Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі

    Фразеологизмдер болу үшін 3 басты белгі болуы шарт:

1) Даяр қалпында жұмсалу белгісі;

2) Мағына тұтастығы;

3) Тіркес тұтастығы;

    Фразеологизм – тұрақты  сөз тiркесi. Тұрақты тiркестер  – екi немесе бiрнеше сөздiң  тiркесуi арқылы бiр ғана мағына  бiлдiретiн сөз тiркестерi. Бұл тiркестер ертеден қалыптасқан белгiлi бiр мағынада қолданылатын, өз ара бөлiп жаруға келмейтiн сөз тiркестерiн фразеология деп атаймыз.

Фразеология барлық тiлде бар.

Олар көптеген ғасырлар жемiсi, философиялық ой түйiн болып есептеледi.

         Фразеологизмге тән мағына тұрақты тiркестi құрастырушы сөздердiң жеке мағыналарына үнемi сәйкес келе бермейдi,сыңарлары тұтасып барып, бiр ғана мағынаны бiлдiредi. Мысалы: тас бауыр деген тұрақты тiркестiң мағынасы – мейiрiмсiз болса, су жүрек деген тiркестiң мағынасы – қорқақ. Тұрақты тiркестер даяр қалпында жұмсалады,сөйлемнiң құрамына бiр бүтiн тұлға ретiнде енедi.

         Тұрақты  сөз тiркестерi, олардың түрлерiн  жете түсiну үшiн, ең алдымен  сөздердiң тұрақты тiркесi мен  еркiн тiркестерiнiң арасындағы айырмашылықты, тұрақты сөзге тән ерекшелiктi бiлiп алу қажет:

                                1.Тiркестердiң тиянақтылығын:

           Тұрақты  сөз тiркестерiнiң құрамындағы  сөздердiң орны, еркiн тiркестiң  құрамындағы сөздердiң орнына  қарағанда, тұрақты, бекем болады. Еркiн тiркестерде сөздер ыңғайына қарай әр түрлi сөздермен тiркесе бередi.Еркiн тiркестiң құрамындағы бiр сөздiң орнына сәйкес келетiн басқа бiр сөздi қолданып айтуға болады.Мысалы: дәмдi ас – деген еркiн тiркестiң (анықтауыш анықтаған сөздiң тiркесi) құрамындағы соңғы сөздi (ас) тамақ дегенмен ауыстырып, дәмдi тамақ деп айтуға немесе осы тiркестiң құрамындағы дәмдi дегеннiң орнына ыстық деген сөздi қолданып, ыстық тамақ деп  айтуға болады.

                                     2. Мағына тұтастылығы:

          Тұрақты  сөз тiркестерiнен туатын бiр  бүтiн мағына оны құрастырушы  сыңарлардың (компонент) мағынасынан  басым болады. , басқаша айтқанда, сыңарлардың мағыналары дербестiгiнен  айырылып, бүтiннiң бiртұтас мағынасына  ойысып, соған сiңiсiп кетедi. Жалпы тұрақты сөз тiркестерiнiң бәрiне бiрдей ортақ, бәрiне бiрдей тән белгiлерiнiң бiрi сол-олардың құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы әр басқа ұғымды емес, барлығы тұтасып келiп, белгiлi бiр ұғымды бiлдiредi.Оларға еркiн сөз тiркестерiндей,

бөлшектенiп мүшеленбейдi. Оларға тән белгi – тұтастық пен мағына бiрлiгi. Мысалы: қырғи қабақ болу – “кейiсу, араздасу”, қаны қайнау – “ашулану”, санын соғып қалу – “өкiну”, су жүрек – “қорқақ”.

                                    3. Қолдану тиянақтылығы:

  Тұрақты сөз тiркестерi бiр тiлден екiншi тiлге аударуға икемсiз келедi, әсiресе оларды тiкелей сөзбе-сөз аударуға болмайды. Орыс тiлiндегi на седьмом небе ( “шексiз бақытты, өте бақытты” – деген мағынада,), медвежья услуга ( “пайда келтiрем деп, зиян келтiру, орынсыз жәрдем” – деген мағынада.) дегендердi сөзбе-сөз қазақшаға аударуға немесе керiсiнше, қазақ тiлiндегi қырғи қабақ болу, ит арқасы қиянда, үрiп ауызға салғандай, секiлдi тұрақты сөз тiркестерiн сөзбе – сөз орыс тiлiне аударуға келмейдi.

Тұрақты тiркестердiң синонимдiк баламалары болады, яғни оларды мағынасы жағынан жақын сөздермен түсiндiруге келедi. Мысалы: қыздың жиған жүгiндей, - деген тұрақты тiркестiң баламасы (синонимi) - әсем, көрiктi, көркем.

Тұрақты сөз тiркестерi мән-мағынасы жағынан бiр-бiрiне қарама-қарсы (антоним) болып та келедi. Мысалы: ат iзiн құрғатпады – ат iзiн салмады, бетiнен оты шықты – бетi бүлк етпедi [10].

          Тұрақты  тiркестер – ойды көркемдеп, әсерлi жеткiзудiң құралы.Қазақ тiлiнде  мекен-мезгiлге, халықтық өлшемге, мiнез-құлыққа, салт-санаға, көңiл-күйге байланысты, әлеуметтiк шаруашылық жағдайларға т.б. байланысты туған фразеологизмдер өте көп. Осы аталған фразеологизмдердiң iшiнен адамның көңiл-күйiне байланысты фразеологизмдер, олардың лексика-семантикалық сипаты, арнайы сөз етудi қажет етедi. Тiлiмiздегi осы көңiл-күйге байланысты фразеологизмдердiң бiрi - күлу мен жылауға байланысты фразеологизмдер. Мысалы: ол не жыларын, не күлерiн бiлмедi.

            Фразеологизмдер – деп   академик I. Кеңесбаев: “Тiлiмiздегi бөлiнбес бiр бөлшегi, өзiнiң көнелену жағынан да; тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да; стиль жағынан да оларға тән ерекшелiктер бар”.

Фразеология жасауға барлық сөздер бiрдей қатыса бермейдi. Кейбiр сөздер өте көп қолданылса, кейбiр сөздер аз қолданылады. I. Кеңесбаевтың айтуынша көп қолданылатын сөздерді “ұйтқы сөздер “ деп атайды. Оған: тiл, жүрек, көз, ауыз, табан, қол, ақ, қара, жер, жетi, ат, ит т.б. Мысалы:Тiл – тiл қатты, тiл тигiздi, тiл күрмелдi, тiл тапты, тiлге келдi т.б.

Фразеологизмдер - ұлттық тіліміздің көркемдік таным әлемін, әлеуметтік болмысын танытумен қатар жазушы тілінің байлығын да көрсетеді. Фразеологизмдер бойындағы  ұлттық бояу әр халықтың әлем бейнесімен тығыз байланысты. Яғни, фразеолгизм- бір жағынан, тіл көркемдігінің құралы болса, екіншіден, ой көркемдігінің  сипаты. Жазушы  тіліндегі фразеологизмдер халықтық үлгіде, авторлық өңдеумен және автор қаламынан туған.

    Белгілі ғалым Х.Қожахметова  фразеологизмдерге мынадай анықтама  береді: «Қазақ әдеби тіліндегі  әсірелеу, көркемдеу тәсілінің ішінде фразеологизмдердің алатын орны ерекше. Бұл тіркес айтайын деген ойға айрықша әр, мәнерлік береді. Фразеологизмдер – көркем шығарма тілін жандандыратын, астарлап бейнелей суреттеудің тілдегі дайын құралы.Бұлар халық даналығына суарылған образды ойлау тілінің үлгісі».

     Фразеологизмдерді шығармада  мол қолданудың өзі ұлттық  мінездің айқын белгісін көрсетеді.

     Қазақ тіл білімінде  фразеологизмдерді жинақтап, алғаш  фразеологиялық сөздік жазған  ғалым Ісмет Кеңесбаев. Қазақ  фразеологизмдерін тілдегі қолданысына қарай стильдік қабаттарға бөліп, зерттеген фразеолог -  ғалым Гүлдархан Смағұлова. Ғалым Г.Смағұлова қазақ фразеологизмдерін мынадай стильдік қабаттарға бөлген:

   1) Кітаби фразеологизмдер

   2) Бейтарап (стильаралық) фразеологизмдер

   3) Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

   4) Қарапайым сөйлеу тіліндегі  фразеологизмдер

   5) Қарапайым - дөрекі сөйлеу  тіліндегі фразеологизмдер           

    1. Кітаби фразеологизмдер:

Кітаби фразеологизмдер-негізінен жазба тілде:

1) нормаланған әдеби тілде

2) публицистикада

3) ғылыми шығармаларда

4) көркем әдебиет тілінде қолданылады

     Кітаби фразеологизмдерге  жоғары стилистикалық бояу тудыратын  әр түрлі эмоционалды - экспрессивті  реңк тән. Кітаби фразеологизмдер  сөйлеу тіліне салтанаттылық  реңк беріп көбіне әдеби тілді көрсетеді.

         Ғалым Р.Авакова  фразеологизмдерді ішкі формаларының  туындау көздеріне байланысты  шартты түрде төмендегідей топтастырады:

• Адамның анатомиялық атаулары (соматизмдер) мен қимыл қозғалыстарына байланысты туған фразеологизмдер;
• Жануарлар (зооморфтық фразеологизмдер) әлемі;
• Өсімдіктер (флора) әлемі;
• Табиғат құбылыстары;
• Өлшем бірлік (метеорология);
• Сандық (нумеративтік) фразеологизмдер;
• Түр – түстік және сындық;
• Алғыс және қарғыс мәнді;
• Мифтік және діни;
• Тарихи кезеңдермен және тұлғалармен байланысты туған фразеологизмдер және т.б.

 

Бейтарап фразеологизмдер

          Бейтарап  сөзі «жалпылама» деген мағынаны  білдіреді. Бейтарап фразеологизмдер  ауызекі сөйлеу стилінде де, кітаби  стильде де қолданыла береді. Бейтарап фразеологизмдердің қосымша бағалауштық қасиеті болмайды.

                        Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

     Ауызекі сөйлеу тіліндегі  фразеологизмдер күнделікті тұрмыс-тіршілікте, сөйлеу тілінің диалог формасында, көркем әдебиетте еркін қолданылатын тұрақты тіркестер.

       Лексиколог ғалымдар  Ә. Болғанбаев пен Ғ.Қалиев фразеологизмдерге  мынадай анықтама берген: «Фразеология деген термин негізінен екі түрлі мағынада қолданылады. Бірінші мағынасы тілдегі тиянақты тіркестерді тексеретін тіл білімінің саласы дегенді, екіншісі бір тілдегі фразеологизм байлығының тұтас жиынтығы дегенді білдіреді» .

        Ғалым Р.Авакова  «Фразеология теориясы» еңбегінде  фразеологизмдерге мынадай анықтама  берген: «Тілдің бейнелігін, байлығын  арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер -  фразеологизмдер. Фразеологизмдер -  халықтың тұрмыс-салтының, әдет-ғұрпының, мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т.б, айнасы» [12].

         «Өлмегенге өлі балық жолығады»  деген осы-ау,деді ішінен («Қаздар  қайтып барады»,7 бет)                                                                                                       Өлмегенге өлі балық жолығады-себептен-себеп  болды;жарылқайын десе қиыннан қисынын келтіреді екен деген мағынада [ҚТФС , 239 бет].                        

      Осының бәрі жас Әлкейдің қиялын қияға сүйреп,ақыл-ойының ерте есеюіне себепші болды («Қаздар қайтып барады»,67 бет)                                                      Қиялын қияға сүйреу-алысқа қарады,алдын болжады [ҚТФС, 187  бет].    Ымырт қараңғылығында,өзіне таяқ тастам жерде қып-қызыл боп жанып тұрған екі ноқатты шал анық көрді («Қаздар қайтып барады»,9 бет)                       Таяқ тастам жерде- өте жақын жер,тиіп тұр  деген мағынада[ ҚТФС , 274 бет].                                                                                                                                          

Ел басына күн туып,қасиетті Отанымызды фашизмнен қорғап қалатын сын сағаты соққанда,үлкен ғалымның зерттеу зерттеу жұмысының бағыты сәл өзгергенге ұқсайды («Қаздар қайтып барады»,71 бет)                                                                          Ел басына күн туды-қиыншылық туындады деген мағынада[ ҚТФС, 91  бет].        

           «Үйде жоқ» дей салындаршы  құдай үшін! – деп кәдімгідей  кейіп қалады.Мұны көрген біз  жағамызды ұстаймыз («Қаздар қайтып  барады»,21 бет)                                                                                                               Жағамызды ұстаймыз-таңданды,айран-асыр болды деген мағынада[ҚТФС,98 бет].                                                                                                    

          Бірақ,адамның жұлдызы оңынан  тумаса не шара,Асылқан қанша баулыса да менен ештеңе шықпады («Қаздар қайтып барады»,21 бет)                       Жұлдызы оңынан тумады-бағы ашылмады,жолы болмады деген мағынада[ҚТФС,116 бет].                                                                                             

          Қыздың қасында оңаша қалсам-ақ,аузымнан  сөзім түсіп,берекем қашады («Қаздар  қайтып барады»,21 бет)                                                                             Берекесі қашу-әбігер болды,абдырады,асып-састы деген мағынада [ҚТФС,64 бет].                                                                                                         

 Ондай сөздің қыз  үшін көк тиынға құны жоқ... («Қаздар қайтып барады»,22 бет)                                                                                                                            Көк тиынға құны жоқ-мүлде дәрежесі жоқ,өшкен [ҚТФС,150 бет].                        

Жәй күндегіден мүлде өзгеріп шоқтығы биіктеп кететін («Қаздар қайтып барады»,22 бет)                                                                       

Шоқтығы биіктеп кету-масайрады,мерейі үстем болды деген мағынада. [ҚТФС, 314 бет].                                                                                                        

           Бұрынғыдай емес,ақыл кіріп,тізгінімді  қымтып ұстайтын болдым («Қаздар  қайтып барады»,22 бет)                                                                                 Тізгінін қымтау-еркіне жібермеу деген мағынада [ҚТФС,292 бет].                   

        Жазушы шығарма тіліндегі фразеологизмдерді мақсатты түрде өзгертіп айту арқылы, шығарма тілінің әсерін күшейтіп, сөз өткірлігін жасай білген.  

       Шөп  басып,жермен-жексен болған(«Қаздар  қайтып барады»,16 бет)  Жермен-жексен болу-ойран салды,қырып-жойды,тып-типыл етті деген мағынада [ҚТФС,112 бет].

      Мен өлсем,Тұяқбайдан  тұқым жоқ («Қаздар қайтып барады»,11 бет)                  Тұқым жоқ-ұрпағы жоқ деген мағынада [ҚТФС ,287 бет].                                   

        Мен сорлыны жер соқтырып кеттің-ау сен мүлде... («Қаздар қайтып барады»,11 бет )                                                                                                                   Жер соқтырып кеттің-алданды,опық жеді мағынасында [ҚТФС ,113 бет].    Қанжығасы майланып, табысы тәуір болған жылдары өзінен асып,көрші жарлы-жақыбайларға да қайырымы тиіп жүрді («Қаздар қайтып барады»,11 бет)                                                                                                                              Қанжығасы майланды-олжалы болды,сый-құрметке ие болды деген мағынада [ҚТФС , 175 бет].