Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі

         Бұл дүниенің кеңшілік-таршылығында  ісі жоқ,керіліп,күлімсіреп қояды(«  Қаздар қайтып барады»,54 бет)                                                                            

         Түкке зауқы жоқ,дел-сал,іші-сырты  екі ұдай(«Қаздар қайтып барады»,57 бет)

          Көркем  шығармада антонимдік қатынаста  тұрған сөздердің семантикасы  бізді қоршаған ортада, дүниеде болып жатқан қайшылықтарды дәл басып береді. Қарама-қайшылық ұғымы болмаса өмірді сезіну де, түсіну де, қабылдау да соншалықты түсінікті болмас еді.

 

 

Етістікке тән антонимдер:  

         Шығармада  етістіктен жасалған антонимдер қимыл-әрекет процесін анық көрсетуге бейім екендігін байқатады.

Біресе жылап,біресе күледі («Қаздар қайтып барады»,15 бет)                           

            Жылап-күледі етістікке тән антоним.Көңіл-күйге  байланысты жасалып тұр. Жек көрсе  де,жақсы көрсе де тұла бойымен түгел,омырыла құлайтын бір адамдар болады ғой ( «Қаздар қайтып барады»,23 бет)                                            

           Келіп-кетіп жүргенде,талай рет  отынын жарып беріп,рақметін алғанбыз (« Қаздар қайтып барады»,25 бет)  

       Бұл мысалдардағы етістіктен болған антоним-сөздер қимыл-әрекет, динамикалығын әсерлі жеткізу мүмкіндіктері молдығын, әрі сөз ойнақылығын тудыруға да бейім екенін көрсетеді.

 

 

 

 

Үстеуге тән антонимдер:                                                

        Біресе алдына,біресе артына шығып торуылдады да жүрді («Қаздар қайтып барады»,8 бет)                                                                                                  

         Алдына-артына үстеуге тән антонимдер. Бір нәрсенің бағытын білдіріп тұр.  Қырық жыл бойы күндіз ойынан,түнде түсінен шықпайтын Айнабұлақ қой бұл ( «Қаздар қайтып барады»,15 бет)                                                                       Күндіз-түн үстеуге тән антоним.                                                                                          

        Қай  кезде оқып алғанын кім білсін,батыс  пен шығыс әдебиетін судай  сапырушы еді (« Қаздар қайтып  барады»,19 бет)                                                      Батыс-шығыс-үстеуге тән антоним                                            --

          Оқы,айналайын,қызығына енді келе  жатырмыз,-деп асты-үстіме түсіп  бәйек болады(« Қаздар қайтып  барады»,35 бет)

         Заман орнығып бір жайлы болғанша,оң-солын  танып үлгермеген жас баланы  бұлай бетімен қоя беруге ата-ананың  жүрегі дауалмайды(«Қаздар қайтып  барады»,68 бет)                                                                                                      

         Кешікпей көне дүние асты-үстіне  келіп аударылып түсті(«Дала Қаздар  қайтып барады»,68 бет)

         Қ.Жұмаділовтің  шығармасындағы антонимдер өз  мүмкіншілігіне қарай қолданылып, қарама-қарсы мәндегі сөздермен  шығарманың стильдік бояуын айқын көрсетеді.

 

       

Сын есімге тән антонимдер:

          «Әйтеуір,қиын асудан өттім ғой,-деді  талмаусырап жатып,-жолдың көбі  кетіп,азы қалды(«Қаздар қайтып  барады»,6 бет)                                                         Көп-аз деген сын есімдерден жасалып тұр.Бұл жерде заттың немесе бір нәрсенің мөлшерін білдіріп тұр.                                                                                 

          Мақпал қызына деген бұрынғы  ыстық көңілінің бірте-бірте салқын  тарта бастағанын сезінді(« Қаздар қайтып барады»,42 бет)                                                                 

         Иә,бұл оның алғашқы,әрі ең  соңғы махаббаты болатын.. («Қаздар  қайтып барады»,44 бет)                                                                                                                           

        Осыншама  сұлулық,нәзіктік пен тасбауыр,қатыгездіктің  қалай сыйысып тұрғанына Сырымның  ақылы жетпей-ақ қойды («Қаздар  қайтып барады»,54 бет)

     Сонымен, қорыта айтқанда,Қ.Жұмаділовтің «Қаздар қайтып барады»  шығармасын талдау барысында 24 антоним теріліп,төрт түрге бөлініп талданды. Зат есім мен үстеуге қатысты антонимдер көптеп кездеседі

 

                    1.3. Шығарма тіліндегі қос сөздердің  қолданылу аясы 

 

          Қос  сөздер табиғаты жөнінде академик Ә.Қайдардың, профессор А.Ысқақовтың профессор Нұргелді Уәлиевтің және т.б.ғалымдардың еңбектерінде қысқаша сөз етілгені белгілі. Біз профессор А.Ысқақовтың жасаған классификациясы бойынша қос сөздерді былай қарастыруды жөн көрдік.

            1. Қайталама қос сөздер – дыбыстық және морфологиялық ерекшеліктеріне қарай 4 түрге бөлінеді:

1. Қосымшасыз түбірдің қайталануынан құралатын қайталама қос сөздер, мысалы: қайта – қайта, тілім – тілім, кезек – кезек, т.б.

2. Қосымшалы түбірдің қайталануынан құралатын қайталама қос сөздер. Қос сөздің бұл тобына түбірге жұрнақтар да, жалғаулар да жалғанып қайталанатын қос сөздер жатады. Мысалы: жүйе – жүйесімен, қолма – қол, ауыл – ауылға, т.б.

3. Түбірдің бір дыбысы өзгертіліп құралатын қайталама қос сөздер, мысалы: кісі – місі, қағаз – мағаз, шетсіз – шексіз, айғай – ұйғай, т.б.

4. Түбірі ықшамдалып құралатын қайталама қос сөздер, мысалы: әп – әдемі, жап – жақсы, оп – оңай, кіп – кішкене, т.б.

               2.Қосарлама қос сөздер – мағына жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады. Қосарлама қос сөздер 3 түрге бөлінеді:

1. Екі компоненті де бірдей мағыналы қосарлама қос сөздер, мысалы: сақал – мұрт, аяқ – қол, туып – өскен, т.б.

2. Бір компоненті мағыналы, бір компоненті мағынасыз қосарлама қос сөздер, мысалы: бала – шаға, қатын – қалаш, темір – терсек, т.б.                              3. Екі компоненті де мағынасыз қосарлама қос сөздер, мысалы: некен – саяқ, жапыр – жұпыр

                                                    

                                         Қайталама қос сөз

          Өйткені өркеш-өркеш тауларға, терең  құздар мен тентек өзендерге  соқпай өтетін ең төте жол  осы (Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып  барады»,5 бет).             

         Қарт бірнеше рет таяғын сермеп, айқайлап тап-тап беріп көріп еді, онысынан көкжал сескене қоймады, турадан-тура шабуыл жасауға бата алмай , аңысын аңдып ,қапыда бассалар сәтті күтіп жүрген сыңайы бар

( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,8 бет).                                                                                                        

          Өзіне таяқ тастам жерде қып-қызыл  боп жанып тұрған екі ноқатты  шал анық көрді ( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,9 бет).                                    

           Бірте-бірте түсі мен өңі шатасып, сандырақтап ,бас-аяғы түсініксіз  бар сөздерді айтып қалатынды  шығарды ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып  барады»,14бет).                                                                                                                     

          Көш жолдарына, айдалған мал ізіне  түсіп ,тұмсықтарын көтеріп, ұзақ-ұзақ  қарап тұрады ( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,5 бет).                                 

          Оның шақпақ-шақпақ бұлшық еттерін  көргенде ,басқа дүниені ұмытып спортқа аңсарым ауатын ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,18 бет).      

          Қалтасындағы соңғы сомын қуана-қуана  жұмсап жүрді  (Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,23  бет).                                                                           Бетімнен қайта-қайта сүйіп, босатар емес  («Қаздар қайтып барады»,35 бет).      

          Елемес бұл екі кітапты ежіктеп  оқи-оқи мүлде жаттап алған («Қаздар  қайтып барады»,33 бет).                                                                                                                

          Аспан да, жер де сұп-сұрғылт ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,5  бет).                                                                                                                                          

          Қып-қызыл боп, уылжып тұрған долананың  жидегі шалдың көзіне оттай  басылды ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып  барады»,7 бет).                                      

         Иленген тау ешкінің терісінен  немерісіне әп-әдемі сумка жасап берді

( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,12 бет).                                                             

        Тағдыр  бұл жолы да оның алдын кес-кестеп,аяқтан  шалды (Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып  барады»,11 бет).                                                                                    

         Торғын шымылдықтый таңғы мұнар  лезде айығып, айнала ап-айқын  көрінді  ( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,15 бет).

 

          Арақты да аз ішіп ,бір шетте  моп-момақан отырды да қойды (Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,24 бет).                                                                                     

          Көзі жасаурап, темекіні үсті-үстіне  тартып келеді (Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,26 бет).                                                                                               

         Торғын шымылдықтый таңғы мұнар  лезде айығып, айнала ап-айқын  көрінді  ( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,15 бет).

                                

                                   

 

 

                                       Қосарлама қос сөздер

           Сай-саладан құлай ағып жатқан  көк қасқа бұлақтар жаздағыдай  шу салып , асып-таспай ,салқын сабырмен  жуасып қана сырғиды ( Қ.Жұмаділов  «Қаздар қайтып барады»,5 бет).                                                                                           

          Кеш батысымен иен жұртқа аш  қасқырлар келіп, емін – еркін  тіміскілейді ( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады», бет).                                                                   

         Сүйек қажалап , тері-терсек ,жүн-жұрқаны  жұлмалайды 

( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,5 бет).                                                                          Иә,шынында  да ойланып – толғанып  жататын не бар ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,7 бет).                                                                                 

         Аңғал – саңғал ,үңірейген иен  таудың арасында әлденеге елегізіп  ұйықтай алмаған( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,8 бет).                                                

          Жол –жөнекей әр жерде кезігіп  қалатын тастан жия салған  молаларды,ит-құс ашып тастаған  адам сүйектерін ол бұрын да  көріп келе жатқан( Қ.Жұмаділов  «Қаздар қайтып барады»,9 бет).                                                                

        Үнемі  болмаса да ауылдастарының тырнағын  жібітіп ,сорпа-судан кенде қылмаған(Қ.Жұмаділов  «Қаздар қайтып барады»,11 бет).                                            

        Ай-шайға  қаратпай,шалдың қол-аяғын байлады да , арбаға отырғызып қалаға алып кетті ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,13  бет).                                    

         Тек тергеуге әкелгенде ғана  ұқты мән-жайды ( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,13 бет).                                                                                                             

       Сақал-шашы  бурыл ғана еді ( Қ.Жұмаділов «Қаздар  қайтып барады»,13 бет).                                                                                                                                

         Қарттың көз шарасына көкжиекпен  астасқан шетсіз-шексіз кең дала  еркін сыйып тұрды ( Қ.Жұмаділов  «Қаздар қайтып барады»,15 бет).                                

          Құрбы қыз-келіншектермен ақсүйек ойнап, талай  таңды ұйқысыз атырған ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,16 бет).                                                                

         Осының бәрі оның санасынан  жарқ-жұрқ өте шықты ( Қ.Жұмаділов  «Қаздар қайтып барады»,16 бет).                                                                                                     

         Шөп басып,жермен-жексен болған ( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,16 бет).                                                                                                                      

         Ол бөлменің ішін әрі-бері кезіп  жүріп ,әңгіме шертті ( Қ.Жұмаділов  «Қаздар қайтып барады»,20 бет).

         Сөйтсем,ондай да қайдағы бір  ұсақ-түйек дүниелер сөз болатын  көрінеді ғой( Қ.Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»,21 бет).                                                           

           Ауылға барып он шақты күн  аунап – қунап қайтты ( Қ.Жұмаділов  «Қаздар қайтып барады»,22 бет).