арттыру мақсатынд  оқыту жұмысын ұйымдастырудың қосымша  түрлері қолданылады. Олардың қатарына семинар, экскурсия, факультативтік, қосымша, конференция сабақтары, өндірістік оқу, үйдегі оқу жұмысы, тәжірибелік  зертханалық (практикум) және пәндік үйірме жұмысары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жұмыс түрлерін жатқызуға  болады.

 

Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына бйланысты  негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шыармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді. Тақырып  сұрақрына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлелдеу, мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты меғгергенін, соғн орай сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап және бағыт–бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.

 

Семинар сабағына әзірлену кезінде  оқушылар тезистер мен баяндамалар  жзып, қосымша әдебиеттерді пайдаланады. Ұсынып отырған сұрақтарға қатысты, ондағы бар негізгі ойларды қамтып, конспект құрады. Міне, осындай жұмыстардың  нәтижесінде семинар жұмысы оқытуды  ұйымдастыруда тиімді форма екенін тәжірибе көрсетуде.

 

Экскурсия жұмысының мақсаты  – оқушылардың сабақта алған  теориялық оқу мтериалдарын практикамен  жалғастыру, бекіту. Сондықтан оқыту  процесінде оның маңызы зор. Ол барлық оқу пәндерде, әсіресе физика, химия, биология, тарих және еңбек сабақтарында кеңінен қолданылады. Бұл оқушыларды оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және оқу материалын өмірмен байланыстыр  алуға үйретеді.

 

Экскурсия сабағын өткізу орнына: мектептің оқу алаңына, табиғат  аясына, ауыл шаруашылығына, өндіріске, көрмелерге, музейге бару т.б. нысаналар  жатады.

 

Оқыу процесін бұлай ұйымдастыру  мұғалімнен зор ұйымдастыру жұмысын  талап етеді. Экскурситя түрінде  жақсы өткізілген әрбір сабақ  оқушыларға нақтылы фактілер мен  құбылыстарды жақсы оқып үйренуге, өз түсініктерін кеңейтіп, білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.

 

Экскурсия сабқтарында мұғалім  оқушыларға оның тақырыбы мен мақсатын алдын ала түсіндіреді. Соның  негізінде оқушылар нақтылы заттарды байқап, оларғ бқылау жасайды.

 

Оқыту жұмысын ұйымдастырудың факультатив түрі оқушылардың ұранысы  мен қызығушылығы негізінде әртүрлі  пәндергше қатысты ұйымдастырылады. Оның қызметі көпжақты: оқушыларды ғылымға қаыстыра отырып, олардың  дүние танымын тереңдете және кеңейтеді; белгілі бір пәнге  қатысты танымдық қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады. Оқушылардың  пәнге бейімділігін ескере отыра, факультатив  оқуды олардың қалаған мамандықтарына сай психологиялық және практиклық дайындығын арттыру және кәсіби бағдарын қалыптастырудың нәтижелі формасы  ретінде қолдануға болады; олар жоғары сынып оқушыларының еңбекке дайындығына  елеулі үлес қосды.

 

Конференция ретінде өткізілетін  сабақ түрі кейбір тақырыптарды тереңірек  меңгерту, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді. Сол үшін де семинар  сабақтарын қарағанда, конференция  түрінде өткізілетін оқу жұмыс  ұсынылған әдебиеттермен қосымша  құралдардың көлемі кеңірек болады. Оны дайындау және өткізу тәртібі  семинар сабағына ұқсас келеді. Бірақ, оқу конференциясында баяндамашылар  мен сөйлеушілердің саны көбірек  болуы қажет. Сондықтан, оған бірнеше  қатар сыныптардың оқушыларын қатыстыруға  болады.

 

Оқу жұмысын ұйымдастыруда  мұғалімнің тағы бір міндеті –  оқушылардың сабақтан тыс кездерінде танымдықь әрекетін тереңдету, үлгермеушілікті  болдырмау. Сондықтан кейбір оқушылардың  дарын–талаптарын, ғылымға бейімділігн  немесе сұранысын сабақ барысында  толық қамтамасыз етіп, жағдай жасауға  әр кезде мүмкіндік бола бермейді. Ол үшін оларға үйірме мен ғылыми жұмыстарын ұйымдастырудың маңызы бар.

 

Пәндік үйірме жұмыстары  сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт  өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері  бар. Олар оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігн дамытуда және тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдайлар  туғызып отырады. Сонымегн қатар  оқытудың өмір мен байлансын қамтамасыз ету, пән аралық байланысты нығайтуға  ықпалын тигізеді.

 

Оқушылардың пәндік үйірме жұмыстары  оқыту процесін жандандырып, оның сапасын  көтеруге әсер етеді.

 

Үлгере алмаушылықты жою  үшін жеке немесе бір топ оқушылармен  қосымша және консультация сабақтарыда  ұйымдастырылады.

 

Сынақ жұмыстарын жоғары сынып  оқушыларына енгізудегі мақсат –  бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру.

 

Сынақ жұмыстары өзінің ұйымдастыру  ерекшелігіне сай оқу жұмысынан  тыс оқушылардың өздігінен білім  алуын жалғастыроуға ықпал етеді.

 

Сынақ жұмысы, ереже бойынша  бағдарламаның негізгі бөлімін, тарауын оқып болғаннан кейін  жүргізіледі. Мұғалім оның өткізу мерзімін, тақырыптарымен талқыланатын сұрақтарын оқушыларға алдын ала хабарлайды.Оларға жеке дара тапсырмалар беріп, қосымша  әдебиеттерді оқу тапсырылады және қосымша сабақ өткізіледі.

 

Сынақты ұйымдастыру оқушылардың  жеке жауаптары, бақылау және топтық практикалық–лаборториялық жұмыстары, тақырып бойынша шығарма және баяндама жазу түрінде жүргізіледі.

 

 

 

 

Үйдегі оқу жұмысы

 

 

Оқушылардың үйде өз беттерінше орындайтын оқу жұмыстары сыныпта  өткен сабақтардың жалғасы ретінде  саналады. Сондықтан да оны кей  жағдайда оқыту прцесінің бір  компоненті ретінде қарастырады.

 

Оқушының үйдегі оқу жұмысын  сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып, толықтырып отырса, онда олардың алған  білімдері терең және берік болады. Оның маңызы оқыту жұмысын ұйымдастырудың сабақтың басқа түрлеріне қарағанда  ерекше. Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор. Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау  барысында оқушылардың дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен  білім алуға жүйелі түрде дағдыланады. Олар өзінің оқу жұмысын жоспарлауға, қажетті оқу материалын жинақтауға дағдыланады, сабақта алған білімдері  мен біліктіліктерін өзіндік  еңбекте қолдана білуге жаттығады, өзін–өзі бақылау және кітаппен жұмыс  істей білу тәсіодерін меңгереді, оқудың әртүрлі амал–тәсілдерін қолдана  отырып, өз бетінше баяндама жасауға  дайындалады. Соның негізінде білім  мен біліктілік өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл–ой әрекетінің жеке дара дәстүрі қалыптасады.

 

Оқушының үйдегі оқу жұмысын  дұрыс ұйымдастырудың мынадай шарттары бар:

 

1. Үй тапсырмаларын бергенде  мұғалім оларды орындаудың қандай  тиімді әдіс–тәсілдерін қолдануға  болатыны туралы жақсылап нұсқау  беруі қажет.

 

2. Үйге берілетін тапсырмалар  оқушыларды қызықтыратындай болуы  және өмірмен, олардың іс–тәжірибелерімен  байланысты болғаны жөн.

 

3. Үй тапсырмасы оқушының  бәріне бірдей бірыңғай мазмұнда  емес, мүмкін болған жағдайда  бірнеше нұсқада (вариант) болғаны  пайдалы.

 

4. Үй тапсырмасының мазмұны  шығармашылық сипатта болғаны  жөн.

 

5. Үйдегі оқу жұмысының  табысты болуы, көбінесе сабақта  мұғалімнің үй тапсырмасын орындау  тәсілін оқушыларға тыңғылықты  етіп түсіндіруіне байланысты.

 

6. Үй тапсырмасының көлемін  белгілеуде мұғалім оқушылардың  жас ерекшеліктері мен таным  қабілеттерін ескергені жөн.

 

7. Үй тапсырмасын тексеру  және бағалау барысында мұғалім,  оның орындалу сапасына айрықша  мән беріп, жетістігі мен кемшілігіне  оқушылардың назарын аударып  отырғаны жөн.

 

8. Мұғалімнің берген бағасы  әділетті болса онда ол оқушының  ынтасын арттырып, үй тапсырмасын  тыңғылықты орындап отыруғы септігін  тигізеді.

 

9. Мұғалімнің бағалауы  оқушылардың өзін–өзі бағалауымен  ұштастырып отырса ғана ол  жемісті болмақ.

 

Жоғарыда аталған шарттардың тиянақты орындалуын ескеру мұғалімдер үшін аса қажет болмақ.

 

Мұғалімдер тарапынан  оқушыларға шамадан тыс үй тапсырмасын  тапсыруды болдырмау және олардың  жас ерекшеліктері мен таным  қабілеттерінің мүмкіншілігін ескеру мақсатын көздей отыра, оқу министірлігінің  нұсқауы бойынша әр сыныпта үй тапсырмаларын орындауға берілген уақыт мөлшері мынадай болып  белгіленген:

 

I-II сыныптарда –1 сағат;

 

III-IV сыныптарда –1,5;

 

V-VIII сыныптарда –2 сағат;

 

IX-X сыныптарда –2,5 –3 сағат.

 

Сонымен қатар, оқушылардың  сенбі және жексенбі күндері бос  болуы үшін дүйсенбіге тапсырма берілмейді. Үй тапсырмалары мұғалімнің қатысынсыз орындалатын болғаннан кейін, олар ата–аналармен тығыз қарым–қатынаста  болып, оларға оқушылардың үйде орындайтын жұмыстарына көмектесіп отырулары  үшін үнемі әдістемелік тұрғыдан басшылық жасап отырғаны жөн.

 

Ол үшін әрбір оқушының үйлерінде тұрақты жұмыс кестесі  болуы тиіс. Осы кесте бойынша  оқушылар күнделікті үй тапсырмаларын  орындап отыруға дағдылануы қажет. Оны ата–аналар ұйымдастырып, бақылап, жағдай жасап отыру тиіс.

 

Үй тапсырмасын орындар  алдында оқушы бір мезгіл таза ауаға шығып демалып, дер кезінде  тамақтанып, тынығып және уақытылы ұйықтап тұрса баланың оқу  жұмысын жақсы ұйымдастыруға  тигізер әсері мол.

 

Оқушылардың өзіндік жұмыстары.

 

Оқушылардың оқу жұмысын  сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік  жұмыстарының маңызы ерекше.

 

Бүгінгі таңда оқушылардың  үзіліссіз білім алу міндеттерін  жетілдіруге сай мектеп мұғалімдерінен олардың ойлау қабілеттерін дамыту, сонымен қатар өзіндік жұмыстарына  қатысты іскерліктері мен дағдысын тәрбиелеу талап етілуде. Ол үшін өзіндік жұмыс оқушылардың тек  үй жұмысын орындау барысында  ғана емес, оқыту процесінің өн бойында  өз орнын табуы тиіс. Оқушылардың  әртүрлі өзіндік жұмыстары негізінде  сабақтың нәтижесін және таным қабілеттерінің белсенділігін арттыруға болады.

 

Оқушылардың таным белсенділігі –оқуға қажетті білім мен дағдыны  меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының істейтін саналы әрекеті.

 

Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттары мыналарыыыы.

 

мұғалімнің нақты тапсырмалар (нұсқаулар) беруі;

 

жұмысты орындаудың және аяқтаудың  уақытын белгілеуі;

 

мұғалімнің басқаруымен  оқушылардың дербестігінің мөлшері, олардың жұмысты өз еркімен және қалауымен істеуі;

 

оған әсер ететін мотивтер т.б.

 

Оқушылардың өзіндік жұмысы міндетті түрде мұғалімнің басшылығын, сонымен қатар оқушылардың дербестігін, олардың қызығып өз ықыласымен жасайтын әрекетін де керек етеді. Осыған байланысты кейбір педагогтар мен психологтар (Р.Г.Лемберг, М.Н.Скаткин, В.А.Занков т.б.) оқушылардың өзіндік жұмыстарының ерекшелігі – олардың ықыласы  және өз еркімен әрекет жасауына байланысты деп санайды.

 

Алдынғы қатарлы мектептердің іс тәжірибелеріне көңіл бөлсек, оқушылардың  өзіндік жұмыстарының сан алуан  түрі бар екенін байқаймыз. Мәселен, оқушылардың сабақ үстінде меңгерген  оқу материалдарын пысықтау үшін оқулық не басқа құралдар бойынша  жұмыс істеуі, көркем әдебиттерін, ғылыми және техникалық әдебиеттерді пайдалануы; жаттығу жұмыстарын жазба түрде  орындауы, графикалық жаттығу жұмыстарын жүргізуі, түрлі практикалық немесе лобороториялық бақылау жұмыстарын өткізуі (репродукциялы жұмыстар), шығармашылық дағдыларын дамыту мақсатында баяндама, реферат, шығармалар, пікір жазуы  және көрнекі құралдар, модельдер, конструкциялық т.б. жұмыс түрлерін жатқызуға болады.

 

Репродуктивтік типтегі  өзіндік жұмыстарын оқушылар өздерінің  меңгерген білімдеріне сүйене отырып орындайды. Шғармашылық (творчестволық) типтегі өзіндік жұмыстарын орындауда  оқушылар өзінің болжау, топшылау, түрлі  құбылыстардың арасындағы байланыстарды  салыстыра білу қабілетіне сүйене отырып, ой қорытындысын жасап жаңа шешім  табады, дәрежеде оқушылардың бейімділігін айқындап береді.

 

Оқушылардың үй жұмыстары  мен оқу материалын қайталау кезіндегі  өздігінен істейтін жұмыстарының да маңызы ерекше. Бұған қоса көрнекі  құралдарын (карточкалар, схемалар, чертеждар, оқу карталары т.б.) пайдалана  отырып өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың да пайдасы зор.

 

Мұғалім оқушылардың өзіндік  жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру үшін, алдымен, олардың өзіндік әрекеттерінің  негізгі психологиялық ерекшеліктерін білгені жөн.

 

Оқушылардың өзіндік әрекетіне  тән ерекшеліктері мыналар:

 

оқушының алдын ала  өз әрекетінің жалпы және нақты мақсаты  мен міндеттерін анықтау;