Патологиялық анатомия пәнінің міндеттері

    Тығыз түйісу аймағында мембраналар арасында көлденеңі 1,5—2 нм саңылаулар болып химиялық косындылар бір клеткадан екінші клеткаға тікелей өтіп келе алады. Клеткааралық түйіспелердің арнайы түріне нерв клеткалары өсіктерінің ұшында пайда болатын синапстық контакт кіреді.

    Клеткалар арасындағы түйісу процесінің бұзылуы ісік клеткалары үшін тән. Ісік метастазаларының пайда болуы ісік клеткалары арасындағы контактың әлсіздігіне байланысты. Клеткалар арасындағы контактың бұзылуы организмдегі көптеген тканьдік барьер (бөгет) қызметінің бұзылуына, соның нәтижесінде организм үшін зиянды, қажетсіз қатынастарға соқтыруы мүмкін. Мысалы бүйрек сүзгісінің (фильтр) өткізгіштігінің артып кетуі (яғни клеткааралық контактардын әлсіздігі) клиникада   нефроздың   синдром  белгілерімен    көрінеді.

    Клеткааралық контактардың  бұзылуының бір көрінісіне десмосомалар құрылыстарындағы ауытқулар: асимметриялық немесе «толық жетілмеген» десмосомалардың пайда болуы жатады.

 

ЯДРО ПАТОЛОГИЯСЫ

 

    Ядросыз клетканың тез арада жойылып кететіні мәлім. Ядрода гендік белгілерді анықтайтын дезоксирибонуклеопротеидтер (ДНП) және құрылымдық белоктар мен ферменттердің синтезін реттейтін рибонуклеопротеидтер (РНП) бар.

    Әдетте бір клеткада бір ядро болады. Ядроның сыртында ядролық қабық бар, ол екі қабаттан тұрады. Сыртқы қабаты эндоплазмалық ретикулум мембраналарымен байланысқан. Сыртқы және ішкі қабаттардың бір-бірімен қосылған жерлерінде өте майда (көлденеңі 9 нм) тесікшелер болады. Ядро қызметі күшейгенде олардың саны көбейеді. Осы тесікшелерден цитоплазмаға қарап пре — иРНҚ, пре-тРНҚ, қарсы бағытта белоктар өтеді. Ядро матриксінде хроматин бар, оның мөлшері ДНҚ молекуласының санына байланысты. Хроматиннің тығыз түрін гетерохроматин деп атайды ол транскрипцияланбайтын, бейактив хроматин. Эухроматин деп хроматиннің белсенді, деспирализацияланған транскрипцияланатын түрін атайды. Демек, ядродағы хроматиннің көрінісі оның белсенділігін көрсетуші морфологиялық белгіге жатады.

    Ядролар санының көбеюі, оның көлемінің ұлғаюы клеткада белок синтезінің күшейгендігінің белгісі. Ісіктер үшін ядролардың ерекше өзгеруі — атипиялар тән. Қалыпты клеткаларда хромосомалар саны 46 болса, ісік клеткаларында олар 200—300 және одан да көп болады.

    Ядродағы өзгерістерге ең алдымен митозға байланысты патология кіреді. Митоздың бірнеше сатылардан тұратыны мәлім: 1) профаза, 2) метафаза, 3) анафаза, 4) телофаза, 5) интерфаза.

   Онан басқа клетка ядросы амитоз (тікелей бөліну) жолымен де көбейеді. Митоздың және де эндомитоз деген түрі бар. Бұл кезде хромосомалар саны, ядро қабықшалары бұзылмай-ақ, бірнеше есе артады.

    Ядро ішінде бір немесе бірнеше ядрошықтар болады. Белокты көп түзуші клеткалардың ядрошықтары ірі және саны көп болады.

    Ядролар патологиясының бір түріне ядролық қоспалар   (включения)   кіреді. Оларға: ядродағы цитоплазмалық, нағыз және вирустарға байланысты қоспалар жатады (А. И. Струков, В. В. Серов).

    Цитоплазмалық қоспалар деп цитоплазманың бір бөлігінің ядро ішіне кіріп қалуын атайды, әдетте бұл құбылыс митоздық бұзылыстармен байланысты.

    Нағыз ядролық қоспаларға цитоплазмадан ядроға өткен май, белок және т. б. қоспаларды атайды. Бұл заттар ядро тесіктері арқылы немесе ядро қабығы бұзылғанда өтеді.

   Вирустарға байланысты қоспалар вирустардың ядро ішінде көбейіп колония түзуіне немесе вирустар әсерінде ядро белоктарының өзгеруі нәтижесінде, кейде цитоплазмада өніп жатқан вирустарға реакция есебінде пайда болады.

   Әдетте біз ядроны интерфаза кезеңінде көреміз, осы кезеңнен кейін митоз басталады. И. А. Алов (1972) бойынша митоз патологиясының негізгі түрлеріне мыналар кіреді:

    1) Хромосомалардың зақымдануы: клеткалардың профазада кідіріп қалуы; хромосомалардың спирализация және деспирилизация процесінің бұзылуы; хромосомалардың бөлшектеніп кетуі;  анафаза кезеңінде хромосомалар арасында көпірлердің пайда болуы; хроматидтердің уақытынан бұрын    ажырап  кетуі, кинетохордың зақымдануы;

    2) Митоздық аппараттың зақымдануы: митоздың метафазада  кідіріп қалуы;  хромосомалардың метафазада бытырап кетуі; үш топты метафаза; қуысты метафаза; көпполюсты митоздар; асимметриялық митоздар; бір орталықты митоздар; К — митоздар кіреді.

    3) Цитотомияның бұзылуы: мерзімінен бұрын болатын цитотомия; цитотомияның кідіріп қалуы; цитотомияның болмауы (1, 2-сурет).

    Әрбір ағза  үшін клетканың бөлініп көбеюі белгілі бір мөлшерде болады. Ол тек ракалды процестерінде және рак кезінде өте көп өзгерістерге ұшырайды. Ракалды процестерінде митоздық көрсеткіш күшейіп, клеткалар арасында патологиялық митоздар саны бөліне бастаған клеткалардың 20—30 процентін камтиды (И. А .Казанцева, 1974).

 

ХРОМОСОМОЛАР ПАТОЛОГИЯСЫ

 

Хромосомалардың зақымдануы клеткада ДНП, РНП және белоктардың синтезі бұзылғанда, радий сәулесінің және әр түрлі мутагендер әсерінде кездеседі.

 

                     

           1-сурет. Митоз патологиясы (И.   А.   Алов  бойынша).

             1- 4-хромосомалардың шашырап кетуі;

             2-бірорталықты митоз;   

             3-көпполюсты митоз;

             5-қуысты метафаза;

             6-үштопты метафаза.

                       

 

 

 

 

 

            2-сурет. Митоз патологиясы (И.  А.   Алов    бойынша).

              3-4— көпіршелердің пайда болуы кезінде

               хромосомалардың қалып  қоюы.

 

 

 

 

 

    Митоздық аппарат зақымданғанда хромосомалардың ретті әрекеттері бұзылып, хромосомалар  цитоплазмаға  бытырап  кетеді немесе бір-біріне тең болмаған топтарға  бөлінеді (асимметриялық  митоз). Осы топқа центриольдардың бөлінуінің бұзылуы да кіреді. Көпполюсты митоздар клетканың   бөліну кезеңінде  бірнеше полюстердің пайда  болуымен сипатталды  (әдетте 2 полюс болу керек). Егер центриольдардың бөлінуі бұзылса митоз уақытында тек бір полюс қана түзіледі (бірорталы митоз).

    К — митоз (колхициндік митоз) кейбір ісікке қарсы препараттардың әсерінің нәтижесінде пайда болып олардың әсер ету механизмдерінің морфологиялық белгісі болып есептеледі. Осы препараттар клетканың митоз аппаратын зақымдап метафаза кезеңінде хромосомалардың ісініп, бір-біріне жабысып қалуына, ал профазада бөлінген центриолалардың ажыралып кетпей ортада қалып кетуіне себеп болады.

    Цитотомия дегеніміз  ядро бөлінгеннен кейін цитоплазманың бөлініп екі клетка түзілуі. Егер анафазадан кейін цитотомия  болмаса, көп ядролы клеткалар пайда болады.

    Хромосомалар ядро құрамына кіріп, организмдегі генге байланысты белгілерді сақтаушы мүше болып есептеледі. Адамның жыныс клеткаларында 23 хромосома болады, бұл бір немесе гаплоидты жиынтық деп аталады. Басқа ағзалар клеткаларында екі немесе диплоидты жиынтық, яғни 46 хромосома болады. Әрбір клеткадағы хромосомалар саны тұрақты, сол үшін оның санының көбеюі немесе азаюы әр түрлі патологиялық жағдайда ғана кездеседі. Хромосомалардың өзі әр түрлі гендер жиынтығынан тұрады.

    Сонымен хромосомалар патологиясы көзге көрінбейтін ген деңгейінде немесе морфологиялық әдістермен анықталатын хромосома түзілісінің өзгеруі деңгейінде болуы мүмкін.

    Жыныс клеткаларының зақымдануы гаметопатия деп аталатын бір топ ауруға шалдықтырады. Гаметалардың ядросындағы гендердің зақымдануы нәтижесінде тума ақаулар (пороктар) келіп шығады. Егер өзгерген гендер -X — хромосомада жайғасқан болса, жынысқа байланысты хромосома аурулары пайда болады. Мысалы, агаммаглобулинемия (Брутон ауруы) X—хромосомамен байланысқан тума аурулар қатарына жатады. Кейде тек бір гендегі өзгерістің өзі клиникада ауыр патологиямен асқындайды. Мысалы, ораққа ұқсас клеткалы анемияның себебі болатын НвS гемоглобинде бір геннің ауытқуы (мутациясы) нәтижесінде глютамин қышқылының екі қалдығы мен валиннің бір қалдығы орнына глютамин қышқылының бір қалдығы мен валиннің екі қалдығы болады. Осылайша гендердің пептид тізбегіндегі амин қышқылдарының жалғасу тәртібін реттейтіні анықталды.

    Хромосомалардың санына байланысты патологиялар. Егер хромосомалардың диплоидты жиынтығынан бір хромосома кемісе (46—1) оған моносомия, егер осы жиынтыққа бір хромосома қосылса (46+1) трисомия, одан көп болса полисомия деп атаймыз. Шерешевский-Тернер синдромында жынысқа байланысты хромосоманың біреуі жоқ болады (45 ХО), ал Клайнфельтер синдромында осындай бір хромосома қосылады (47— ХХҮ). Дауна сырқатында 21-ші жұпта екі хромосоманың орнына үш хромосома пайда болады. Осындай хромосомадағы өзгерістерге байланысты патологиялардың түрлері қазіргі уақытта 500-ден асып кетті.

    Хромосомалардың микроскоппен көріп анықтауға болатын өзгерістеріне мыналар кіреді:

1. хромосоманың   бөлшектеніп    кетуі     нәтижесінде олардың бір сегментінің жетіспеуі (делеция);
2. сегменттің еселеп өсуі   (дупликациясы)    нәтижесінде артық сегменттің пайда болуы;
3. хромосоманың    бір  бөлігінің  осы  хромосоманың басқа    бөлігіне    немесе    көрші    хромосомаға      

     ауысуы (транслокация).

4. хромосома   ішіндегі   материалдың  қайта  бөлінуі(инверсия). Инверсия- көбінесе хромосоманың  бөлшектеніп кетіп жаңа қосылулар түзуі арқылы іске асады.

    Созылмалы миелоидтық лейкозда 21-ші хромосоманың ұзын иінінің қысқарып қалғанын (делециясын) көреміз. Осы хромосомаға Филадельфия қаласында табылған үшін «Филадельфия хромосомасы» деп ат берілген.

     Хромосомалардың санына байланысты патологияға хромосомалардың гаплоидты жиынтығының көбеюі де жатады. Осы жиынтық саны үш есе артса бұған триплоидия, төрт есе көбейсе-тетраплоидия, көп есе артса-полиплоидия деп атайды. Бұндай өзгерістер нәтижесінде алып ядролы клеткалар пайда болады.

 

КЛЕТКА ОРГАНЕЛЛАЛАРЫНЫҢ ПАТОЛОГИЯСЫ (ОРГАНЕЛЛАПАТОЛОГИЯ)

 

    Клетка органеллалары мен клетка бір-бірімен- тығыз байланысты құрылымдар, олардағы өзгерістер клеткадағы өзгерістермен астарласып жатады.

    Митохондрий патологиясы

    Клеткадағы ең ірі органеллаға митохондрий жатады. Митохондрий құрамында 40-тан астам фермент бар, олар негізінен клетканың тыныс алу процесіне (оттегі алмасуына) қатысады. Цитохромоксидаза және сукцинатдегидрогеназа ферменттері тек митохондрийде топталған. Демек, митохондрий клетканың энергия көзі болып есептеледі. Митохондрий күрделі ішкі және сыртқы мембрана жүйесінен түзілген, оның ішкі мембрана қатпарларынан кристалар (перделер) түзіледі. Олардың арасындағы  кеңістікті матрикс дейді.

    Митохондрийде кездесетін түрлі патологиялық өзгерістердің негізгілеріне мыналар жатады:

   1) Митохондрий санының өзгеруі. Әрбір клетка үшін митохондрий саны белгілі мөлшерде болады. Митохондрий санының көбеюі әдетте клетка қызметі күшеюінен хабар берсе, клетка атрофиясында олардың саны азайып кетеді. Экспериментте тышқандарды аш сақтағанда олардың бауыр клеткасындағы митохондрий саны бірінші күндері көбейіп, кейін азайып кететіндігі анықталған.

3-сурет.   Митохондрийлер      гиперплазиясы,                          4-сурет. Ісіктегі митохондрий атипизмі  
кристалардың еріп   кетуі, матрикстің ісінуі                             (А.   П.   Авцын,В. В.  Шахламов  бойынша).

(Д.  С.  Саркисов  бойынша).              

 

   2) Митохондрий көлемінің  өзгеруі. Тироксин гормонын ұзақ қабылдағанда, зат алмасу процесі күшейгенде, қырқұлақ және кейбір  жұқпалы    ауруларда клеткадағы   митохондрий  көлемі     ұлғайып  оларда кристалар саны көбейеді, ісік тканінде әр түрлі пішінді алып митохондрийлер пайда болады   (3,4-суреттер).

   3) Митохондрийдегі деструктивтік өзгерістерге жиі ұшырайтын ісіну процесі кіреді. Соның нәтижесінде митохондрийдің көлемі ұлғайып матриксі сұйылады, кристалары  қысқарып, олардың саны  азаяды. Осы өзгерістерден соң митохондрийдегі сұйықтық мөлшері көбейіп, ол сырты мембранамен оралған «қапқа» айналып қалады. Кейде  митохондрий патологиялық әсерлер  нәтижесінде бөлшектеніп кетеді.

   4) Митохондрийде әр түрлі қоспалардың, (электронды өткізбейтін материалдардың (липидтер),    әктену ошақтарының, миелинді, филамент тәрізді құрылымдардың) пайда болуы клетка   зақымдануының белгісі болып саналады.

 

Лизосомалар патологиясы

 

     Лизосомалар (грекше – Ііsео - ерітемін және sоma дене) клетка ішіндегі ас қорыту процесіне белсенді қатынасатын ең кейінгі ашылған, органеллаларға жатады.

     Лизосома құрамында түрлі зат алмасу процестеріне қатысушы 40-тан  астам    ферменттер  бар. Мысалы, катепсин протеолиздік ферменттер тобына  жатса, қышқыл рибонуклеаза, РНП қалдықтарын, фосфопротеин - фосфатаза, фосфопротеидтерді жай белоктарға  дейін ыдыратады. Бұдан басқа лизосомалар құрамында гликоген, мукополисахаридтерді гидролиздеуші ферменттер де бар. Лизосомалардың белсенділігі  оны қоршап тұрған мембрананың  өткізгіштігіне байланысты. Осы мембрананың өткізгіштігінің күшеюі немесе бүтіндей еріп кетуі лизосомалар құрамындағы ферменттердің клеткаға өтуіне себеп болады (5-сурет).

     Лизосомалардың алғашқы және екіншілік түрлерін ажыратады. Алғашқы лизосомаларда рибосомаларда синтезделіп, эндоплазма торы арқылы пластинкалы комплекске түскен ферменттер сақталады. Лейкоцит түйіршіктері осы лизосомалар түріне жатады. Екіншілік лизосомалар клеткадағы