ХІХ ғасырдың 70-80-жылдарындағы халықаралық қатынастар

         Отарлық дауларды бейбіт жолмен реттеу үрдісі Ұлыбританияның ХХ ғасырдың басындағы сыртқы саясатында да күшейді. Германияның ХХ ғ. басындағы әскери-теңіз қаруларын жанталаса шығару және т.б. әрекеттері Европадағы күштер балансы мен өмір сүріп тұрған халықаралық тәртіпті бұзу мүмкіндігі Ұлыбританияның «тамаша оқшаулану» саясатынан бас тартуына әкелді. Ол Германияның болуы мүмкін қарсыластары – Франция және Ресеймен жақындасуға бағыт алды. Бұл үшін Ұлыбритания олармен отарлық дауларды реттей бастады. Бұл бағыттағы маңызды келісім Ұлыбритания мен Франция арасында 1904 жылы 8 сәуірде Лондонда Ньюфауленд және Батыс Африка туралы екі декларация – Сиам туралы, Египет-Марокко туралы жасалды. Бұл келісім «Шын жүректік келісім» немесе «Антанта» деп аталды.Англия – Египетте, Франция – Мароккода емін-еркін әрекет жасайтын болды.1904 жылғы келісім отарлық мәселелерге арналғанымен, іс жүзінде ол Ұлыбритания, Ресей, Францияның әскери-саяси одағын құру бағытындағы алғашқы қадам болды, бұл одақ түпкілікті І-дүниежүзілік соғыс жылдары қалыптасты.

         1905 жылдың басында француздар  Марокко сұлтанынан олардың ықпалын  қамтамасыз ететін реформалар  жасауды талап етті. Германия  бұған қарсы болып, Маорокконың  тағдыры туралы мәселені талқылау  үшін халықаралық конференция  шақыруды талап етті. Германия Марокконың «тәуелсіздігін» қорғаушы болып көрініп, онда Германияға басқа елдермен бірдей құқық беруді талап етті. І-Марокколық дағдарыс деп аталған халықаралық дағдарыс туды. Германия Францияның позициясын әлсірету үшін оның Англиямен келісімін жүзеге асыруға кедергі жасау және Марокко дағдарысын Ресейді Франциядан алыстату үшін пайдалануға тырысты. Марокко мәселесі бойынша халықаралық конференция 1906 ж. испан қаласы Альхесирасада өтіп, оған Европаның ірі мемлекеттері, Ресей, АҚШ, Марокко қатысады. Онда Германияны тек қана Австро-Венгрия ғана қолдады. Конференция Марокконың мемлекеттік тәуелсіздігін және аумақтық тұтастығын сақтау туралы шешім қабылдады. Ол Марокконы шаруашылық жағынан игерудегі барлық мемлекеттердің толық тең құқығын және еркіндігін жариялады. Осылайша, Германияның 1904 ж. ағылшын-француз келісімін бұзу әрекеттері сәтсіз аяқталды. Марокко дағдарысы француздарға Ұлыбританиямен ғана емес, Ресеймен де одақтық маңызды екендігін көрсетті.

         Антантаның келесі қатысушы Ресей  болуы тиіс еді. Алайда Ресей мен Ұлыбритания арасы салқын еді. Германия Ресейдің Ұлыбританиямен жақындасуына және орыс-француз одағын бұзуға тырысты. Алайда ол жүзеге аспады. Ақырында, орыс-британ жақындасуын көздеген француз дипломатиясы табысқа жетті. 1907 жылы 18 (31) тамызда Санкт-Петербургте орыс-британ келісіміне қол қойылды, ол екі державаның Азиядағы – Тибет, Ауғанстан, Персиядағы қайшылықтарын реттеді. Сөйтіп, Үштік Антанта немесе Үштік Келісім жасалды. Халықаралық аренада Үштік Одаққа қарсы тұра алатын күш пайда болды.

3.3. Бірінші дүниежүзілік  соғыс қарсаңындағы және соғыс  кезіндегі халықаралық қатынастар

Бірінші дүниежүзілік соғыстың дипломатиялық дайындығы. Бірінші дүниежүзілік     1911ж. көктемде Марокка астанасы Фец маңында көтеріліс болды.Оны пайдаланған франуцуздар қалаға әскер кіргізіп,оккупациялады. Германияның бұл отарлық жанжалға араласуынан қауіптенген Франция оған Конгодағы отарлық иеліктерінің бір бөлігін ұсыныпМароккадан бас тартуды талап етті.Бұған қанағаттанбаған Германия үкіметі 1911 ж. 1 шілдеде Марокко жағалауына жеңіл крейсер жібереді.Агадир дағдарысы деп аталған өткір халықаралық дағдарыс туды.Германия әне Франция дипломаттары ұзақ келіссөздержүргізіп,Марокка дағдарысын тез арада бейбіт түрде реттеу мүмкін болды.Бірінші Марокка дағдарысы кезіндегідей Ұлыбритания Францияны қолдады.1911 ж. 4 қарашада француз-герман келісіміне қол қойылып,Германия Францияның Марккаға басым құқығын мойындайтын болды,ол үшін Франция экваторлық Африкадағы Конгоның бір бөлігін беретін болды.

Босния мен Герцеговинаны аннекциялаумен бірге 1908 ж. жас түрік революциясы халықаралық жанжалдар мен дағдарыстардың түрлерін туғызды. Бұл бағытта оны Ресей қолдады.Ресей Австрия-Венгриямен Германияның Италиямен байланыстарын әлсіретуге тырысты.1909 ж.11 (24) қазанда екі жақ нотамен  алмасты.1911ж. 28 қыркүйекте Италия Осман империясына ультиматум қойып, келесі күні оған соғыс жариялады. 5 қарашада италия үкіметі Триполитания мен Киренаикиді аннекциялайтындығы туралы декрет жариялады.1912 ж. 15 қазанда Уиш алдын ала 18 қазанда Лозанада түпкілікті бітімге қол қойды. Итальян түрік соғысы кезінде Балканда жаңа дағдарыс туды.Соның бюірі Сербия болды. 1903 ж. Сербияда мемлекеттік төңкеріс болды.Билікке Петр Карагеоргиевич король болып сайланды.Ол Сербияның сыртқы саясатының басты бағыты барлық оңтүстік славян жерлдерін Ұлы Сербия қоластына біріктіру деп ойлады.

1912 ж. Сәуірде болгар-серб  одақтық келісім жасалды.Алайда  бұрынғы Осман иеліктерін бөлісу  туралы мәселе жеңімпаздар лагерінде  қайшылықтарды туғызды.Сербия Адриат  теңізіне шыға алмағандықтан Македония жерінен конпенцация сұрады.Греция оңтүстік Македония мен батыс Фракияны алғысы келді.1913ж.1 маусымда Греция мен Сеорбия Болгарияға қарсы құпия одақ жасады.Кейін одаққа Румыния қосылды.Ұлыбритания үкіметі ГЕрманиямен әскери-теңіз қаруларын шектеу туралы келісімге келе алмағаннан кейін 1912ж. Заң жобасын дайныдады.Ол бойынша немістердің бір әскери кемесі орнына 2 өз кемесін жасайтыны көзделді.Францияда әскери флотын күшейту бағдарламасын жасады.Бірінші дүнимежүзілік соғыс қарсаңында Франция Ұлыбритания одақтық қатынастар орнатты.Австриялық императоры тағы мұрагерінің өлтірілуі үлкен саяси резонс тудырып,ол үшін Австрия-Венгрия үкіметі Сенрбияны кінәлады. Австрия-Венгрия 1914ж. 23 шілдеде  Сербияға 10 пунктен тұратын ультиматум қойды.Сербия Австрия-Венгрия ультиматум талаптарының көбін қабылдағанымен оның жауабы Австрия-Венгрияны қанағаттандырмады. 1914 ж.28 шілдеде Австрия-Венгрия Сербияға соғыс жанриялап келесі күні Белградтың артиллерикалдық бомбалай бастады.Тамызда Германия күтпеген жерден шабуылдап, Люксембургті басып алды.Мақсаты Бельгия аумағы арқылы француз армиясының негізгі күштеріне соққы берді.Франция агрессияны тоқтатуға белсенді дайындалды.Алайда 2 жақта соғыс жариялауға асықпады.1914ж. Француз үкіметі Наполдеон3 қетесін қайталағысы келмеді.Германия Бисмарк кезіндегідей 1870ж. Соғыс жариялауға асықпады. Ақыры Германия жеңіліп,3 тамызда ол бірінші болып Францияға соғыс жариялайды.Ұлыбритания әлі де соғыстан тыс қалды.

Франция мен Ресей  жағында соғысқа кірісуге сылтау таба алмады.1914ж. 4 тамызға қараған түні герман әскері Бельгия аумағына басып кірді.Бұл британ үкіметінің Германияға соғыс жариялауына сылтау болды.себебі Ұлыбритания 1831ж.Бельияның бейтараптығы туралы келісімді сақтандыру кепілі еді.Ұлыбританияның Германияға қарсы соғысқа кіруі Үштік Антантаның осы кезге дейін аморфты топтан әскери-саяси одаққа айналдырды.Оның түпкілікті құрылуы 1914ж. 23 тамызда жүзеге асты.Ұлыбритания,Франция,Ресей Лондонда оңаша бітім жасамау жөніндегі декларацияға қол қойды.Антантаға орталық державалар Германия,Австрия-Венгрия одағы қарсы тұрды.Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған күні 1914ж.1 тамызда Германияның Ресейге соғыс жариялауы Соғыс европада басталып тез арада дүниежүзілік сипат алды. Елдердің бір бөлігі Германия жағына шықса екіншілері Антантаны қолдады.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі дипломатиялық  күрес. Бірінші дүниежүзілік соғыста соғысушы елдер үкіметі, әскери басшылығы соғыс тез арада аяқталады деп ойлады. Алайда олардың болжамдары жүзеге аспады. Соғыс ұзаққа созылған аипат алды. Соғыс дипломатиялық қызметті әлсіреткен жоқ, керісінше күшейтті. Соғысушы жақтар барған сайын өз жағына одақтастарды көптеп тартуға тырысты. 1914 ж. 23 тамызда Антантаға Жапония қосылды. 1914 ж. 2 тамызда түрік-герман одақтық келісіміне қол қойылды. 2 қыркүйекте Ресей Түркияға соғыс жариялады. Балкан, Шығыс, Батыс майдандармен бірге Закавказьеде орыс-түрік майданы пайда болды. Сонымен бірге Африка, Қиыр Шығыс, Океанияда герман иеліктерін ағылшын-француз әскерлерінің басып алуын көздеген әскери іс-қимылдар жүрді. 1914 жылы Австро-герман және одақтық дипломатияның бейтарап елдерді өз жағына тарту үшін күресі күшейді. Скандинавия елдері мен Голландия тұрақты, дәйекті бейтараптық ұстанды. Күрес негізінен Италия мен Балкан елдері үшін жүрді. Италия 1915 ж. 26 сәуірде Лондонда Антантаға қосылуы туралы келісімге қол қойды. Ол 4 мамырда Үштік одақтан шығып, 23 мамырда Австро-Венгрияға қарсы соғыс жариялады.Осылайша, Альпі етегінде итальян-австрия майданы пайда болды. Болгария 1915 ж. Үштік одаққа (Германия, Австро-Венгрия, Түркия) қосылып, ол Төрттік одаққа айналды. Греция мен Румыния Антанта жағында соғысты.

         Соғысушы коалициялар соғыстағы  өз мақсаттарын анықтады. Германия  – «Орталық Европаны» құруды, яғни Орталық және Солтүстік  Европа мемлекеттерінің экономикалық одағын құруды, Ресей құрамындағы көптеген жерлерді, Польша, Прибалтика, Финляндия, Украинаны аннексиялауға немесе оларды іс жүзінде Германияға тәуелді мемлекеттер етуге тырысты. Австро-Венгрия – Балкан мемлекеттерінің дербестігін жойып, оларға ішкі, сыртқы саясатта қатал шектеуліктер қоюға тырысты. Франция – 1871 ж. айырылған Эльзас пен Лотарингияны қайтаруға және Рейн өзенінің сол жағалауындағы неміс жерлерін өзіне қосып алуға, Германияны бөлшектеуге ұмтылды. Соғысты азат етуші деп жариялағанымен, Антанта және Төрттік одақ елдерінің басқыншылық жоспарлары болды.Ұлыбритания – бұрын формалды түрде түрік егемендігінде болған Кипр аралын аннексиялап, Египетте өз протекторатын орнатуға тырысты. Ол Франциямен бірге Қара теңіз бұғаздарын өз бақылауына алуға тырысты, бұл Ресейге ұнамады. 1916 ж. наурызда Ұлыбритания мен Франция Азиядағы түрік иеліктерінің тағдыры туралы «Сайкс-Пико келісімін» жасады. Антанта елдері Италия мен Румынияға да олардың талаптарын қанағаттандыруға уәде берді.

        Соғысушы мемлекеттердің күш жұмсауына қарамастан, 1916 ж. соңында жеңіске жету әлі мүмкін болмады. Бұл жағдайда олар қарсы коалицияның бір мүшесімен сепараттық бітім жасау арқылы қарсыласты әлсіретуге тырысты. 1916 ж. 12 желтоқсанда Германия одақтастарының атынан Антанта елдеріне бейбіт келісім жасауды ұсынды. Алайда Антанта оны қабылдамады. Сепараттық бітім жасауы мүмкін елдер ретінде Төрттік одақта Австро-Венгрия, Антантада Ресей болды. 1918 ж. көктемде Антанта Австро-Венгрияны өз жағына тартудан үмітін үзіп, онымен сепараттық бітім жасаудан бас тартады. Германия Ресеймен сепараттық бітім жасап, Антантаны әлсіретуге тырысты. Алайда бұл 1917 ж. басында іске аспады. 1917 ж. ақпанда Германияның «шексіз су асты соғысын» жариялауы АҚШ-тың мүддесіне нұқсан келтіріп, АҚШ онымен диплрматиялық қатынасын үзеді. 1917 ж. 6 сәуірде АҚШ Германияға соғыс жариялады. 1917 ж. Ресейде Ақпан және Қазан революциялары болды. Қазан революциясы нәтижесінде билікке келген большевиктер 1918 ж. 3 наурызда Брест-Литовскіде Ресей герман блогы елдерімен сепараттық бітім  жасады, оның шарттары Ресей үшін ауыр болды. 1918 ж. күзінде Германия және оның одақтастарының жеңілетіндігі белгілі болды. 1918 ж. 29 қыркүйекте Болгария, 30-нда Түркия, 3 қарашада Австро-Венгрия бітімге қол қойылды. 1918 ж. 11 қарашада Германия Антантамен бітімге қол қойып, бірінші дүниежүзілік соғысты аяқталды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Біз диплом жұмысымызда төрт ғасырға  жуық уақытты қамтыған халықаралық  қатынастардың дамуының екі басты  үрдісін көрсетуге тырыстық.  Оның алғашқысы осы ұзақ уақыт ішінде халықаралық қатынастар тұрақты сипат алды, яғни бірқатар тұрақты белгілермен сипатталған белгілі бір халықаралық тәртіп пайда болуымен байланысты. Осылайша, Жаңа замандағы халықаралық қатынастардың дамуын осы халықаралық жүйелердің әрдайым өзгеру процесі деп көрсетуге болады.

Жаңа заман халықаралық  қатынастардың шын мәніндегі  жалпыевропалық алғашқы жүйесі болып  табылған – ХVІІ ғасырдың ортасында пайда болған Вестфаль жүйесінің құрылуымен басталады. Ол барлық европалық мемлекеттерді, оның ішінде Вестфаль бітіміне қол қоймаған Ресей мен Осман империясын да қамтыды. Сонымен бірге оған басынан бастап ХVІІ ғасырда европалық мемлекеттердің арасында отарлар мен ықпал ету аймақтарына бөлініп қойған бүкіл әлемді қамту үрдісі тән болды.

Вестфаль жүйесінің  негізіне Отызжылдық соғысты аяқтаған келісімдер алынды, олар Европада халықаралық  мойындалған шекараларды белгіледі. Жалпы алғанда, бұл шекаралар  негізінен ХVІІІ ғасырдың аяғына дейін өзгерген жоқ. ХVІ ғасыр – ХVІІ ғасырдың бірінші жартысындағы соғыстар мен жанжалдар нәтижесінде қалыптасқан күштердің балансы Вестфаль жүйесін тұрақты етті. Ол өзін қауіпсіздік пен және жекелеген елдердің еркін дамуының  маңызды кепілі ретінде көрсетті. Сондықтан, ХVІІІ ғасырдың соңына дейін европалық тепе-теңдікті бұзу әрекеттері күшті қарсылыққа кездесіп, сәтсіз аяқталып отырды.

Соғыстар мен революциялардың, бір елдердің құлдырауы мен ал екіншілерінің өрлеуінің ықпалымен, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында Вестфаль жүйесі құлдырай бастады. Оны революциялық және наполеондық Францияның соғыстары түпкілікті күйретті, олар шекараларды қайта пішуге әкелді, европалық тепе-теңдікті бұзды және құрлықта Францияның үстем жағдайын қамтамасыз етті.

Наполеондық Францияны  антифранцуздық коалицияның жеңуі  Европадағы күштердің балансын қалпына келтірудің және жаңа халықаралық мойындалған шекалардың орнатылуының маңызды алғы шарты болды. 1814 – 1815 жылдардағы Вена конгресі Наполеон соғыстарынан кейінгі европалық құрылымның басты міндеттерін шешуі тиіс болды. Вена конгресінің шешімдері халықаралық қатынастардың Веналық жүйесі деп аталған жаңа жүйенің негізіне алынды. Күштер балансы мен халықаралық мойындалған шекаралармен бірге ол бес ұлы державалардың одағына («пентархияға») және «европалық концертке» сүйенді.

Алайда европа қоғамында болған өзгерістердің ықпалымен, ХІХ ғасырдың ортасында Вена жүйесінің негіздері шайқалды. Бес державаның одағы ыдырады, «европалық концерт» күйреді. Ұлттық соғыстар барысында мемлекеттер арасындағы шекаралар терең қайта қарауға ұшырады. Ақырында, европалық державалар арасындағы күштердің ара салмағы түбірлі өзгерді. Мұның барлығы ақыр соңында, Вена жүйесінің күйеуіне әкелді.

Ұлттық соғыстар мен  революциялар нәтижесінде ХІХ ғасырдың соңына қарай  Европада жаңа халықаралық  тәртіп қалыптасты. Ол барлық европалық жүйелерге тән мынадай ортақ белгілермен сипатталды: күштер балансы, бейбіт және 1878 жылғы Берлин конгресі сияқты халықаралық конференцияларда орнатылған халықаралық мойындалған шекаралар. Сонымен бірге жалпы мойындалған атауға ие болмаған жаңа халықаралық тәртіп кейбір белгілерімен де ерекшеленді. Бұл ең алдымен, екі қарама-қарсы топтың – Үштік одақ пен орыс-француз одағының (кейінірек – Үштік Антантаның) болуынан көрінді. Сонымен бірге ол шын мәніндегі жаһандық қамтудан да білінді, себебі европалық мемлекеттердің аумақтық және отарлық экспансиясының нәтижесінде бүкіл әлем отарлар мен ықпал ету аймақтарына бөлінді. ХІХ – ХХ ғасырлар межесінде алғаш рет халықаралық қатынастардың бұл жаһандық жүйесіне европалық державалармен бірге теңқұқықты қатысушылар ретінде АҚШ пен Жапония да кірді.

Алайда бұл халықаралық  тәртіп те ХХ ғасырдың басында оның қайшылықтарының ықпалымен күйреді. Бірінші дүниежүзілік соғыс оны  түпкілікті жойды. Оның айқын қайшылықтарының  бірі – әлемнің басты мемлекеттерінің  басқа халықтардың құқықтарын жеткілікті деңгейде құрметтеуге дайын болмауы, дөрекі әскери күшке табыну және құқықтық нормаларды елемеуі болды.