Тіл білімінің зерттеу нысаны

Әмбебап сипаттағы  негізгі концептілер мазмұнын құрайтын негізгі мағыналар морфологиялық  категориялардың көмегімен актуалданады. Жиі қолданылу нәтижесінде нақты  морфологиялық мағыналар түзіледі. Олар жалпы мәнде қолданылып, әрі  қарай нақтылауды қажет етеді. Морфологиялық  тұлғалармен өзара байланыста болатын, лексика-грамматикалық мағыналардың түзілуіне негіз болатын факторларға: тілдік бірліктердің лексикалық мағынасы (семантикалық фактор), сөйлем-сөйленім құрылымы (синтаксистік фактор), тілдік бірліктердің тұлғалары мен мағыналары берілген сөйлем-сөйленім мәнмәтіні (мәнмәтін факторы) жатады. Морфологиялық тұлғалардың  көмегімен әмбебап сипаттағы  негізгі концептілердің жиі қолданылуы арқылы негізгі концепті де активтенеді. Морфологиялық концептілер белгілі  бір тілдегі концептуалды мазмұн мен оның репрезентациялайтын көрсеткіштердің бірлігі ретінде морфологиялық категорияларға негіз болады. Бір концепт бірнеше морфологиялық категориямен репрезентациялануы мүмкін. Бұл тілдегі когнитивті құрылымдардың алуан түрлілігіне байланысты. Мысалы, уақыт  концепті шақ және қимылдың өту сипаты сияқты морфологиялық категорияларда репрезентацияланады. Уақыт  концепті тілдің түрлі деңгейлерінде (лексика, грамматика) түрліше беріледі. Морфологиялық категориялар концептуалды жүйенің негізгі концептілерін ғана репрезентациялайды. Сол себепті уақыт, сан-мөлшер, сапа т.с.с. белгілер міндетті түрде морфологиялық тұрғыдан репрезентацияланады. Яғни тілдік жүйе үшін маңызды болатын, ғаламның концептуалды бейнесін репрезентациялайтын концептілер морфологияда көрініс табады. Сондықтан негізгі сипаттамалар морфологиялық тұлғалар арқылы, басқа қосымша құралдардың көмегінсіз-ақ көрініс табады. Ал негізгі емес сипаттамалар тілдік репрезентацияның басқа деңгейлерін де қажет етеді.

Тіл жүйесіне бағытталып, ғалам туралы білімнің тілде көріну тәсілдерін бейнелейтін морфологиялық  концептілер лексикалық жолмен берілетін  концептілерге қарағанда, біршама тұрақты болып келеді. Сол себепті морфологиялық концептілер жалпыұлттық деңгейде стандарттауға бейім болады. Әмбебап сипаттағы негізгі концептілердің тұрақтылығы олардың ғаламның концептуалды бейнесінің категориалды бөлігімен байланысты болады. Категориалды мағына ғаламның концептуалды бейнесінің тұрақты компоненті болып табылады. Яғни әмбебап сипаттағы негізгі концептілердің мазмұны тұрақты мағыналардан құралады. Алайда категориалды мағыналардың бәрі морфологиялық жолмен беріле бермейді.

Морфологияда морфологиялық  категориялар мен тұлғаларда көрініс  тапқан концептуалдау тәсілдері  мен жолдары айқындалады. Морфологиялық  концептуалдау жолдары мен тәсілдері тілдің онтологиясына байланысты болады. Себебі морфология тілдік репрезентация заңдылықтарының концептуалдану құралы болып табылады.

Морфологиялық концептілер  жалпыұлттық деңгейде қалыпқа түседі. Әмбебап сипаттағы негізгі концептілерілердің мазмұны барыншажалпылық сипатта болады. Концептінің екі жақты сипатына байланысты әмбебап сипаттағы негізгі концептілерді былайша сипаттауға болады: ол –бір жағынан, морфологиялық категориялар мен көрсеткіштер арқылы берілетін концептуалды деңгейдегі категориалды бөліктердің бірліктері (уақыт, сан-мөлшер т.с.с.) болса, екінші жағынан, морфологиялық категориялардың қалыптасуына негіз болып, нақты грамматикалық мағыналар (грамматикалық шақ, көптік жалғау т.с.с.) түзетін концептілер. Осыған орай  морфологиялық концептілер тілдегі ғалам туралы білімнің морфология деңгейіндегі бірлігі болып табылады, яғни тілде энциклопедиялық білімнің берілу жолы, тілдік білімнің бірлігі болып табылады. Яғни концептуалды жүйенің морфология деңгейіндегі категориалды бөлігі морфологиялық концептілер арқылы көрініс табады. Әмбебап сипаттағы негізгі концептілер – ғаламның тілде бейнеленуін білдіретін морфологиялық көрсеткіш арқылы берілген білімдер бірлігі, яғни энциклопедиялық білімнің тілдегі көрінісін сипаттайтын тәсілді танытатын тілдік білімнің бірлігі. Бұл орайда К.Садирова тілдік білім бала жастан қалыптасатынын, уақыт өте келе толығып, байып отыратынын айтады: «Бала бастапқыда нақты болмыс категориялармен таныса отырып, тілдік категориямен танысады. Тілдің өзінде сақталған білім жас сәби санасында тілі шыққан сәтінен бастап игеріліп қалыптасады да, ол барлық тіл тұтынушыларға ұғынықты сипатта болады, мысалы, уақыт, кеңістік, әрекеттің субъектісі мен объектісі сөйлеуде қалыптасатын «мәтіндер кітапханасында» сақталатын білім белгілі бір түсініктер мазмұнын ғылыми, әдеби т.с.с. мәтіндер мазмұнын игеруде қалыптасады әрі ол тіл тұтынушыларының жасына, кәсібіне, біліміне, әлеуметтік дережесіне сай түрлі сипаттар көрінеді. Тілдің өзінде сақталған білім тіл көмегімен мәтіндерде сақталған білімдерге қарағанда, тұрақты болса, соңғысы өзгермелі болып келеді. Тіл көмегімен қалыптасатын «мәтіндер кітапханасы» болатын тіл адамзаттың барлық ғұмырындағы тәжірибенің, білімді саналы игеруге іргетас болады» [14, 30 б.].

Морфологиялық концептілер  бірігіп, морфологияның концептуалды кеңістігін құрайды, ол тілдегі морфологиялық  репрезентацияның когнитивті негізі болып  табылады. Олар морфологиялық категориялар түзіп, морфологиялық тұлғаларды мағынаны айқындай отырып, категориялар мен  топтарға жіктейді. Морфологиялық категорияларды ғаламның концептуалдануы тұрғысынан қарастырудың мәні зор. Морфологиядағы концептуалдау – морфологияда көрініс тапқан білімді құрылымдау жолдары.

Сонымен, грамматикалық  концептосфера сөйлермен санасында  маңызды орын алады, оның сөйлесім әрекеті  үшін де мәні зор. Ғаламды тани отырып, адам оны белгілі бір құрылымдарға жіктейді. Құрылымдау үшін концептуалдау  және категориялау үдерістері негіз  болады. Адамның когнитивті (таным) тәжірибесі мен ғаламды  түйсіну тәсілдері арқылы ойлау тәсілдері арқылы ойлау құрылымдары (концепт, концептуалды жүйелер мен категориялар) қалыптасып, олардың тілдік құрылымдарға (тілдік таңба мен категорияларға)  жіктелуі белгілі бір этнос үшін маңызды болатын болатын ерекшеліктер негізінде жүзеге асады.

«Предикативті қатынас деңгейіндегі концептуалды мазмұнның тілдік көріністері» атты екінші тарау үш тараушадан тұрады. Бұл тараушаларда уақыт, модальділік, персоналдылық концептілерінің морфологиялық репрезентациясы туралы сөз болады.

2.1 Уақыт  концептінің морфологиялық репрезентациясы.  Морфологиялық категорияларды морфологиядағы концептуалдау деңгейлеріне қарай қарастыруға болады. Яғни бірқатар категориялар предикативті қатынастарды білдіретін концептуалды мазмұн деңгейімен байланысты болады. Оған шақ, рай, жақ категориялары жатады.  Бұл категориялар тұтас сөйлем-сөйленімнің белгісі ретінде предикативтілікпен байланысты бола отырып, пропозиция шеңберінен тыс болады. Олар хабарды сөйлеу актімен байланыстырып, тілдегі актуалдану құбылысы тұрғысынан адамның болмысқа қатысын білдіреді.    А.В. Бондарко олардыактуалды категориялар деп атайды [15].

Предикативті қатынастар уақыт, модальділік, персоналдылық  концептілері арқылы беріледі. Соның  негізінде шақ, рай, жақ морфологиялық  концептілері қалыптасады. Уақыт –  концептуалды жүйедегі ең күрделі концептілердің бірі. Онтологиялық тұрғыдан алғанда, уақыт категориясын философиялық және физикалық жағынан сипаттауға болады. Соған сәйкес нақты уақыт екі  түрлі сипатқа ие: метрикалық және топологиялық уақыт. Уақыт концептінің  метрикалық ерекшелігіне ұзақтық және созылыңқылық сипат тән. Уақыт концептінде  ақиқат болмыстағы байланыстар мен  қатынастар көрініс табады. Уақыттың метрикалық сипаты кеңістікпен байланысты болады.

Уақыт мәнінің күрделі, алуан қырлы сипаты оның концептуалдануынан да, шақ қатынастарының тілдегі көрінісінен  де байқалады. Уақыт мәні – адамның  таным әрекеттерінің негізінде  адамзат дамуының кейінгі сатыларында  түзілген концептілердің бірі. Уақыт  тікелей концептуалданбайды, оған жанама түрде оқиғалар, кеңістік пен қозғалыс атаулары уәж болады. Мұнда әсіресе  оқиғалардың орны ерекше. Қозғалыс, кеңістік пен оқиғалар туралы түсінік  уақыт мәнінің қалыптасуына негіз  болады. Яғни уақыт мәні кеңістік, қозғалыс, оқиға сияқты мәндердің негізінде  түзілген. Уақыттың тілде концептуалдануы  қабылдау, жады, елес сияқты танымдық әрекеттермен тығыз байланысты. Уақыттың өткен  шақ, келер шақ, осы шақ түріне жіктелуі адамзат дамуының кейінгі  сатыларында пайда болған. Дәл  қазір, сөйлеушінің көз алдында  өтетіндіктен, осы шақ тұлғалары  арқылы сипатталатын іс-әрекетті бақылауға  болады, ал өткен шақтағы оқиғалар сөйлеуші өз көзімен көріп, басынан  өткерген әсерлерінің негізінде  түзіледі. Ал әлі орындала қоймаған, жоспарланған келер шақтағы іс-әрекетті елестетуге болады. Келер шақ жалпы, дерексіз мәнде болатындықтан, осы  шақ пен өткен шақпен салыстырғанда, кейінірек қалыптасқан. Шақ тұлғаларының жіктеліп, сипатталуынан, яғни метатілінен  де бірқатар ерекшеліктер байқалады. Келер  шақ тұлғаларымен салыстырғанда, өткен  шақ тұлғалары, мәндері әлдеқайда  көп.

Өткен шақ, осы шақ, келер шақ ұғымдарының тілдік қолданысынан да бірқатар ерекшеліктерді байқауға болады. Осы шақтың нақты  өлшемі болмайды, ол – өткен шақ  пен келер шақтың аралығы, аралық кезең. Осы шақ тілде дерексіз мәнде жұмсалады. Соған байланысты грамматикалық осы шақтың семантикасы  өте кең. Осы шақ тұлғалары  сөйлеу сәтімен сәйкес келуі (нақ  осы шақ), одан тыс болуы, яғни әрдайым  қайталанып тұратын, дағдылы іс-әрекетті де білдіруі мүмкін (ауыспалы осы шақ) [16, 517 б.]. Осы шақ тұлғаларының тілде  қалыптасқан метатілін тексеру  арқылы осы шақтың адам санасындағы  көрінісін де байқауға болады.

Осы шақ – белгілі  бір ұзақтығы бар, өткен шақтан келер  шаққа дейінгі созылған уақыт  аралығы болып табылады. Осы шақтың концептуалдануы адамның дәл  сол сәттегі, тікелей әсеріне  байланысты болады. Сол себепті осы  шақ сөйлеу сәтімен теңестіріліп, онда сөйлеу сәті мен осы шақта баяндалған оқиғалар арасында алшақтық болмайды. Соған байланысты осы шақ мәні актуалданады. Өткен шақта сөйлеу сәтінен бұрын болған оқиғалар баяндалады. Адам бұрын болған оқиғаларды санасында қайта жаңғырта отырып, еске түсіру арқылы жадында сақталып, өңделген ақпаратты, оқиғаларды баяндайды. Яғни өткен шақ мәні үшін адамның есте сақтау қабілеті маңызды болады. Сол себепті өткен шақты концептуалдауда үдерістердің негізгі сипаты мен ол туралы адам жадында сақталған білімнің арақатынасын ескеру қажет. Өткен шақ туралы түсінік – синтетикалық таным әрекетінің нәтижесі. Қандай да бір оқиғалар адам санасында өзіндік ізін, қолтаңбасын қалдырып отырады. Олар өткен шақтағы оқиғалардың белгісі болады. Ондағы ақпаратты түсіну үшін сол оқиғаға негіз болған себеп-салдарлық қатынастарды білу қажет. Бұл орайда адамның логикасы, өткен шақтағы себеп-салдарлық қатынастарды білуі өте маңызды болады. Өткен шақтың концептуалдануы болып өткен оқиғаларды еске түсіріп, адам жадында сақталған ақпаратты өңдеумен байланысты болады.

Оқиғалардың реттілігінде келер шақтың да орны ерекше. Келер  шақ мәнін объективті және субъективті  қырынан сипаттауға болады: объективті тұрғыда, келер шақ өткен шақ  пен осы шақта көрініс тауып, тұрақты сипат алған тұтас  жүйенің сақталуына, әрі қарай  сабақтастығын табуымен сипатталады. Сондай-ақ келер шақ мәнінде адамның  субъективті пайымдаулары, келер  шақ туралы түсініктері көрініс  табады.

Уақыт концепті ғалам  туралы білім, оның ішінде уақыттың тілдегі  көрінісі туралы білім мен шақ  категориясында бас қосқан грамматикалық  категориялар мен тұлғалар туралы тілдік білімдерден құралады. Яғни уақыт  мәні морфологиялық жолмен беріліп, уақыт туралы энциклопедиялық білімнің тілде кодталу жолдарын білдіреді. Сол себепті уақыт концепті –  морфологиялық жолмен берілетін, концептуалды деңгейдегі бірлік болумен қатар  осы категорияға негіз болған концептінің бірлігі болып табылады.  Жіктеуші концепт ретінде ол субъект мен тіл жүйесіне бағытталған. Шақ тұлғаларын таңдау арқылы сөйлеуші бір оқиғаны түрліше сипаттай алады. Сол себепті шақ категориясынан субъектінің ойы байқалады. Бұл шақ категориясының метатілінен де айқын байқалады: Қ.Жұбанов өткен шақты тануда амалдың ертеректе не жуық арада өткенін, сөйлеушінің іс-әрекетті өз көзімен көргендей етіп жеткізуін немесе басқа біреудің айтқанына сүйеніп қана айтып отырғанын, сол сияқты қимылдың бұрынғы кезде бірнеше рет қайталанғанын, яғни әдетке айналған іс-әрекет екенін т.с.с. ескеріп, соған байланысты өткен шақ түрлеріне өзінше ат берсе, А.Ысқақов өткен шақты сөйлеушінің амалды өзі басы-қасында болғандай, өз көзімен көргендей, тыңдаушысы сенерліктей етіп хабарлауына байланысты жіктейді [17, Б. 324-329]. Бір оқиғаны баяндау үшін тілде түрлі тәсілдер қолданылады. Бұл концептуалдау үдерісіндегі тілдің қызметін көрсетеді.

Уақыт мәнін морфологиялық  жолмен беретін мазмұн өткен шақ, осы шақ, келер шақтың арнайы қосымшалары  арқылы беріледі. Нәтижесінде «сөйлеу  сәтімен сәйкес келетін іс-қимыл», «сөйлеу сәтіне дейінгі іс-әрекет», «сөйлеу сәтіне дейінгі іс-қимыл» морфологиялық мәні түзіліп, барынша  жалпы (дерексіз) сипатқа ие болады. Осы шақ, өткен шақ, келер шақ тұлғалары іс-әрекеттің сөйлеу сәтімен сәйкес келуі, сөйлеу сәтінен кейін немесе бұрын келуіне байланысты жағдаятты шектеп отырады. Өткен шақ тұлғасы болып кеткен оқиғаны сол кезбен шектей отырып, іс-әрекеттің кейінгі сипатын білдірмейді: яғни оқиғаның кейінгі қалпын көрсетпейді. Морфологиялық жолмен берілген грамматикалық мән сөйлеу сәтіне дейінгі, сөйлеу сәтінен бұрын немесе сөйлеу сәтіндегі іс-әрекетті ғана білдіріп қоймай, сонымен қатар жағдаяттың сөйлеу сәтіне қатысын да білдіріп, қимылдың өту сипатын, оның уақыт межесіндегі ерекшелігін де білдіреді. Уақыт мәнін білдіруде қимылдың өту сипаты (аспектуалдылық) қосымша лингвистикалық фактор ретінде қолданылады.

Осы шақ тұлғалары арқылы уақыт  концептінің мазмұнындағы «сөйлеп тұрған кезде орындалып жатқан іс-әрекет» сипаты актуалданады. Соның негізінде грамматикалық шақ категориясы қалыптасады. Мысалы:Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойраңдап кеткен озбыр омырау өксікті күндер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстап бара жатты (Ж.Аймауытұлы,  Шығ.). Сөйлем-сөйлесімде осы шақ мәні қосымша лингвистикалық факторлардың әсерімен нақтылана түседі. Сол арқылы уақыт негізгі концептінің концептуалды мазмұны түзіліп, грамматикалық, лексика-грамматикалық сипатты мәндер қалыптасады: нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ.

Өткен шақ тұлғалары әмбебап сипаттағы негізгі уақыт концептін активтендіре отырып, «сөйлеу сәтінен кейін болған іс-қимыл» сипатын актуалдандырады. Ол морфологиялық репрезентация арқылы қосымша лингвистикалық факторлардың әсерімен өткен шақ тұлғаларының негізінде бұрынғы өткен шақ, жедел өткен шақ, ауыспалы өткен шақ сияқты лексика-грамматикалық мағыналары қалыптасады.

Келер шақ көрсеткіштері «сөйлеу сәтінен кейін іске асатын» морфологиялық мәнді актуалдандырады. Бұл өте жалпы да дерексіз болғандықтан, сөйлем-сөйленім деңгейінде нақтылауды қажет етеді. Бұл мәнмәтін, синтаксистік факторлармен қатар аспектуалды жағдаяттардың көмегімен жүзеге асады. Мұнда келер шақ мәні түрліше берілуі мүмкін: сөйлеу сәтінен кейін бірден басталуы, сөйлеу сәтіне дейін басталып кетуі, сөйлеп жатқан кезде орындалып жатуы және кейін де жалғаса беруі мүмкін. Қосымша лингвистикалық факторлардың әсерімен «сөйлеу сәтінен кейінгі іс-қимыл» мәнімен уақыт негізгі концептінің мазмұны тоғыса отырып, концептуалды мазмұн құрайды. Сол арқылы болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ мәндері түзіледі.