Патологиялық анатомия пәнінің міндеттері

 

      Гликопротеидтер алмасуының бұзылуы. Гликопротеидтерге муцин мен мукоидтар кіреді, оларды шырышты және шырышқа ұқсас заттар деп атайды. Көптеген патологиялық жағдайларда тканьдер мен клеткаларда шырыш істеп шығару   процесі   бұзылады. Асқазан    қабынғанда, оның шырышты қабатындағы бездерінің тітіркенуі нәтижесінде секреция процесі күшейіп асқазанның ішкі қабатын шырышты зат жауып жатады (гиперсекреция). Егер шырышты заттар тиісті мөлшерден кем пайда болса, олар ылғалдап тұрған шырышты қабықтар құрғап қалады (гипосекреция). Мысалы Шегрен синдромында   көздің   шырышты  қабығы  құрғап, содан  соң  ол  жер  

Кейде тканьдерде шырышқа ұқсас заттар жиналып қалады. Оның мысалы ретінде коллоидтық рактағы және коллоидтық бұғақтағы жиналып қалған заттарды айтуға болады. Бұл көрініс қалқанша без қызметінің төмендеуінен хабар береді (11-сурет).

СТРОМАЛЫҚ-ҚАНТАМЫРЛЫҚ ДИСТРОФИЯЛАР

Стромалық-қантамырлық дистрофия ағзалар стромасы мен қан тамырларының кемерін түзуші дәнекер тканьде зат алмасуының бұзылуымен сипатталады.

     Зат алмасуының бұзылу түрлеріне қарап: белоктық, майлы және көмірсулық стромалық-қантамырлық дистромалар деп бөлінеді.

     Белоктық стромалы-қантамырлық дистрофияларға: мукоидты ісіну, фибриноидты ісіну, гиалиноз және амилоидоз кіреді.

     Мукоидтық ісіну деген түсінікті ғылымға академик А. И. Струков (1961) кіргізген. Бұл процестің негізінде дәнекер ткань құрылысының үстірт бұзылуы жатады. Коллаген талшықтары ісініп,  түтеленіп, бір-бірінен алшақтайды, дәнекер тканьнің негізгі затында глюкозамингликандар жиналады. Осыған байланысты қан тамырлары кемерінің өткізгіштігі күшейіп плазма белоктары оның ішінде глобулиндер айналадағы тканьдерге сіңеді. Нәтижеде бұл тканьдер (клеткааралық заттар) өздерінің белгілі бір бояулармен боялу қасиетін өзгертеді (метахромазия). Әдетте толуидин көгі, қалыпты тканьдерді көк түске бояса, мукоидтық ісіну ошақтарында ткань көкшіл-қызыл түске боялады, осылайша бұл процесті микроскоппен анықтауға болады.

    Мукоидтық ісіну ревматизм тобына кіретін ауруларда көбірек кездеседі. Бұл процесс дәнекер тканьнің толық қайта қалпына келуімен аяқталады немесе ол фибриноидтық ісінуге өтеді. Пикрофуксин бояуымен бояғанда осы ткань қып-қызыл болып боялудың орнына қызғылт-сары түске боялады.

    Фибриноидтық ісіну дәнекер тканьнің терең, және қайтымсыз бұзылуымен, қан тамыры мен тканьдер өткізгіштігінің өте артып кеткендігімен және фибринге ұқсас заттың (фибриноид) пайда болуымен сипатталады. Дәнекер ткань талшықтары ісініп, бір-біріне қосылып, біртекті болып қалады және қышқыл бояуларды өзіне жақсы сіңдіреді. Пикрофуксин бояуымен сары түске боялады.

    Фибриноидтың құрамы дәнекер тканьнің зақымдану механизміне байланысты, бірақ та оның барлық түрінде де фибрин болады. Жас фибриноид құрамы бойынша фибринге, «ескі» фибриноид-гиалинге жақын.

    Кейбір ауруларда (ревматизм аурулары және т. б.) фибриноидты ісіну микроциркуляция арнасының иммундық кешендермен бұзылуына байланысты пайда болады да иммундық кешен фибриноиды деп аталады. Екінші бір ретте (гипертония ауруы, Санарелли-Шварцман феномені) фибриноид түзілуінде қан тамырларынан плазма белоктарының, оның бірі фибриногеннің шығуы негізгі рөл атқарады, мұны инссудация фибриноиды дейді.

    Фибриноидтық ісіну нәтижесінде ткань бүтіндей өледі, кейінірек склерозға немесе гиалинозға айналады.

    Гиалиноз

    Гиалиноз (грекше һуаlоs-мөлдір, шыны тәріздес) деп тканьдерде (клеткадан тысқары) біртекті, күңгірт, гиалин шеміршегіне ұқсас, қатты заттардың пайда болуын айтады. Гиалиноз  дәнекер   тканьде,   ағзалар стромасында және қан тамырларының кемерінде көрінеді. Гиалиноз көптеген процестердің нәтижесінде: қан плазмасы тканьдерге сіңіп қалғанда, фибриноидтық ісінуде, склероз және некроз нәтижесінде пайда болады. Гиалиннің бірнеше түрлері бар: 1) жай гиалин, 2) липогиалин, 3)  күрделі гиалин  (12-сурет).

    Жай гиалин негізінен қан плазмасынан құралған, оның пайда болуы, қан тамырлары кемерінің өткізгіштігінің молаюымен байланысты.

    Липогиалин қантты диабет ауруында кездеседі, оның құрамы негізінен липопротеидтерден тұрады. Организм қантты диабетке байланысты бұзылған зат алмасу процесін осылайша реттеуге, яғни қандағы артық липопротеидтерді қан тамырлары арқылы шығаруға әрекет жасайды.

    Күрделі гиалиннің туындауы қан тамырларына иммундық кешендердің шөгіп қалуына байланысты. Гиалинозға қан тамырларындағы фибриноидтық өзгерістер және иммундық қабынулар алып келеді. Бұл гиалиннің құрамында фибрин және деструкцияға ұшыраған қан тамырларының элементтері көрінеді. Дәнекер ткань гиалинозы фибриноидтың ісіну, фибриноидтық некроз, склероз нәтижесінде пайда болады. Фибриноидтық өзгерістерге байланысты өзгерген дәнекер ткань талшықтары бір-біріне қосылып біртекті қатты зат — гиалинге айналады. Фибриноидтық некроз иммундық кешендер әсерінде дамиды. Сол үшін дәнекер ткань гиалинозы ревматизмдік ауруларда, иммундық-кешенді сырқаттарда жиі кездеседі.

     Гиалиноздың жергілікті және жалпы түрлері бар.

 

 Жергілікті гиалиноз тыртықтарда, серозды қуыстардың фиброз - ында, тромбта, ісіктердің стромасында    кездеседі.

Жалпы гиалиноз гипертония ауруында, ревматизмдік ауруларда көптеген ағзалардың қан тамырларында және стромасында көрінеді.

Гиалиноз көбінесе қайтымсыз өзгерістерге алып келеді. Тек тыртықтанған жерлерде, коллоид ошақтарында, ол ішінара жойылуы мүмкін

Амилоидоздар

Амилоидоз деп белокты зат алмасуының бұзылуы нәтижесінде ағзалардың аралық тканінде өте күрделі, организм үшін жат заттың, амилоидтың, пайда болуын айтады. Микроскоппен қарағанда аралық тканьде біртекті, гиалинге ұқсас зат көрінеді. Бірақ амилоид гиалиннен өзінің көптеген морфологиялық, гистохимиялық және иммунологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Амилоид пен гиалинді бір-бірінен ажырату үшін арнайы гистохимиялық реакциялар қойылады.

     1) Иодтың люголь ерітіндісімен амилоид қоңыр-қызыл түске, басқа тканьдер және гиалин сары түске боялады.

2. Генциан - немесе метилвиолетпен бояғанда амилоид солғын қызыл түсте, басқа тканьдер көкшіл түсте көрінеді.

     3) Иодгрюн бояуы амилоиды қызыл түске, ал қалған тканьдер жасыл түске боялады.

     4) Конгорот   бояуы   басқа тканьдерді қызғылт түске, ал амилоидты қоңыр-қызыл түске бояйды.

     Химиялық құрамы бойынша амилоид күрделі зат — гликопротеид қатарына жатып: талшықты белоктардан (Ғ — компонент), плазмалық компоненттен және полисахаридтерден тұрады.

     Талшықты белоктар (фибрилдер) амилоидтың негізін құраушы заттар болып есептеледі. Электрондық микроскоппен қарағанда амилоид белогы—«таза» талшықтардан және таяқшаға ұқсас құрылымдардан (Р — компонент) түзілген. Амилоид фибрилдерінің диаметрі 7,5 нм, ұзындығы 800 нм-ға дейін. Әр 4 нм-нан кейін көлденең жолақтары болады. Осыған байланысты олар «қайталама таяқшалар» деп аталады. Таяқшалардың диаметрі 10 нм, ұзындығы 250 нм-ға дейін (13-сурет). Поляризациялаушы микроскопта осы белоктар анизотропия және дихроизм қасиеттеріне ие.

     Қазіргі таңда амилоид талшықтарының құрамы әр түрлі екендігі анықталып отыр. Осыған қарап талшықты белоктардың: АА, АL, АҒ, АSС1, түрлері ажыратылады. Амилоидоздың    бұл түрлерін жеке    даралауда, олардың әрқайсысына сай келетін амилоидоз алды процестердің барлығы есепке алынады. Амилоид белоктары пайда болмастан бұрын қанда, не жергілікті тканьде олардың негізін құрушы заттар түзіледі. Мысалы, АА — белоктың ізашары  қызметін - глобулин атқарады, оны сарысулық амилоид аналогы (SАА) деп аталады, АL- белок сарысуда жиналған   иммуноглобулиндердің жеңіл тізбектерінен тұрады. АҒ — белоктың ізашары преальбумин.

 

Амилоидтың плазмалы (сарысулы) компонентіне қан белоктары           

және гликопротеидтер кіреді. Гликопротеидтер болса негізінен  гепарин және гепаринсульфаттардан тұрады. Осы плазмалық гликопротеидтер және тканьдік гликозаминогликандар амилоид  белоктарымен өте тығыз байланыста болып, оның гистохимиялық өзгешеліктерін анықтайды. Кейде амилоид  ешқандай бояумен боялмайды, мұны түссіз амилоид   (ахроамилоид) дейді.

Амилоидоздың морфогенезі өте күрделі болып ол бірнеше сатыны қамтиды: 1. Амилоидқа алып келуші белоктардың түзілуі. 2. Олардан амилоид белоктарының пайда болуы. 3.  Макрофаг-амилоидобласт клеткаларында осы амилоид    белоктарынан  амилоид    талшықтарының  түзілуі 4. Амилоид     талшықтарының    бір-біріне    жабысып амилиодтың негізгі қаңқасын құруы..           5.Амилоид фибрилдерінің қан плазмасының  белоктары мен гликопротеидтері және тканьдегі глюкозаминогликандармен    қосылып амилоид  құрауы.    Амилоид клеткадан тыс,   ретикуляр   немесе коллаген талшықтарын бойлап, шөгіп қалады.

    Амилоидоз морфогенезінің қаншалықты күрделі екендігінің мысалы ретінде АА - амилоидоздың пайда болу схемасын қарауға болады (В. В. Серов бойынша).

 

                       SАА—амилоидтың сарысулық  аналогы.

                       AСФ — амилоид түзілуін күшейтуші фактор.

      Осы схема бойынша амилоид түзілуі мына жолдармен өтеді:

1) Мононуклеар (макрофаг) жүйесінің  белсенділігінің артуына байланысты интерлейкин — I SАА синтезін күшейтеді. Олардың мөлшері қанда молаяды. 2) Макрофагтарда SАА белогінің ыдырауы күшейгенмен ол толық болмастан, АА белогі пайда болады. 3) Макрофагамилоидобласт клеткаларында, амилоид түзілуін күшейтуші фактор (АСФ) және сарысудың ыдыратушы күшінің жәрдемімен АА қалдықтарынан (АА белоктан) амилоид талшықтары түзіледі.

      Жалпы амилоидозда амилоидобласт рөлін макрофактар, ретикулярлық клеткалар, фибробластар, эндотелиоциттер атқарса, жергілікті амилоидозда әр түрлі ағзаларда амилоидобласт рөлін сол ағза клеткалары атқарады. Мысалы: көкбауырда ретикулалық клеткалар, бауырда — ретикулоэндотелиоциттер, жүректе — кардиомиоциттер, мида — нейрондар, бүйректе — мезангий клеткалары, теріде — кератиноциттер және т.б. Амилоидобласт   клеткалары   мутация   жолымен   пайда болады.

      Амилоидоздың: жалпы және жергілікті түрлері бар. Жалпы амилоидозда амилоид көбінесе көкбауырда, бауырда, бүйректерде, бүйрекүсті  безінде,   ішекте   шөгіп қалады.

      Көкбауырда амилоид ретикуляр талшықтар бойлап жайылмалы түрде немесе тек   лимфа фолликулаларын да жиналады. Амилоид жайылмалы түрде тұнғанда көкбауырдың көлемі 2— 3 есе  ұлғаяды,  тығыздалады,  қатаяды, кесіп қарағанда ол қоңыр-қызыл  түсті,  май   жағып  қойғандай   жылтырақ  болады.  Бұған  «майлы    көкбауыр» деген ат берілген. Егер амилоид тек лимфа  фолликулаларына жиналып  қалса,  көкбауыр оншалықты  үлкеймейді,  кесіп  қарағанда  қоңыр- қызыл түске  кіреді, солардың арасында ақшыл- сұр  түсте  үлкейген  лимфа  фолликулалары көрінеді.  Бұны  «саго   дәні  тәріздес» көкбауыр дейді. Амилоидозбен  зақымданған  бауыр  үлкейеді,  салмағы  3кг  дейін  жетеді, ақшыл-сары  және қатты болады. Кесіп  көргенде  біртегіс,  май   жағып   қойғандай  жылтырап  тұрады.  Амилоид   массалары  ретикулді талшықтарды бойлап, қан  тамырларының  қабырғасына  жайласып бірте-бірте бауыр клеткаларын атрофияға соқтырады. Бауырдан қан өтуі қиындап асцит пайда болады. Бүйректе амилоид бүйрек шумағындағы капиллярлардың эндотелийінің астында, мезангиумда, ірі қан тамырларының қабырғасында, түтікшелердің негізгі қарағанда олардың қыртысты қабаты қалыңдаған, ақшыл-сары немесе бозғылт түсті болады. Бұл өзгерістерді «үлкен майлы бүйрек» деп атайды (14-сурет).

      Бүйрекүсті безінің амилоидозы нәтижесінде ауырған адам аддисон сырқатына шалдығады. Ауру сырқат адамның өте әлсіздігімен (адинамия), қан қысымының төмендігімен (гипотония) және терінің қоңыр түсті болуымен (пигментация) сипатталады.

     Ішек амилоидозында аурудың жиі-жиі іші кетеді, соның салдарынан науқас азады.

     Жүрек амилоидозында амилоид қан тамырларында, стромада жиналуы нәтижесінде жүрек үлкейеді, оның қызметі күрт төмендейді.

 

  

 

Амилоидоздың түрлері

    1.Амилоидозды түрлерге жіктегенде ең бірінші орынға оларды түзуші белоктардың   амилоид  талшықтарының,  био (гисто) химиялық қасиеттерін   қояды. 
Осы белгілерді есепке алып:

     АА — амилоидоз, АL — амилоидоз, АҒ — амилоиды, АSС1 амилоидоз түрлерін ажыратады. Амилоидоздың бұл түрлерінің бәрі жалпы амилоидозға жатады. АА — амилоидоз көптеген созылмалы ауруларда және кейбір тума сырқаттарда кездеседі. АL — амилоидоз өз-өзінен туындайтын (алғашқы) амилоидоз және әр түрлі ісіктерге байланысты пайда болатын амилоидоз үшін тән. АҒ — амилоидоз — бұл жеке бір отбасында ұшырайтын амилоидоз. АSС1 — амилоидоз кәрілік амилоидозына, оның ішінде, жүрек қантамырлар жүйесінің амилоидозына жатады.

    2.Амилоидоздың даму  себептеріне қарап: алғашқы(идиопатиялық); тұрмыста арттырылған    (екіншілік); тұқым   қуалау жолымен (генетикалық) дамитын;  кәрілік және жергілікті, ісікке   ұқсас   түрлерін   ажыратады.

    Екіншілік амилоидоз тұрмыста кең тараған. Амилоидоздың туындауына туберкулез, созылмалы остеомиелит, бронхоэктазия ауруы, ревматизмдік аурулар, қатерлі ісіктер себеп болады.

    Тұқым қуалау жолымен туындайтын амилоидоз жеке бір отбасына тән өте сирек кездеседі. Кәрілік амилоидозы АSС1 — амилоидозға жатып, оның пайда болуы қанда сарысу преальбуминінің көбейуімен байланысты. Өзгерістер мида, жүректе, қан тамырларында болады, кейде ауру психикасы өзгереді.

   3.Амилоидозды   тканьде   жайғасуына қарап:  периретикулярлық және периколлагендік түрлерге бөледі.

   4.Амилоидоздың қайсы  ағзаны  көбірек зақымдауына қарап: нейропатиялық, кардиопатиялық,    нефропатиялық, гепатопатиялық және т. б. түрлерге де бөлуге болады.

   Амилоидоздың патогенезі

   Қазіргі таңда амилоидозды мутацияға ұшыраған клеткалар қызметінің нәтижесі деп қарайды (В. В. Серов, И. А. Шамов). Амилоидозбен асқынушы көптеген аурулар клетка мутациясына соқтырады, ал мутация нәтижесінде амилоидоз түзуші клеткалар клоны пайда болады. Осы теория бойынша, амилоид талшықтары организмде кедергісіз көбейе береді және бұл өзгерістер үдемелі түрде дамиды.