Шығарма тіліндегі мақал-мәтелдердің ұлттық-танымдық қызметі

Зәресі қалмады-  қатты қорықты,шошынды деген мағынада [ҚТФС, 294 бет].

 

• Ә,Болат,сен екенсің ғой,-деді түсін жылытып,-неге ерте жүрсің,

жай ма? («Қаздар қайтып барады»,28 бет)

Түсін жылыту-жарқын жүзбен қарау деген мағынада  [ҚТФС, 291 бет].

Үмітім үзіліп,тауым қайтып қалды («Қаздар қайтып барады»,28 бет)

Үмітім үзілді-күдер үзе түңілді;болды-ау деген ойынан шықпады [ҚТФС, 133 бет].

 

           Сол баяғы қалпы,иненің көзінен  өтеді...(« Қаздар қайтып барады»,

29 бет)

 Иненің көзінен өтеді-пысық,қайдан болса да тесіп шығатын кісі әрекеті туралы [ҚТФС , 133 бет].

 

      -Оған  бола еңсенді түсірме,-деді қасыңдағы  кісі машинаға жақындағанда  («Қаздар  қайтып барады»,48 бет)

Еңсені түсірмеу-аңсамау,сағынбау,ұнжырғасын түсірмеу деген мағынада [ҚТФС, 92 бет].

 

Ұяттан кірерге тесік таба алмадық («Қаздар қайтып барады»,52 бет)

Кірерге есік таба алмау-ұялу,қысылу деген мағынада [ ҚТФС, 162 бет].

 

           Үкіметтің жұмысы сендерсіз де  қараң қалмайды,-деді қалшылдап («Қаздар  қайтып барады»,52 бет)

Қараң қалмау-жоғал,құры деген мағынада  [ҚТФС, 180 бет].

 

         Етектен тартқаннан басқаны білесіңдер  ме,түге? («Қаздар қайтып барады»,52 бет)

Етектен тарту-шалғайдан тартты,ілгері бастырмады [ ҚТФС, 96 бет].

 

Қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер

 

           Ауызекі  сөйлеу стиліндегі фразеологизмдер  сияқты қарапайым сөйлеу тіліндегі  фразеологиялық тұлғалар да сөйлеу  тіліндегі тіркестер.Бірақ бұл  қабаттағылар,өзіндік экпрессиясымен,эмоционалдығымен,бағалауыштық  қасиетімен ерекшеленіп тұрады.Бұған дөрекі,кекесін сөзбен айтылатын фразеологизмдер жатады[13].

       Тек тілі аузына сыймай,шөл әкетіп барады («Қаздар қайтып барады»,6 бет)                                                                                                                                     Тілі аузына сыймай-қатты аңқап шөлдеді,сусады  [ҚТФС , 294 бет].            

        Солармен шүйіркелесіп,тілін таба білу керек. («Қаздар қайтып барады»,76 бет)                     

Тілін таба білу-қисынын келтірді,жөнін тапты [ҚТФС, 294  бет].                        

         Жаппай сауаттану,жаппай ояну заманы салтанат құрды («Дала «Қаздар қайтып барады»,68 бет)                                                                                                       Салтанат құру-жарастықты сән түзеді [ҚТФС, 250  бет].

        Жаңа төлдің басындай болған өнерлі жас қауым сейіл,серуен кештерінде,Ертіс бойлап,сауық құрып,таң атқанша Абай әндерін шырқар едік,-дейді Әлекең сол бір бозбалалық,жастық дәуренді сағына еске алып («Қаздар қайтып барады»,69 бет)                                                                                             Сауық құру-қызықты думан жасады,көңіл көтерді  [ҚТФС, 252  бет].                           

        Қонақта,сауық кештерде үнемі жұп жазбай қатар жүретін («Қаздар қайтып барады»,71 бет)                                                                                                               Жұп жазбау-айырылмау,қасынан кетпеу деген мағынада  [ҚТФС, 118  бет].     

        Студент шағында көркем аударма жасауға да ат салысты  («Қаздар қайтып барады»,71 бет)                                                                                                                 Ат салысу-көмектесті,жәрдемдесті,белсене қатысты  [ҚТФС, 36  бет].   

          -Қой,әлден олай деп күдер үзбе,жай  бір көңіл күйі жоқ кезде  барғансың ғой («Қаздар қайтып  барады»,25 бет)                                                                                  Күдер үзбеу-көңілі суымау,сенімін жоғалту,тілегі кесілмеу деген мағынада. [ҚТФС,158 бет].                                                                                                                 

          Әлдекімді пір тұтып табынасың,қиялдың  ғажайып көркіне бөлеп,көкке көтересің («Қаздар қайтып барады», 26 бет)                                                     Көкке көтеру-жоғары шарықтау,аспанға ұшыру деген мағынада [ҚТФС, 148 бет].                                                                                                                             

          Алқымыма бірдеме тіреліп,көзіме  жас толып кетті («Қаздар қайтып  барады»,27 бет)                                                                                                               Алқымына бірдеме тірелу-қыспаққа алды,апшысын қуырды,тығырыққа таяды [ҚТФС, 22 бет].

 

Соматикалық атаулар негізінде жасалған фразеологизмдер

 

         Соматизмдер дегеніміз-адамның дене мүшелерінің атауы.Соматикалық фразеологизмдерге қазақ тілі өте бай.Лексикографтардың пікірінше,кез келген тілдің фразеологиялық қорының 30% соматикалық тіркестер құрайды.І.Кеңесбаев сөздігінде 630-дан аса соматикалық фраземалар тіркелген.

 

Көз

       Осынау өлкеге келіп тұрғаным шын ба,өтірік пе дегендей айналасына тағы бір рет көз жіберді де,бастаудың басына келді («Қаздар қайтып барады»,16 бет)

Көз жіберу-шолып қарады,шола іздеді деген мағынада [ҚТФС, 143 бет].

 

       Сол бетімен қанша қуғаны белгісіз,бір заматта түлкі қалың жынысқа енді де,көз жаздырып кетті  («Қаздар қайтып барады»,17 бет)

 Көз жаздырып кету-ізінен адасты,қарасынан қол үзді,қапелімде айырылып қалды,жоғалтты деген мағынада [ҚТФС, 142бет].

 

          -Алматы көктемі қандай әсем!Бұрын не қып байқамағам?! Көкірек көзім енді ашылғандай... («Қаздар қайтып барады», 24 бет)

Көкірек көзі ашылу-сана-сезімі оянды,көңілі ашылды,зерделі болды деген мағынада [ҚТФС, 150 бет].

 

       Бақытсыз махаббат құрбандарына,кемінде,оныншы рет көз тігіп отырған шығармын... («Қаздар қайтып барады»,26 бет)

Көз тігу-қадала қарады,тесіле қарады [ҚТФС, 144 бет].

 

        Өз  көзіме өзім сенбей,сенделіп тұрып  қалдым. («Қаздар қайтып барады»,27 бет)

Өз көзіне өзі сенбеу-таң қалу,таңырқау,сенімсіздік таныту деген мағынада. [ҚТФС, 236 бет].

 

        Заманның дүрбелең шағында әкем жалғыз әпкесінен көз жазып қалған екен  («Қаздар қайтып барады»,29 бет)

Көз жазып қалды- ізінен адасты,қарасынан қол үзді,қапелімде айырылып  қалды,жоғалтты [ҚТФС, 142 бет].

 

           -Еркек болғанда,шіркін,заман осынікі  ғой,-деп Құрманның көзі жайнап  кетті  («Қаздар қайтып барады»,38 бет)

Көзі жайнады-телміре,мүсәпірси қарады[ ҚТФС, 145 бет]. 

 

        -Бригадир  қайда?-деді тұрғындарды көзімен  тінтіп («Қаздар қайтып барады», 51 бет)

Көзімен тінту-отты көзін қадады,тесіле,үңіле қарады  [ҚТФС, 145 бет].

 

          Сонан соң көзінің қиығымен  Жанбаевқа қарады («Қаздар қайтып  барады»,53 бет)

Көзінің қиығымен қарау-күмәндану,сенімсіздік таныту  [ҚТФС, 144 бет].

Қас пен көздің арасында лып етіп қайта жетіп келеді де, «осы оқып қойған жоқ па екен» дегендей жалтақтап кітапқа қарайды («Қаздар қайтып барады»,35 бет)

Қас пен көздің арасында-лезде,тез,жылдам,көзді ашып-жұмғанша [ҚТФС, 185 бет].

 

        Елемістің  де қабағы кірбең тартып,жиі күрсінетін болды(«Қаздар қайтып барады»,36 бет)

Қабағы кірбең тарту-ренжіді,көңілі жабықты,жабырқады [ҚТФС, 164 бет].

 

          Екі көзі төбедегі бір ноқатқа  қадалып қалған,кірпік қақпайды. («Қаздар қайтып барады»,27 бет)

Кірпік қақпау-ұйықтамады,көз жұмбады деген мағынада  [ҚТФС,164 бет].

 

         Мен жадыма сақтап қалғым келіп,Әлекеңнен  көпке дейін көз алмай қарап  отырдым («Қаздар қайтып барады»,67 бет)

Көз алмау-тесіле қарады,үңілді деген мағынада[ ҚТФС, 140  бет].

 

         Сырым қаптаған жұртты көзімен тінтіп,бүкіл залды айналып шықты («Қаздар қайтып барады»,62 бет)    

Көзімен тінту-бұл жерде көптеп,лек-легімен деген мағынада  [ҚТФС,145  бет].

 

         Қарт немересімен екеуі қаздар  тобы көзден ғайып болып,аспан  тұңғиығына сіңіп кеткенше кірпік қақпай қарап тұрды («Қаздар қайтып барады»,13 бет)

Кірпік қақпау-көз айырмай қарады,тыңдады деген мағынада  [ҚТФС , 164 бет].

         Көзі ілініп бара жатып,әлсін-әлі  шошып ояна берген («Қаздар қайтып  барады»,8 бет)

Көзі ілініп бара жатып- ұйқысы келу,ұйықтау,шаршау деген мағынада  [ҚТФС ,145 бет].

 

         -Өлтіресің бе..көзіңе қарасайшы,-деп  қалды Жанбаев мұны оқты көзімен  атып («Қаздар қайтып барады»,53 бет)

Оқты көзімен ату-ашулану,үрейлене қарау деген мағынада [ҚТФС,228  бет].

 

Тіл

        Қаталап,тілі аузына сыймай келіп еді,саптаяғымен су іліп алып,сіміре жұтты («Қаздар қайтып барады»,10 бет)

Тілі аузына сыймай- қатты аңқап шөлдеді,сусады [ҚТФС ,294 бет].

 

         Үйіне жиі келгіштеп,бір ауыз тіл қатпай,соңынан үнсіз еріп жүретін Дүйсенбайды бір күні қасына шақырып алды да,балаға тіл қатты («Қаздар қайтып барады»,46 бет)

Бір ауыз тіл қатпау-бір демеу,айтпау деген мағына  [ҚТФС, 294 бет].

           Бұл оның ауданнан шыққалы бірінші рет тіл қатуы(«Қаздар қайтып барады»,51 бет)

Тіл қату-бірдеңе деді,сөйледі  [ҚТФС, 294 бет].

         Азын-аулақ білім ауыл баласының тілін сындырып,қара танытуға ғана жетті («Қаздар қайтып барады»,69 бет)

Тілін сындыру-айтқанын істемей,сөзін қайтарды  [ҚТФС, 295  бет].

       Клара  «ләм-мим» деп тіл қатқан жоқ («Қаздар қайтып барады»,63 бет)

Тіл қатпау-ештеме демеу,сөйлемеді деген мағынада  [ҚТФС, 294  бет].

 

Жүрек

        «Әлгі мықтының өзіне жақындадым білем»деді жүрегі аузына тығылып» («Қаздар қайтып барады»,14 бет)

Жүрегі аузына тығылу-қатты толқыды деген мағынада  [ҚТФС , 120 бет].

           Қолқа-жүрегін біреу суырып әкетіп,құр қаңқасы ғана қалған сияқты(«Қаздар қайтып барады»,13 бет)

Қолқа жүрегі-қимас,қымбат заты деген мағынада. ҚТФС [ 190 бет]

        «Етекке  түсіп,жарқыраған тас бастауды  көргенде,қарттың жүрегі сыздап қоя берді» («Қаздар қайтып барады»,15 бет)

Жүрегі сыздау-жанына батты,жанын ауыртты [ҚТФС, 280 бет].

         Жүрегіңді қолыңа ұстап,қылғынасың да қаласың...(«Қаздар қайтып барады»,21 бет)

Жүрегін қолыңа ұстау-қорқыныш сезіміне душар болу деген  мағынада [ҚТФС, 120 бет].

         Өмір бойы жүрегіне дақ түсірмей өзін адал ұстап келген кімің бар,кәне? («Қаздар қайтып барады»,24 бет)

Жүрегіңе дақ түсірмеу-қайғы-өкініш ұялады,өксікті өкініш меңдеді деген мағынада  [ҚТФС, 120 бет].

      Қайран Қажымды кімге айырбастағанынды білесің бе?» деймін жүрегім қан жылап тұрып («Қаздар қайтып барады»,27 бет)

Жүрегі қан жылау-жаны ауырды,қиналды деген мағынада  [ҚТФС ,120 бет].

        «Соғыс»-деп ысылдай шыққан суық сөз жұрттың жүрегін қарып,еңсесін басып тастағандай («Қаздар қайтып барады»,45 бет)

Жүрегі қару-ниеті бұзылды,жамандық ойлады  [ҚТФС,120 бет].

         Сырымның жүрегі сыздап ауырып кетті («Қаздар қайтып барады»,55 бет)

Жүрегі сыздау-жанына батты,жанын ауыртты [ҚТФС, 120  бет].                                              

         Сырымның жүрегі алып ұшып,конвертті жыртып ашты да,асығыс оқи бастады (« Қаздар қайтып барады»,54 бет)

Жүрегі алып ұшты-қатты толқыды деген мағынада [ҚТФС, 120  бет].

          Қазақтың торсық шекелі,бұйра  шашты,сұлу нұр жүзді екі жігіті көрген жанның көзін тойдырып,небір әсем бойжеткеннің жүрегіне шоқ түсіріп,Неваны жағалап талай-талай қыдыратынды  («Қаздар қайтып барады»,71 бет)

Жүрегіне шоқ түсіру-қаяғы-өкініш  ұялады,өксікті өкініш  меңдеді [ҚТФС,120 бет].

          Оған тағы жүрегі дауаламады(«Қаздар қайтып барады»,61 бет)

Жүрегі дауаламау- батылы бармады,қаймықты,тайсалды [ҚТФС,120  бет].

          Асығып,жүрегі аузына тығылып,басқыштың екеу-үшеуін бір-ақ аттап келеді («Қаздар қайтып барады»,62 бет)

Жүрегі аузына тығылу-қатты толқыды деген мағынада [ҚТФС,120  бет].

          Жүрегі кеудесіне сыймай,тулап қоя берген («Қаздар қайтып барады»,59 бет)

Жүрегі кеудесіне сыймау-қуану ,шаттану,таңырқау деген мағынада [ҚТФС, 121  бет].

         Баяғы алғаш көргенімдей,жүрегім тағы да тулап қоя берді («Қаздар қайтып барады»,67 бет)

Жүрегі туалау-қиналып,әлсіреп кетті,қатты қиналып,есі ауып кетті [ҚТФС, 121 бет].                                                                                                                         

        Баласының тәтті қылықтары,былдырлап сөйлегені есіне түскенде,жүрегі елжіреп,жүйе-жүйесі босап кетті («Қаздар қайтып барады»,61 бет)

Жүрегі елжіреді-жаны ашыды,көңілі түсті,аяды,мейірленді  [ҚТФС,120 бет].

Жүйесі босады-егіліп,елжіреді,мейірі түсті,алпыс екі тамыры иіді[ҚТФС,119  бет].

         Әйтеуір,ата-анасы ұлды болғандарына жүрегі жарылғандай қуанып,сәбиге ұзақ өмір мен бақыт тілегені ақиқат(«Қаздар қайтып барады»,67 бет)

Жүрегі жарылғандай қуану-қатты қуану деген мағынада[ ҚТФС,120 бет].

       Заман орнығып бір жайлы болғанша,оң-солын танып үлгермеген жас баланы бұлай бетімен қоя беруге ата-ананың жүрегі дауалмайды («Қаздар қайтып барады»,68 бет)

Бетімен қоя беру-ешкімде ісі жоқ,өзімен-өзі болды,ойына келгенін істеді. Қайырусыз жіберді,қолын қақпады,тыйым салмады[ ҚТФС,67бет].

 

                                                   

Қол

          Кейін немересімен екеуі қалған  кезінде де,аңшылықтан қол үзген  жоқ («Қаздар қайтып барады»,11 бет)

Қол үзбеу-сырт қалмау,тастап кетпеу деген мағынада [ ҚТФС, 191 бет].

          Қолы қысқа болса да,Қажым жоқшылығын білдірмей,қалтасындағы соңғы сомын қуана-қуана жұмсап жүрді («Қаздар қайтып барады»,23 бет)

Қолы қысқа-кедей,жарлы,қалтасы жұқа деген мағынада [ ҚТФС, 190 бет].

Өзінің тырнағына да тұрмайтын кейбір жігіттерден ол осыны сезді де,жүрегі үркіп,безініп кетті («Қаздар қайтып барады»,46 бет)