Мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық дарындылығын дамыту

1) оқушы жұмысты мұғалімнің  көмегінсіз өз бетінше атқаруы  тиіс;

2) оқу материалын шәкірт  өздігінше ой елегінен өткізіп,  ұғына білуі шарт; 

3) жұмысты орындау  барысында оқушыға еркіндік беріледі (тапсырманың қандай мазмұнын  таңдайды, жұмысты қалай атқарады - өз еркінде болады). Жоғарыда  баяндалған жайларды талдай келе, мынадай тұжырым жасауға болады. Шығармашылық іс әрекетке үйретуге арналған шығармашылық  жұмыстар оқушыларды қажетті білім, шеберлік және дағдылармен қаруландырып, оларды белгілі бір мамандыққа қарай бейімдеуі тиіс.

Өзіміз жүргізген бақылаулар мен зерттеулерге қарағанда, оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастырудың екінші бағытында мұғалімдір мынадай міндеттері орындайды: оқушыларға нақты тапсырмалар береді; жеке немесе оқушылар тобының іс-әрекетіне бақылау жасайды; сыныптағы жұмыс ырғағын қамтамасыз етеді, оқушылар еңбегін бағалайды т.т.

Оқушылардың шығармашылық жұмысын ұымдастырудың бірінші  бағыты бойынша мұғалім функциясы  да кеңейе түспек. Бұл орайда оның өз шәкірттеріне деген көмегі, қолдауы, демеу қосымша функциялар болып  саналады. Осылайша "мұғалім-оқушы" атты біртұтас жүйе қалыптасады. Оқу, жұмыс барысында ұстаз өз шәкірттерінің қателіктерін түзеп, кездескен қиындықтарын жоюға, ортақ мақсат жолына оның барлық қажыр-қайратын жұмылдыруға көмектеседі. Осылайша оқушылардың шығармашылық жұмысын ұйымдастыру оны басқарумен ұштасып жатады. Олай дейтініміз оқытушы өз шәкіртінің оқуы мен іс-әрекетін жоспарлап, үйлестіріп, реттеп, есепке алып, бақылап, нәтижесін талдап, саралап отырады.

Біздің пікірімізше  Л.С.Выготскийдің ілімі осы процестің  әдістемелік негізі болып қалмақ [38]. Өйткені, оқушының еркіндік өмірінде ұстаздың жетекшілік те, бағыттаушылық ролі де айқын көрінеді. Өйткені, баланың тұлға болып қалыптасуы, кемелденуі мұғалімнің тікелей басшылығымен жүзеге асырылады. Шығармашылық жұмыс істеу мынадай жайлармен айқындалады;

1) оқушылардың оқу,  еңбек үстіндегі дербестігі мен  шығармашылық белсенділігін арттыру  қажеттілігінен;

2) оқу тапсырмаларын  дифференциялауға болмайтындығынан;

3) шығармашылық жұмыс  істеуге іскерлік пен дағдының  қалыптасып үлгірмеуінен;

4) оқу процесін реттеу, үйлестіру қажеттілігінен,

Жоғарыда баяндалған жайларды қорыта келе шығармашылық жұмыстың мынадай негізгі белгілерін жүйелеуге  болады:

1. Мұғалімнің тапсырма  беруі, оны оқушылардың ұғынуы, зерделуі;

2. Тапсырманы орындауға  бөлінген уақыт;

3. Ой еңбегінің тапсырманы  орындауға жұмылдыруы;

4. Педагогикаға негізделген  көмекке сүйене отырып, істің  нәтижелі болуына орай жасалған  қолайлы жағдай;

5. Терең білім жолындағы  оқушы ізденістері; 

6. Оқушылардың өз білімін  дағдысы және іскерліктерін практика жүзінде қолдана білуі.

Жалпы оқушылардың шығармашылықпен  жұмыс істеуі, оның қабілетінің, іскерлігінің артуы сөз жоқ оны ұйымдастырудағы  мұғалімнің рөлінің жоғары екендігінің  дәлелі.

Шығармашылықпен еңбек  ететін оқушыда ойлау зеректігі, терең білім қабілетінің жан–жақтылығы, айналаға өзіндік көзқарасы, яғни оқушының жан–жақтылығы дамиды [10].

Әрбір ұстаз оқушының бойында «шығармашылық қабілетті» дамыту үшін, келесі тұжырым жолдарын міндетті түрде ескеру керек:

1. Ақыл-ойды дамыту;

2. Себеп және әрекет  мақсаты;

3. Пәнге деген қызығушылығы  және пәнаралық байланыс;

4. Алдына қойылған  сұрауға, оған жауап беруге, үйренетін  нысанға көңіл бөлуге дағдылану;

5. Ерік пен жігері;

6. Көңіл-күйі;

7. Өз бетінше жұмыс  істеуінің жоғары деңгейі;

8. Білімді игеру процесінде  тұлғаны тәрбиелеу;

9. Жаңа білімнің мазмұнын  жоспарлағанда оқушыға берілетін  тапсырма оқушының қабілетін  ұштайтындай, ойын, қиялын дамытатындай  етіп әзірлеу;

10. Оқушы өзін жеңімпаз  ретінде сезіне алатындай тапсырмаларды күрделірек дәрежеде орындату арқылы оқушылардың білімін саралауды ұйымдастыру;

11. Білімді дайын күйінде  бермей, оқушының өзі білімді  қарқынды ой еңбегін қажет  ететін тапсырмаларды орындауы  арқылы жетуін ұйымдастыру;

12. Оқушының шығармашылық  мүмкіндіктерін тудыратын, қабілеттерін жан-жақты дамытатын әр түрлі белсенді оқыту әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдану;

13. Оқушылардың білім  алу нәтижелерін жүйелі талдап, бағалап отыру.

Оқушы білімді өз деңгейінде игермесе және оны практикада қолдана  алмаса, онда өзінің шығармашылығын да көрсете алмайды. Оқушылардың шығармашылығын дамыту үшін мұғалім әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдану керек. Мысалы: проблемалық ахуал, ойын, мадақтау, бағалау мен талапты күщейту, шынықтыру минуттарын ұйымдастыру, тарихи мағлұматтар беру арқылы және т.б. әдіс-тәсілдерді қолдануға болады. Оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудың әр түрлі әдістері жасалған. Солардың бірқатары проблемалық мәселелер ұсынады. Т.В.Кудрявцев, Б.А.Миллерян, Л.Л.Гурова еңбектерінде әрекеттің барлық негіздері қарастырылған, яғни оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға дайындаудың маңыздылығын шығармашылық еңбектің формасы деп көрсеткен. Қоршаған ортада әр алуан, орасан зор өндірістік күштер мен адамзаттың рухани байлығы, мәдениеті тұтас алғанда адам шығармашылығының жемісі. Жан-жақты шектеусіз, әрі сан алуан адам қабілетін мынадай түрлерге бөлуге болады:

1) Барды қайталау, көшірме  және т.б.

Қабілеттің бұл түрі шығармашылыққа жатпайды. Бірақ қабілеттің бұл түрін жоққа шығаруға болмайды.

2) Жаңаны жасау.

Жаңа құрал-жабдық жасау, жаңа әдіс-тәсілдер табу, жаңа бағдарламалар  құру.

3) Жаңалау, түп нұсқасын  жаңалау.

Жаңаны жасап шығару – шығармашылықтың классикалық  айқын түрі.

4) Көшірме, белгіліні  қайталау.

Белгілі нәрсені жетілдіріп, дамыту шығармашылыққа тән құбылыс. Шығармашылықтың барлық түріне тән, ойлау-болжам жасауды білдіреді [107].

Мәселені қою, оның шешімін  табу, болжам жасау мен оны тексеру  тұлғаның басты ойлау мазмұны. Оқушылардың  шығармашылық қабілеті мынадай белгілермен  сипатталады:

1) белсенділік;

2) жаңалық;

3) субъекті үшін құндылық.

Шығармашылықты талдау, мәселені шешу процесі ретінде адам қажеттілігін қанағаттандыратын тәсілдерді іздеу мен әлеуметтік қайшылықтарды  шешудің табиғи байланысын бірге  қарастыруда шығармашылық теориясы негізгі орын алады және қоғам өмірінің мәнін, адам мен оның философиясын түсінудің кілті болып сагалады.

Сонымен оқушылардың  шығармашылық қабілеттерін дамытуда мынадай  қажетті жағдайлар болу керек:

- мұғалім ең алдымен,  сыныпта шығармашылық көңіл-күй  тудыру арқылы баланың назарын бір нәрсеге бағыттау керек;

- мұғалім оқушының  басқаға ұқсамайтын, бұрын байқалмаған  қасиеттерін аша білу керек;

- мұғалім оқушыға шығармашылық  бағыт-бағдар беріп отыру керек;

- мұғалім ой - өрісі  кең, жан-жақты білімді, өз маманының  шебері болу керек;

- оқушының өз бетінше  жұмыс істеуге деген құлшынысын  құрметтеу;

-оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылықтарын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және сабақтан тыс уақытта дамытуда әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдана білуі керек;

- оқушылардың өздері  құрастырған жобаларын, тапсырманы бағалап отыру;

- артта қалып қоюшылардың  әлеуметтік (әлеуеттік) мүмкіндіктерін  ескеру;

- оқушылардың бос уақытта  айналысатын істерін (хобби) оқу-тәрбие  процесімен ұштастыра білу;

- оқушыларды шығармашылық  жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін, қызығушылықтарын арттыра түсу  үшін оқушыларды мадақтап отыруы  керек.

Оқушының өзіне деген  сенімін арттырып және іс-әрекетін демеп, қабілетін дамытып, шығармашылық жұмысының бастамасын дамытуға және тежеуге жағдай туғызатын шығармашылықты оқытушы.

Олай болса, «шығармашыл  ұстаз» деген кім?

Жалпы педагогикалық  процесте шығармашылық мәселесі маңызды  орын алады. Озат ұстаз оқушылардың  шығармашылық қабілетін дамыту барысында  оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің жаңа түрлерін іздей отырып, өзі шығармашыл тұлға болып дамиды.

Бұл мәселе белгілі психологтар  мен ғалымдар Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, Сластенин, республикамыздағы  танымал ғалымдар М.М.Мұқанов, Н.Д.Хмель, С.В.Илларионов еңбектерінің өзегі болып табылады.

Педагогикалық еңбекті  шығармашылық процесс ретінде қарастырған  В.И.Загвязинский, В.А.Кан-Калин, Н.Д.Никандаровтың  зерттеулерінде ұстаз шығармашылығының психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке шығармашылығын дамыту жолдарына талдау жасалады.

Теориялық зерттеулер барысында  ұстаздың шығармашылық әрекетінің алғы шарты болып:

1. Жағымды Мен –  тұжырымдамасының болуы;

2. Бағыт – бағдарлы  және табанды болуы;

3. Жетілген, толған, кемеліне  келген, өз ісінің мақсат – мазмұнын, міндетін нақты игерген болуы;

4. Қалыпты көңіл –  күйінің болуы;

5. Ісіне сергек, байқампаз  болуы;

6. Оқытудың жаңа технологияларын  меңгерген болуы;

7. Ата-аналармен ынтымақтастық  ахуалда болу іскерлігі және  ұстаздың ой икемділігі мен  өзін-өзі басқаруының болуы керек.

Жалпы шығармашылықпен  жұмыс істейтін мұғалім мынандай талаптарға сай болуы керек (кесте 4).

Кесте 4

Шығармашылықпен жұмыс  істейтін мұғалім талаптары

1. Өз пәні бойынша  білімі	Өз пәні бойынша терең, жан-жақты білімді. Білімін жоспарлы жоғарылата алатын, мамандығы бойынша әдістемесін, әр түрлі саладағы ғылыми-көпшілік әдебиеттерді еркін меңгереді.
2. Өз пәніне қатынасы	Өз пәнін біледі, жақсы  көреді, қызықтырып өтеді.

Кесте 4-тің жалғасы

 

3. Жұмыстағы жаңашылдыққа  көзқарасы	Жаңа көзқарасты идеяларды, педагогикалық міндеттерді жаңаша шешуді талап ететін белсенділігімен ерекшеленеді.
4. Оқу жұмысын жоспарлауды  білу	Оқушылардың, сыныптың ерекшелігін  ескере, сабақ жүйесінің түрі мен  тәсілдерін түрлендіре отырып, шығармашылықпен  жоспарлау.
5. Оқытудың психоло-гиялық, педагогикалық білім негізі	Қазіргі заманғы оқытудың психологиялық-педагогикалық тұжырымдамасын еркін меңгереді және оны педагогикалық  қызметінде негіз ретінде пайдаланады.
6. Педагогикалық тәсіл	Оқушылармен қарым-қатынас  жасау, оларға талап қоя білу, мөлшерін сақтай біледі.
7. Оқыту процесінде  оқушымен жеке қарым-қатынас	Оқушы ерекшелігін жүйелі зерттеу, оқыту талаптарында жеке қарым-қатынасты  қамтамасыз ету, яғни тапсырманың күрделілігі  мен көлемін деңгейлеу, нашар  үлгіретін оқушыларға үнемі тиянақты көмек көрсету, үй тапсырмасының орындалуын үнемі бақылау, оқу деңгейлерінің дайындықтары күшті, орта, нашар оқушыларды бір мезгілде көз алдында ұстай білу.
8. Оқу еңбегі дағдысындағы  оқушыларды дамыту	Оқу еңбегін оқушыларға дағдыға айналдыру, білім-білік дағдысын мақсатты, тиянақты түрде бірдей қатынаста ұйымдастыру, білім алуда өзін-өзі бақылау, оқу еңбегін дұрыс қатынаста жоспарлау, оқытудың, жазудың, тапсырмалардың міндетті жеке қарым-қатынас тудыру.
9. Ойлау қабілетін  дамыту жұмысы	Оқыту түрі мазмұны мен  әдісінің белсенді дамуы оқушылардың  оқыған материалындағы керектісін бөліп  ала білуіне үйретеді және жеке қарым-қатынас  жасауға жағдай туғызады.
10. Оқушылардың пәнге  қызығушылығын дамыту	Оқушылардың пәнге қызығушылығын  дамытуда негізгі жұмыс тәсілдерін пайдаланады, мазмұнның жаңашылдығын пайдалану, оқытудың әр түрлі тәсілдері, сыныптан тыс жұмыстар, қызығушылықтарын дамытуға, жеке қарым-қатынас жасауға жағдай туғызады.
11. Оқушылардың білім-білік  дағдысын, білім сапасын бағалай білу	Бағалауды практикада қолдана  білу, тек қана білімін бағалау  емес оның практикалық-эксперименттік білім-білік дағдысын бағалауға  дұрыс жағдай туғызады. Күнделікті баға қорының  жеткілікті саны оқушылардың тоқсандық  қорытынды баға бөліп ала білуіне үйретеді және жеке қарым-қатынас жасауға жағдай туғызады.

 

 

Кесте 5

Н.В.Кухарев бойынша  педагогикалық шығармашылықты өлшеу  өлшемдері

Өлшемдері	Өлшемдердің қызметте байқалу  түрлері
1. Жаңашылдық және  оның түпкіліктілігі	Материалды берудің  түпкіліктілігі: білім беру мазмұнының түпкіліктілігі; пәнаралық байланыстардың түпкілікті негізі; жаңа әдістер, үлгілер, олардың түпкілікті байланысы; қолданылып жүрген әдістер, тәсілдер мен үлгілер дәрежесін өзгерту; Жаңа авторлық әдістеме; жаңа педагогикалық технология; жаңа авторлық оқыту мен тәрбиелеу жүйесі; педагогикалық ізденістегі бейімделу дәрежесі.
2. Ғылыми дәлелділігі	Педагогикалық-психологиялық  ғылымдардың жетекші идеяларына сүйену: - өзінің шығармашылық  ізденістерінен негізгі ойды  ескеру; - алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелерге сүйену; - басқа салалардағы:  медицина, акмеология, философия, социология  және т.б. білімдерді пайдалану.
3. Әлеуметтік-психологиялық  ерекшелігі	Педагогтің өзі үшін ізденудің ерекшелігі: - әріптестер үшін ерекшелігі; - оқушылармен шығармашылықпен жұмыс жүргізу бағытының дәрежесі; - әлеуметтік тапсырыстар,  ата-аналар сұраныстарының Кесте 5-тің жалғасы   дәрежесі; - білім беру жүйесіндегі  шығармашылық ізденіске дем берушінің  әрекет дәрежесі; - барлық аймақтық білім  беру жүйелерін дамытудағы тәжірибелер ерекшелігі.
4. Болашақтылығы, қолайлылығы	Оқушылардың жұмысқа  қабілеттелігін өсіру дәрежесі: - педагогтер мен оқушылар  қызметінің тиімділігі; - педагогикалық нәтижені  аймақтық жағдайлар мен әлеуеттік  мүмкіндіктеріне сай тұрақты  жақсартуы; - оқушылардың танымдық  қызығушылықтарын тұрақты күшейту; - сыртқы себептерді  азайту есебінен ішкі бағыттағы  себептерді кеңейту; - болашақ тенденцияларды  ескергенде материалдық шығын  дәрежесі.