Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі

           Өткен қыста да ақ сүйек  жұт болып,малдан тігерге тұяқ қалмаған («Қаздар қайтып барады»,13 бет)                                                                                                            Тұяқ қалмаған- ұрпақсыз қалу  деген мағынада [ҚТФС,  287 бет].                              «Тал түнегін жамылып,шал тағы да ілгері жылжыды» («Қаздар қайтып барады»,14 бет)                                                                                                                       Тал түнегін жамылу-өкіну,қапы қалу деген мағынада [ҚТФС , 271 бет].   

         Стипендиясыз қалғанына Асылқан  айылын да жимайды  («Қаздар  қайтып барады», 18 бет)

Айылын да жимау-сескенбеді,жасқанбады,қымсанбады  [ҚТФС, 16 бет].

        Өткен жылы колхоз қаладан бір машина балапан әкелгенде бақташы табылмай,жұрттың көбі ат-тонын ала қашып еді. («Қаздар қайтып барады» ,37 бет) 

Ат-тонын ала қашу-азар да безер болды,басын алып қашты [ҚТФС, 36 бет].

       Жазушы фразеологизмдерді  талдап, таңдап, шығарманың  идеялық  көркемдік жақтарын  жетілдіруге  қолданған.

          Қарны ашып,сіркесі су көтермей тұрған Дүйсенбай,дастарқан жайылып,алдына ас келгенде көңілденіп кетті («Қаздар қайтып барады»,39 бет)

Сіркесі су көтермейді-ештеңені көңілі жақтырмады,ештеңеге зауқы болмады [ҚТФС, 267 бет].                                                                                                                     

          Содан біраз үндемей отырды да,түйеден түскендей тағы бірдеңені қойып қалды (« Қаздар қайтып барады»,40 бет)                                                                                          Түйеден түскендей-дөрекі,орынсыз сөз айтты  [ҚТФС, 289 бет].                             

        Міне,содан  бері ауылда бұта басын сындырмай  текке жүр («Қаздар қайтып барады»,41 бет)                                                                                                                      Бұта басын сындырмау-әрекетсіз отыру,былқ етпеу  [ҚТФС, 73 бет].                      

        Жел  соқпаса шөптің басы қимылдамай  ма,Ләззаттың мінезінде де ұшқалақтық  бар  («Қаздар қайтып барады»,41 бет)                                                                                  Шөптің басын қимылдатпау-түк істемеу,жалқау адамның әрекеті деген мағынада  [ҚТФС, 315 бет].                                                                                

           Қырқыстырмасын жұртты!-деп Мақпалдың  жер-жебіріне жеткен («Қаздар қайтып  барады»,41 бет)                                                                                                                              Жер-жебіріне жеткен-өмірден шаршаған,әлі жоқ деген мағынада [ҚТФС ,95 бет].                                                                                                                                                                           

          Бірақ қызының міз бақпай,бедірейген жүзін көріп шошып кетті («Қаздар қайтып барады»,42 бет)                                                                                                                       Міз бақпау-бүлк еткен жоқ,бәдірейді де қалды,шыдап бақты [ҚТФС ,221 бет].    

       Қызының  тізгіні қолынан шығып кеткенін  сонда барып түсінді,түсінді де  түңіліп кетті («Қаздар қайтып  барады»,42 бет)                                                                          Тізгіні қолынан шығу-билігінен,еркіннен айырылды [ҚТФС, 292 бет].                  

       Әсем  көркіне алғаш рет көз тоқтатып,айнаға  үңілгенде,қуаныштан жүрегі жарылардай  боп,көңілі тасып кеткені әлі  есінде... («Қаздар қайтып барады»,44 бет)   

 Қуаныштан жүрегі жарылу-қатты сүйінді,қатты қуану деген мағынада [ҚТФС,194бет].                                                                                                              

      Көңілді  күлкі де,ойын да,сауық та су  сепкендей сап болд («Қаздар қайтып  барады»,44 бет)                                                                                                                       Су сепкендей сап болды-лезде тынышталды,тына қалды  [ҚТФС, 260 бет].         

      Директор  салы суға кетіп,қатты қажыраған  күйде екен  («Қаздар қайтып  барады»,53 бет)                                                                                                                                        Салы суға кету-түнелу,жолы болмау деген мағынада [ҚТФС, 248 бет].                 

       Бірақ шоферлар бірін-бірі далаға тастамайды ғой,соңынан келгені қол ұшын беріп,серіктесіп ала кетеді («Қаздар қайтып барады»,53 бет)                                                        Қол ұшын беру-қолғабыс ету,көмектесу,жәрдемдесу деген мағынада [ҚТФС, 191бет].                                                                                                

      Әйтпесе,аспаннан түскендей жұрттан өзін неге алыс ұстайды,әлде айбынын алғысы келе ме? («Қаздар қайтып барады»,53 бет)                                                                    Аспаннан түскендей-ойда жоқта,күтпеген жерде пайда бола кетті,тап бола қалды [ҚТФС, 32  бет].                                                                                                 

        «Өкіметтің жұмысы сендерсіз де қараң қалмайды» деп шөпшілерді сыртқа тепкені қалай? («Қаздар қайтып барады»,53 бет)                                                                        Қараң қалмау-жоғалмау,құрымау деген мағынада [ҚТФС, 180  бет].                         

       Садақ кенет ашуға булықты («Қаздар қайтып барады»,53 бет)                                               Ашуға булығу-қатты қаһарланды,бұлан-талан  болып,кәріне мінді [ҚТФС, 43 бет].                                                                                                                                            

        «Ашық  ауызбын,жетесіз,ынжықпын» деп өзін  қатты кінәлап,жерден алып жерге салды («Қаздар қайтып барады»,53 бет)                                                                       Жерден алып жерге салу-әбден балағаттады,түп-түбімен қазбалап ұрысты. [ҚТФС, 112  бет].                                                                                                             

       Бастығына бажырайып бір қарады да,қанатын қомдап,рульге тас боп жабысқан күйі машинаның жүрісін үдете түсті («Қаздар қайтып барады»,53 бет) 

Қанатын қомдану-ұшатын құсша икемденді,түйіле ұмтылды [ҚТФС,174 бет].                                                                                                                                        

        Не қып іші-бауырың елжірей қалды?-деп әйелі ашу шақырып тұлан тұтты («Қаздар қайтып барады»,55 бет)                                                                                           Ашу шақырды-ызалана қаны қайнай,ызалы ренішпен бұлқынды,булықты;долданды,қаһарға мінді [ҚТФС,43  бет].                                         

Мына хабарға Сырымның жаны түршігіп,төбе шашы тік тұрды(«Қаздар қайтып барады»,55 бет)                                                                                                 Жаны түршікті-азап шекті,жаны көзіне көрінді  [ҚТФС, 104  бет].                                  

        Мерекелер кезінде көңілін аулап,пәлендей сыйлық әкелмегені де ойына түсті («Қаздар қайтып барады»,55 бет)

Көңілін аулу-көңілін тауып,қамқор болды;ойын бөліп алаң етті [ҚТФС,155  бет].                                                                                                                                          

         Қалаға келгесін,келіндерінің шытынған  қабағына қарап,нұқыған-зекіген  әміріне бағынып,күн кешеді («Қаздар  қайтып барады»,56 бет)                                Шытынған қабағына қарау-жақтырмай назар салды деген мағынада [ҚТФС,318 бет].                                                                                                                       

          Бәрі де бұған жылы шырай  білдіріп,қол беріп амандасты («Қаздар қайтып барады»,57 бет)                                                                                                            Жылы шырай білдіру- жылы жүз,жайдары келбет көрсетті[ ҚТФС, 124  бет].     

         Күні бойы еңсесін басқан ауыр сезімнен айыға алмад («Қаздар қайтып барады»,57 бет)                                                                                                           Айыға алмау-жазылмау,түсіне алмау,дерттен арылмау деген мағынада. [ҚТФС,17 бет].                                                                                                                     

        Бәрінің төрт түлігі сай,қам-қайғысы жоқ тәрізді («Қаздар қайтып барады»,57 бет)                                                                                                                                      Төрт түлігі сай болу-малға байыды деген мағынада [ ҚТФС, 283  бет].                      

         Дәл қасында жапырағы жайқалып,мәуелеп тұрған ақ қайыңға көз салды(«Қаздар қайтып барады»,58 бет)                                                                                            Көз салды-қарады,көзін тікті,көңілі бөлінді [ ҚТФС,143  бет].                                   

         Қаймағы бұзылмай,дірілдеп,ұйып тұрған саф ауа  («Қаздар қайтып барады»,58 бет)                                                                                                      Қаймағы бұзылмады-ешбір шашау шықпады,ауыз бірлікте болды деген мағынада [ҚТФС ,169  бет].                                                                                                           

          Ол ештенеге назар аудармай,басы  ауған жаққа жүріп келеді  («Қаздар  қайтып барады»,60 бет)                                                                                                                Басы ауған жаққа кету-көзі көрген жаққа кету,жолын жоспарлау деген мағынада [ҚТФС, 57  бет].                                                                                               

           Бұдан соң ұлымен мәңгі ажырасып,бөлек тұратынын ойлағанда,жаны түршікті («Қаздар қайтып барады»,61 бет)                                                                           Жаны түршікті-қиналды,тебірене күйзелді деген мағынада[ ҚТФС, 103  бет]. 

Сырым өз құлағына өзі сенбегендей,сілейіп тұрып-тұрып,біраздан соң селк етіп,есін жинады да,дереу үйіне қарай ұмтылды («Қаздар қайтып барады»,61 бет)                                                                                                                                       Өз құлағына өзі сенбеу-сенімсіздік таныту деген мағынада  [ҚТФС,236  бет].          

       Ермегі диванның үстінде,қаннен-қаперсіз ұйықтап жатыр («Қаздар қайтып барады»,63 бет)                                                                                                         Қаннен-қаперсіз болу-ештеңенемен ісі жоқ,алаңсыз;аңдаусыз,бейқам [ҚТФС,175  бет].                                                                                                    

        Айналасын биік тақтаймен қоршаған екі қабатты ақ үй сонадайдан көзге жылы ұшырайды («Қаздар қайтып барады»,65 бет)                                                              Көзге жылы ұшырау-жұрт көзіне түсті,ауызға ілінді [ҚТФС,141бет]. 

           Даңқы жер жарған атақты кісілермен  жолыққанда,сені қашанда олардың мысы басып тұрады («Қаздар қайтып барады»,66 бет)                                                             Мысы басты-біреуден  қаймықты,тайсалды,үндей алмады,аруағы басты [ҚТФС, 221  бет].                                                                                                              

           Ғалым ағаның терісі жұқарып,шытынап әжім түскен ажарына,сахараның сары белінен асып жатқан қасқа жолдай кең маңдайына,әлі де қайраты қайтпаған толық та тұтас тұлғасына қадалып қараймын. («Қаздар қайтып барады»,67 бет)                                                                                                           Қайраты қайтпау-күш қуаты тасыды,артты;бойын күш бітті [ҚТФС, 170  бет].                                                                                                                                    Терісі жұқару-қатал болды,аямады,рақымсыз болды  [ҚТФС, 278  бет].

Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

          Ауызекі  сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер дегеніміз-күнделікті тұрмыс тіршілігіміздегі,сөйлеу тілінің диалог формасында көркем әдебиетте еркін қолданылатын тұрақты тіркестер.

 

       Күн бойы жеткізбей,діңкесін құртқан шыңға ерегісті ме,болмаса «мұндай биікке үнемі көтеріле бермеспін» деді ме,әйтеуір осы арада біраз аялдағысы келді («Қаздар қайтып барады»,6 бет)

Діңкесін құртқан-шаршатқан,күш салдырған деген мағынада[ ҚТФС ,26 бет].

 

         Қарт «жеуге жарайтын ештеңе табылмас па екен» дегендей айналасына көз жіберді(«Қаздар қайтып барады»,7 бет)

Айналасына көз жіберді-жан-жағына қарау   [ҚТФС , 141 бет].

       Апырай,-деді қарт бармағын шайнап  («Қаздар қайтып барады»,8 бет)

Бармағын шайнап- өкіну мағынасында,аса қатты қынжылды[ҚТФС ,117 бет].

 

          «Өлген жерім осы болар» деп зәресі қалмады («Қаздар қайтып барады»,10 бет)