Мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының психологиялық негізі

 

 

 

 

 

Алынған мәліметтер Крускала – Уоллистің «Мәліметтерді сапалы белгілермен сәйкестендіре іріктеу» негізінде түсіндірсек:

Н=n1/n2*100

Н – эксперимент кезеңдері

n1 – экспериментке барлық қатысушылар

n2 – эксперимент қорытындысы бойынша анықталғандар

Анықтау экспериментінің нәтижесінде:

Жоғарғы деңгейі: Н0=2/26*100=7,7%

Орташа жоғары деңгей: Н0=6/26*100=23%

Орта деңгейі: Н0=7/26*100=27%

Орташа – төмен деңгей: Н0=5/26*100=19,3%

Төмен деңгей: Н0=6/26*100=23%

 

Мектепке дейінгі балалардың тілдік даму деңгейлері анықталғаннан кейін қалыптастыру экспериментіне дайындалдық. Бірінші кезеңде отбасында баланы мектепке дайындауда ата – аналардың жауапкершілігі, балалармен жүргізілетін жұмыстардың түрлері туралы сауалнамалар жүргізілді. Себебі: баланың жеке дара қасиеттерінің, ақыл – ойының, шығармашылығының психикалық ерекшеліктерінің дамып, қалыптасуында да баланың таза тілдік ортасы, ықпал етуші факторлары өте маңызды.

Саулнама нәтижелерінде:

1. баланы мектепке даярлауда ата – аналардың көңіл бөлмейтіндігі_____________________________________________28% 
   
2. бала тәрбиесінде педагогикалық - әдістемелік еңбектерді пайдаланбағанда_____________________________32%
3. мектепке дайындық тек сабаққа қажетті құрал – жабдықтар алып берумен шектелгендігі_____________________________8%
4. баланы мектепке дайындау «балабақша тәрбиешілер мен педагогтардың міндеті» - деп санайтындығы ________________18%
5. тұрмыс тіршілігімен жүріп, бала тәрбиесіне көңіл бөлінбейтіндігі анықталды___________________________________14%

 

Баланың мектепке дайындығына педагог – тәрбиеші, жете көңіл бөлмейтіндігі, психолог мамандығының жоқ екендігі, тіл дамыту жұмыстары мен сабақтарының тәрбиелік және білімдік, дамытушының мәніне назар аударылмайтындығы, көркем әдибиет сабағында және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында оқылатын көркем шығармалары басқа сабақтармен (айналамен таныстыруға еңбек, сурет, т.б.) байланыстырмайтындығы, отбасы мен балақшаның сабақтастығы белгілі дәрежеде емесетігі байқалады. Балалардың тілдік дамуын қолға ала отырып, олардың ойлау қабілетін, танымын, ақылын дамытып, шығармашылық қбілеттерін жетілдіргендігі ескерілмеген.

Осы аталған мәселелер мен кемшіліктерді ескере отырып, оқу – тәрбие жұмысын дұрыс деңгейге жеткізу үшін қалыптастыру эксперименті үшін өткізілді. Оның мақсаты: мектепке дейінгі балалардың тілдік дамыту деңгейін ауыз әдебиет үлгілері (ертегі, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, т.б.) мен тілдік белгілер арқылы жетілдіріп, қалыптастыру. Балалардың тілдік сезімдерін оятып, қызығушылығын арттырып, әр түрлі әрекеттер (ойын, еңбек, сабақ, серуен,т.б.) арқылы танымдық сезімін, логикалық ойлауын, ұшқырлығын қалыптастыру.

Бірінші кезеңде:

• бағдарламада көрсетілген тәрбие тақырыбына сай ертегілер таңдап алынып, ертегінің мазмұнын ашатын мақал – мәтел, жұмбақ, санамақтар, жаңылтпаштар іріктелді;
• шығарма мазмұнына сай тәрбие жұмысы, еңбектің түрлері, ойын түрлері ұйымдастырылып өткізілді.

 

Мектепке даярлық тобында тіл дамыту және көркем әдебиет сабақтары мына тақырыптарда: «Тұсау кесу», «Ұршық», «Жайлауда» (сурет бойынша әңгімелесу) «Наурыз – жыл басы», «Тіл халық қазынасы», «Ұлттық жиһаздар», «Өлкетану мұражайына саяхат», «Нан дастарханға қалай келеді?», «Табиғат бұрышына саяхат», «Қасқыр мен жеті лақ», «Қазақстан – Республикам менің», «Ертегілер еліне саяхат» т.б. жүргізілді. (Қосымшада толық келтірілген). Балалардың сабақ кезінде оқылған шығарма мазмұнын толық түсіне  алмауы, көркем шығарма жанрларын (ертегі, аңыз, әңгіме) ажырата алмауы, оқылған шығармаларға ұқсас өз бетінше ертегі, әңгіме құрастыра алмауы, әңгімелеу кезінде дауыс ырғағын құрастыра алмауы,  эмоциялық сезімді бере алмауы көрініс тапты. Негізгі жұмыс оқу – тәрбие әдістерін түрлендіре қолдандық. Тіл білімдерін жетілдіру мақсатында ұйымдастырылып өткізілген жұмыс түрлері бақылау, тәрбие жұмысы, сабақ, еңбек, ойын, серуен, саяхат және білім беру әдістері шығарманы оқу, баяндау, әңгімелеу, пікір алысу, дидактикалық сөздік ойындар, шығармалардың мазмұны бойынша алған білімдерін жеке тәжірибелермен байланыстырып салыстыру, шығарма мазмұнын театрдың түрлері арқылы кейіптендіру, сурет, жапсыру, мүсіндеу арқылы бейнелеу эксперименттің бірінші кезеңінде тиімді пайдаланып, нәтижеге жеттік.

Қалыптастыру экспериментінің бірінші кезеңдегі нәтижесі:

4 – кесте

	Жоғарғы	Орташа жоғарғы	Орташа	Орташа төмен	Төмен
Тіл дамыту	3б. – 11,5%	7б – 27%	8б – 30,7%	4б – 15,4%	4б – 15,4%
Көркем	2б. – 7,7%	8б – 30,7%	7б - 27%	4б – 15,4%	5б – 19,2%

 

 

Қалыптастыру экспериментінің бірінші кезеңдегі нәтижесі

 

Қалыптастыру экспериементінің бірінші кезеңдегі нәтижесі:

Н=n1/n2*100

ЖД – Н1=3/26*100=11,5, Н1=2/26*100=7,5,

ОЖД – 27%; 30,7%

ОД - 30%; 27%

ОТД – 15,4%, 15,4%

ТД – 15,4,19,2%

 

Эксперименттің екінші, кезеңінде балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудің жолдары, ата – аналармен тығыз жұмыс түрлері қарастырылады. Республикалық мектепке дейінгі бағдарламаларға сүйеніп оқу – тәрбие жұмысында жаңа технологияларды пайдалану жоспары жасалды:

• кешенді сабақ; Наурыз – жыл басы
• кіріктірілген сабақ «Иір жол»
• тәжірибе сабақ «Сұйық заттардың түзілуі»
• көрнектілерге сүйенген сабақ; «Табиғат ерекшеліктері»
• ойын сабақ «Ертегі елінде» және т.б.

Балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда тақырыптарға қатысты ой – танымдары мен ерекшеліктеріне сәйкес байланыстырып сөйлеуге үйретудің тиімді жолдары мен әдіс – тәсілдері қамтылды. Баланың сана – сезімін, ой қиялын, байланыстырып сөйлеуін, тіл байлығын, сөз қорын дамытуға ықпал ететіндігі жасалған.

Ата – аналармен баланың тілдік дамуы туралы кездесу, кеңес беру және «Баланы мектепке дайындаудың психофизиологиялық негізі» атты топ жиналысында баяндама жүргізілді. Ата – аналарға арналған бұрышта «ата – аналарға кеңес» жүргізілді.

Балалардың тілдік даму деңгейлеріндегі өзгерістер, жүргізілген жұмыстардың нәтижесі деп тұжырымдалуға болады. Тәрбиешінің айтқандарын тыңдау, түсіну және дер кезінде жауап беруге ұмтылу; өз ойларын жеткізу; қиял дүниелердегі образдарда сурет, әңгімелеу, бейнелеу арқылы ата – аналардың балын мектепке сапалы дайындауға қызығушылықтары артып, кейбір әдістемелік мәселелер төңірегінде кеңес сұрай бастады: Балалары мен бірге ертегі, жұмбақ, мақал – мәтелдерді бірге оқып, талдауға мүмкіншіліктері табылады. Екінші кезеңдегі нәтиже:

 

5 - кесте 

	Жоғарғы	Орташа жоғарғы	Орташа	Орташа төмен	Төмен
Тіл дамыту	7б. – 27%	8б – 30,7%	4б – 15,4%	4б – 15,4%	3б – 11,5%
Көркем	5б. – 19,2%	9б – 32%	6б - 22%	4б – 15,4%	3б – 11,5%

 

 

 (7/26*100)=27% 4/26*100=15,4 %

ЖД=Н2 ОТД= Н2

 5/26*100=19,1%   

 

 8/26*100=30,7% 3/26*100=11,5%

ОЖД=Н2  ТД=Н2

9/26*100=32% 3/26*100=11,5%

 

 4/26*100=15,4%

ОД=Н2

6/26*100=22%

 

 

Эксперименттің үшінші кезеңінде тәрбиешілерге әдістемелік нұсқауды оқу – тәрбие процесінде ендірудің жолын сілтейтін кеңестер беріліп, сабақта және сабақтан тыс барлық әрекеттерді: ойын, еңбек, серуен, сурет, ән, жапсыру, т.б. Мектепке дейінгі даярлық бағдарламасына сай байланыстырып сөйлеуге үйретудің тиімді тұстары мен әдіс – тәсілдері айқындалады:

Балалардың тілдік дамуы танымдық қабілеттерінің негізі екені және тілі - ойы дамыған бала алғыр, ұғымтал,зерек болатынын белгілі. Сондықтан, баланың тілін дамыта отырып, ой ұшқырлығына, сезімталдығына, сөз мәдениетіне, есте сақтау қабілеттеріне ерекше көңіл бөле отырып оқу – тәрбие ісінде жаңа технологияларды кейіннен пайдаландық. Әсіресе, Ж. Қараевтың саралап оқу, Л. Жанпейсованың модульдік оқыту, Эльконинің, Давыдовтардың дамыта оқыту сияқты технологиялар қолданылды. Шығарма оқу, баяндау, әңгімелесу пікір алысу, педагогикалық – психологиялық жағдай ойын, шығарма мазмұны бойынша алған білімдерін жеке тәжірибелермен байланыстырып салыстыру, ұнаған кейіпкелері мен шығарма мазмұнын түсіндіру, қиял дүниесіндегі бейнелерді сурет, жапсыру, бейнелеу арқылы жеткізу үшінші кезеңде тиімді пайдаланды. Қалыптастыру экспериментінің үшінші кезеңінде 6 – шы кестеде көрсетілгендей нәтижеге жеттік.

Қалыптастыру экспериментінің үшінші кезңдегі нәтижесі

 

	Жоғарғы	Орташа жоғарғы	Орташа	Орташа төмен	Төмен
Тіл дамыту	7б. – 27%	9б – 34,5%	5б – 19,5%	3б – 11,5%	2б – 7,5%
Көркем	7б. – 27%	7б - 27%	7б - 27%	2б – 7,5%	3б – 11,5%

 

Нәтиже көрсеткіштерін сызба арқылы салыстырып әр баланың тіл дамыту мен көркем әдбеиттен алған білімдер деңгейін анықтаймыз:

 

 

 

 

Ж

ОЖ

О

ОТ

Т

 

 

 

 Анықтаушы эксперимент кезеңі

 

 Қалыптастырушы эксперименттің үшінші кезеңі

 

 

 

 

 

 

Мектепке дейінгі балалардың тілдік даму деңгейлерінің зерттеу хаттамасы

3 – кесте

 

Р/с	Баланың Аты – жөні	Сөздің фонетикалық жағы						Грамматикалық Құрылымы			Лексикасы			Грамматикалық сөйлеуі			Жалпы ұпайлардың жиыны	Деңгей
		Сөзді дыбыстық талдау	Дыбыстардың Дифференцияциясы		Дыбыстың мазмұндық функциясы	Сөз екпінін айқындау	Сөздің дұрыс Айтылуы	Зат есімдердің септік жалғауы	Етістік райлары	Сөздің мағынасын білдіретін сөздер	Антонимдер	Жалпылауша Сөздер	Сапалы мағынала сөздер	К. шығарм. айту	Творчестволық әңгімелеп беру	Түсіндірмелі сөздер
			Дауысты дауссыз	Жуан жіңішке
1	Айгерім	5,5	5,5	5,5	4,5	5,5	4,5	4,4	4,4	5,5	4,4	5,5	4,4	5,5	4,4	4,4	67,69,71,72	Ж
2	Айя	1,2	3,3	3,3	1,2	1,2	3,3	1,1	1,1	1,1	1,1	2,2	1,1	2,2	2,2	2,2	25,28,29,30	Т
3	Назерке	4	4	4	3	4	3	3	3	3	3	4	3	1	1	1	44	О
4	Камиля	5	5	4	5	4	4	4	3	4	3	3	4	4	4	4	60	ОЖ
5	Мақсұт	4	5	4	4	5	4	4	4	4	5	3	4	3	4	4	61	ОЖ
6	Елдос	1	2	2	3	2	2	2	2	1	1	1	2	2	1	2	26	Т
7	Айдана	2	2	2	2	2	2	2	2	2	2	1	2	2	1	2	28	ОТ
8	Сымбат	4	4	5	4	4	4	3	4	4	3	4	4	4	3	3	57	ОЖ
9	Ерғанат	3	3	3	3	3	3	2	3	3	3	3	3	3	3	3	44	ОТ
10	Айя	2	2	2	2	2	2	1	1	2	2	2	2	2	2	2	28	Т
11	Толқын	2	3	3	3	3	3	1	3	1	2	3	3	2	2	2	36	ОТ
12	Расул	4	4	5	4	4	4	3	4	4	3	4	4	4	4	4	59	ОЖ
13	Еркежан	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	45	О
14	Адалят	2	2	1	2	2	2	2	1	2	1	2	1	1	1	1	23	Т
15	Данияр	3	4	4	4	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	48	О
16	Наргиз	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	60	ОЖ
17	Ильяс	3	3	3	3	3	3	3	1	1	3	3	3	3	3	3	41	О
18	Данияр	3	3	4	4	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	47	О
19	Мақсат	2	3	3	3	3	3	1	3	1	2	3	3	2	2	2	36	ОТ
20	Аслан	2	2	2	2	2	2	1	1	2	2	2	2	2	2	2	28	Т
21	Дильнара	4	4	4	4	5	4	4	4	5	4	5	4	5	4	4	64	Ж
22	Тоғжан	2	2	2	2	2	2	2	2	1	2	1	2	2	2	2	28	Т
23	Асхат	4	5	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	4	61	ОЖ
24	Айдана	3	3	3	3	3	3	2	3	2	2	3	3	3	3	3	42	О
25	Азиза	3	4	4	4	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	3	48	О
26	Дархан	3	3	3	3	3	3	2	2	2	2	3	3	3	3	3	41	О