Патологиялық анатомия пәнінің міндеттері

ПАТОЛОГИЯЛЫҚ     АНАТОМИЯ   ПӘНІНІҢ     МІНДЕТТЕРІ

   Патологиялық анатомия әр түрлі аурулар кезіндегі организмде болатын морфологиялық өзгерістерді зерттейтін пән. Патология раtһоs «ауру сырқат» және Іоgos «ілім» деген грек сөзі, яғни патология — ауру жөніндегі ілім деген мағынаны береді. Патологиялық анатомия морфология ғылымдары қатарына жатады. Ол әр түрлі морфологиялық әдістер арқылы ауру дамуының барлық кезеңдерін, осы аурудан өлгеннен кейінгі денедегі бүкіл өзгерістерін тексереді.

    Патологиялық анатомия ағзалардағы, тканьдердегі морфологиялық өзгерістерді ізбе-із тексере отырып, белгілі бір аурудың морфогенезін, ауру барысындағы кездесетін әр түрлі ауытқуларды, оның асқыну белгілерін, организм үшін қандай нәтижелерге алып келу мүмкіншіліктерін де анықтай алады.

    Сонымен қатар патологиялық анатомия аурулардың  шығу себептерін (этиология), даму механизмін (патогенез), өлу процесін және оның себептерін де (танатогенез) жан-жақты зерттейді.

    Патологиялық анатомияның казіргі даму кезеңінде ауру морфологиясы тек организмдік, ағзалық, тканьдік, клеткалық деңгейге ғана емес, клеткаішілік (органоидтық) және молекулалық деңгейде де зерттеледі. Осы зерттеулердің нәтижесінде клиникада айтылып келген функциональдық (қызметтік) және құрылымдық (структуралық) өзгерістердің диалектикалық бірлігі яғни құрылымдық өзгеріссіз кызметтік өзгерістердің болмайтындығы айқын дәлелденді.

    Патологиялық анатомия тек қана теориялық ғылым емес, оның денсаулық сақтау жүйесінде де аса зор маңызы бар. Осы ғылым мамандары биопсиялық тексерулер мен жарып көру нәтижесінде табылған морфологиялық өзгерістерді аурудың клиникалық көріністерімен салыстыра тексеріп, әр түрлі патологиялық процестерді,әсіресе қатерлі ісіктерді дер кезінде анықтауға да тікелей қатыса алады.

Жарып көру барысында клиникалық диагноз өлген кісі ағзаларындағы морфологиялық өзгерістермен салыстырыла қаралып, аурудың ең соңғы патологиялық анатомиялық диагнозы қойылады. Өкінішке орай кейбір жағдайларда клиникалық диагноздың дұрыс еместігі немесе ауруды емдеу кезінде дәрігерлер тарапынан жіберілген қателер, сәтсіз іс-әрекеттер байқалады. Әрбір дәрігер жіберген қате клиникалық-анатомиялық конференцияларда талқыланып, оның себептері, ауру өліміне тікелей қатысы анықталады. Біздің медицинамыздың осындай клиникалық-анатомиялық бағыты аурухана жағдайында дәрігерлердің біліктілігін асыруға мүмкіндік береді.

   Жарып көрудің карантинді инфекцияларды дер кезінде анықтаудағы орны ерекше. Жарып көру кезінде алынған материал және биоптаттар ғылыми тұрғыдан зерттеліп, білім беру, оқу саласында да пайдаланылады.

   Міне, осы   аталған  міндеттер    патологиялық  анатомияның медицина үшін қаншалықты маңызы барлығын керсетеді. Қазіргі уақытта патологоанатомдар жұмысы клиникамен  тығыз байланысты    болғаны үшін оларды клиникалық патологтар деп атайды.

   Оқулықтың осы бөлімінде жалпы патологиялық процестер және клетка патологиясы қаралады.

ҚЫСҚАША  ТАРИХИ ДЕРЕКТЕР

   Патологиялық анатомияның басты әдісі мәйітті жарып көру деп есептесек, тарихи деректерге қарағанда, осыдан 4, 5 мың жыл бұрын Қытайда, Египетте өлікті бальзамдау үшін осы әдістің қолданылғаны белгілі. Бірақ та алғашында мәйітті жарып көру адам денесінің құрылысын жете білу үшін суретшілер тарапынан ғана пайдаланылған болатын. Діни көзқарастарға байланысты адам мәйітін жарып көрген кісілердің өлім жазасына кесілу қаупі болғандықтан, негізгі анатомиялық өзгерістер әр түрлі жануарларды тексеру нәтижесінде анықталды. Ол кездегі студенттер анатомияны түн жамылып, көмілген өліктерді қазып алып үйренуге мәжбүр болды немесе сол заманда өлікті ұрлап сатуды кәсіп қылған адамдардың (рессурекционистердің) қызметін пайдаланды.

   Дегенмен, XVIII ғасырдың басында-ақ кейбір ауруханаларда жарып көру әдісін ауру өлімінің себептерін анықтау мақсатында кеңінен қолдана бастады.

   Россияда осы жұмыстар әскери ауруханада I Петрдің рұқсаты бойынша 1706 жылдан бастап жүргізілді. Россия императоры анатомия музейіне тек өліктерді жарып көруді көзімен көру үшін ғана келмей, өзі де осы іске ынта салып қатынасқаны жөнінде көптеген деректер бар.

   Осылайша жекелеген зерттеулер негізінде патологиялық анатомияның іргетасы қалана бастады десек, оның өз алдына бөлініп,медицина саласының жеке бір пәні есебіндегі тарихи Италия анатомы Джованни Батиста Морганьидің (1682—1771) «Аурулардың анатом анықтаған даму орны мен себептері» деген еңбегінің (1761) жарық көруімен басталады. Морганьи өзінің зерттеулері негізінде және басқа да мәліметтерді пайдалана отырып, мәйітті жарып көрудің клиника үшін қаншалықты қажеттігін, патологиялық анатомияның клиникалық пәндер арасындағы орнын бірінші болып анық көрсетті. Морганьидің басқа зерттеушілерден өзгешелігі — ол өз жұмысында әрбір аурудың клиникалық белгілерін, жарып көру кезіндегі табылған анатомиялық өзгерістермен салыстыра зерттеді, көптеген белгілі аурулардың (бауыр циррозының, бүйрек тасы ауруының, қатерлі ісіктердің және т. б.) анатомиялық көріністерін жазудың тамаша үлгілерін жасады.

    Патологиялық анатомияның тарихи дамуындағы екінші бір кезең Вена ғалымы Карл Рокитанскийдің (1804—1878) атымен байланысты. Осы ғалымның «Патологиялық анатомияның жеке бөлімі бойынша нұсқау» деген көлемді еңбегі 60 мыңнан астам мәйіттерді жарып көру негізінде жазылған, онда қазіргі кезде белгілі көптеген патологиялық процестердің көрініс-белгілері анықталған. Бұл еңбекті ғылыми-теориялық тұрғыдан сынауға болғанмен, оның мол анатомиялық материалдары патологиялық анатомияны жеке пән есебінде және бір сатыға көтерді десек қателеспейміз.

    Медицинада микроскоптық тексерулердің кеңінен қолданылуы патологиялық анатомияның да өте тез дамуына себеп болды. Осы жаңа дәуірдің ең белгілі ғалымы Рудольф Вирхов (1821—1902) барлық аурудың негізінде клетка патологиясы жатады деген даналық пікірге сүйеніп, өзінің «Целлюлалық (клеткалық) патология» деген ұлы еңбегін жазды (1858). Р. Вирховтың бұл еңбегі тек патологиялық анатомияның ғана емес, тіпті бүкіл медицинаның дамуында прогрессивті рөл атқарды.

    Осы кезеңде Россияда да патологиялық анатомия өз алдына отау тігіп шыға бастады.

    1849 жылы Москва университетінде бірінші рет патологиялық анатомия кафедрасы ашылды, осы кафедраның меңгерушісі профессор А. И. Полунин (1820— 1888) мәскеулік патологоанатомдар мектебінің іргетасын қалаушысы болып есептеледі. Кеңес дәуірінде осы мектептен белгілі академиктер А. И. Абрикосов, И. В. Давыдовский, М. А. Скворцов, А. И. Струков, Н. А. Краевский және басқалар шыққан.

     Петербургтің медициналық-хирургиялық академиясында патологиялық анатомия кафедрасы 1859 жылы жеке бөлініп шықты. Петербург мектебінің негізін салушы проф. М. М. Руднев (1837—1879) болатын. Осы мектептен шыққан белгілі ғалымдар қатарына Г. В. Шор, Н. Н. Аничков, М. Ф. Глазунов, Ф. Я. Чистович, В. Г. Гаршин, В. Д. Цинзерлинг және басқалар кіреді. Кейінірек патологиялық анатомия кафедралары Қазанда, Харьковте, Томскіде және де басқа қалаларда ашыла бастады.

     Патологиялық анатомияның Қазақстанда дамуы кеңес дәуіріне тура келеді. Алматы мемлекеттік медицина институтында патологиялық анатомия кафедрасы 1933 жылы ашылды. 1938 жылдан 1969 жылға дейін осы кафедраны, Харьков мектебінің түлегі, проф. П. П. Очкур басқарды. Қазақстанда патологиялық анатомия мектебінің негізін салған осы кісі болатын. П. П. Очкурдың оқушылары, профессорлар С. Ф. Серов, X. С. Нугманова, Н. И. Колычева, М. Л. Ефимов, Л. П. Царевкий осы күні Қазақстандағы патологиялық анатомия кафедраларын, лабораторияларын басқарып келеді.

    Патологиялық анатомия саласында медицина ғылымдарының докторы атағын алған өз бауырларымыздың да қатары көбейіп келеді. Олар: А. С. Толыбеков, И. С. Иржанов, М. Рысұлы, С. Г. Ахметқалиев.

    Патологиялық анатомияның Қазақстанда жеке ғылым есебінде әрі қарай дамуы медицина және ветеринария институттарындағы кафедралардың және ғылыми-зерттеу институттарындағы ірі лабораториялардың жұмыстарына байланысты.

    Қалалық және аудандық ірі ауруханаларда орталық патолого-анатомиялық лабораториялар ашылған, қазіргі уақытта қалалық және аудандық патологиялық анатомия  бөлімдері   біріктіріліп,   патологиялық  анатомия бюролары құрылуда.  Бұл патологоанатомдардың аурухана әкімшіліктеріне тәуелділігін біржола жойып, емдеу-диагноздау процесін дербес бақылауға, олардың сапасын арттыруға, осымен қатар ғылыми және педагогикалық жұмыстарды жүргізуде мүмкіндік беріп отыр.

    Республика бойынша патологиялық анатомия бөлімдерінің, кафедраларының, облыстық қоғамдарының жұмысы патологоанатомдар ассоциациясы тарапынан басқарылып отырады. Осы қоғамның конференция, пленум, съездерінде патологиялық анатомияға тиісті барлық мәселелер жан-жақты қаралып, оның әрі қарай даму жолдары айқындалады.

ПАТОЛОГИЯЛЫҚ АНАТОМИЯНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

    Патологиялық  анатомияның зерттеу әдістеріне  аутопсия, биопсия және эксперимент арқылы тексеру кіреді.

    Аутопсия (грекше аutорsіа — өз көзімен көру) деп өлу себептерін анықтау үшін мәйітті жарып көру әдісі аталады. Аутопсия көпке дейін патологиялық анатомияның негізгі әдісі болып келеді. Өлікті жарып көру арқылы көптеген патологиялық өзгерістерді анықтауға болады. Қазіргі таңда ауруханада өлген әрбір науқас осы әдіспен тексеріліп, клиникада қойылған диагноздың дұрыс не қателігі, қолданылған емнің қаншалықты пайдалы және уақтылы болғандығы, аурудың асқыну белгілері, өлу себептері анықталады. Аутопсия кезінде ауру белгілерін тек көзбен көріп қана қоймастан, алынған материалды жан-жақты гистологиялық, гистохимиялық, иммуноморфологиялық, керек болғанда, электронды микроскоптық тексеру мүмкіндігі бар. Кейде ауру диагнозын анықтау үшін бактериологиялық, вирусологиялық зерттеулер де қолданылады.

    Егерде жарып  көру нәтижесінде ауру диагнозы  уақтылы қойылмағаны не қолданылған ем дұрыс еместігі анықталса немесе операцияға байланысты кемшіліктер табылса, ол жіберілген қателердің бәрі де клиника-анатомиялық   конференцияда     жан-жақты   талқыланады.

    Міне, осы жолмен патологоанатом клиника жұмысына, диагноз қою, емдеу процестеріне тікелей қатыса алады.

   Биопсия (bіоs — өлім, орsіs — көру) деп ауру сипатын анықтау мақсатында науқастың зақымданған тканінен  кесіп    алып  тексеруді    түсінеді.    Демек,   биопсия — тірі адамды морфологиялық әдіспен тексеру деген сөз. Биопсиялық тексеру үшін материалдар әр түрлі жолдармен алынады. Мысалы, ішек-қарын және тыныс жолдарынан биопсия аспирация әдісімен алынса, бауырдан, бүйректен пункция арқылы алуға болады. Сүйектерді әдейі тесу арқылы алынатын биопсияны трепанобиопсия деп атайды. Биопсия — негізінен ауру диагнозын, әсіресе қатерлі ісіктерді өз уақытында анықтау үшін өте қажет әдіс.

   Биопсия аурудың алғашқы морфологиялық белгілерін көруге, оның кейінгі даму процесін зерттеуге, ауру нәтижесін алдын ала болжауға, ең бастысы, қолданылған емнің қаншалықты пайдалылығын анықтауға мүмкіншілік тудырады. Биопсия әдісінің клиникада әлі өзін жан-жақты көрсете қоймаған, өте күрделі ауруларды тексеріп білуге жәрдемі зор. Клиника жағдайында науқастан операция жолымен не әдейі диагнозды анықтау үшін алынған барлық тканьдер, қырындылар толық тексеріледі. Қазіргі уақытта биопсия патологоанатомдардың тексеру әдістерінің негізгі түрі болып, оның саны жыл сайын тоқтаусыз артуда.

   Эксперимент арқылы тексеру әдісі де патологиялық анатомияда кеңінен қолданылады. Себебі, кейбір аурулардың келіп шығу механизмін адамда зерттеу мүмкін емес, сол үшін эксперимент койылады. Мысалы көптеген қатерлі ісік тудырушы (канцероген) заттардың, аса улы химиялық қосындыларының әсерін тек осы жолмен ғана үйрену мүмкін. Қазіргі уақытта қоршаған ортаның организмге әсерін білу үшін де эксперименттер кеңінен қолданылуда.

   Адам ауруының әр түрлі модельдерін эксперимент арқылы тексеру, көптеген аурулардың патогенезін тереңірек түсінуге, оның морфогенезін анықтауға, емдеу әдістерін жан-жақты жетілдіре түсуге мүмкіншілік тудырады. Дегенмен, экспериментте алынған зерттеу қорытындыларын адам патологиясына тікелей көшіруге болмайды. Эксперимент нәтижесі және де ұзақ уақыт клиникалық сынақтан өтуі керек.

   Қазіргі кезеңде патологиялық анатомияда электронды микроскопты, цитохимия, радиоавтография және т. б. жаңа әдістерді кеңінен колдануға байланысты патологиялық процестерді ультрақұрылымдар деңгейінде, тіпті молекула деңгейінде тексеру  мүмкіндігі бар.

   Осы тексерулер нәтижесінде ағза қызметіндегі ең нәзік функциональдық өзгерістерге    ультрақұрылым деңгейіндегі   құрылымдық    морфологиялық    өзгерістердің сәйкес келетіндігі анықталды.

    Молекулалық деңгейдегі зерттеулер патологиялық анатомияның биохимиямен жақындай түсуіне, көптеген биохимиялық процестердің құрылымдық негізін анықтауға алып келуі сөзсіз.

ӨЛІМ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ӨЛІМНЕН КЕЙІНГІ ӨЗГЕРІСТЕР

    Табиғаттағы тірі жан-жануалардың бәрі де өз тіршілігін өліммен аяқтайды, яғни өлікке айналады. «Өмір сүру — өлу деген сөз» деп Ф. Энгельс бекерге айтпаған.

    Өлу заңдылықтарын, оның себептерін және өлімнен кейінгі өзгерістерді зерттейтін ілімді танатология деп атайды. Адам өлімін бүкіл организмнің өлімі деп қарау керек. Бірақ әр түрлі зерттеулер арқылы кейбір ағзалардың, тканьдердің өз тіршілігін организм өлгеннен кейін де біраз уақытқа дейін сақтай алатындығы анықталған. Осыған байланысты өлген адам ағзаларын, тканьдерін трансплантация үшін пайдалану мүмкіншілігі туды. Қазіргі кезде бүйректерді, жүректі өлген адамнан ауру адамға көшіріп отырғызу практикада кең жол алған. Кейінгі уақытта тек жеке ағзаларды ғана емес, ағзалар комплексін (мысалы, өкпе-жүрек) көшіріп отырғызу мүмкіншіліктері бар. Ағзаларды трансплантацияға дайындамастан бұрын кенеттен қайтыс болған адамның анық өлгендігіне көз жеткізу керек. Бұл жағдайда өлім жөніндегі қорытындыны әдетте сот медицинасының сарапшылары береді. Бірақ та өлім белгілерін білу, өлім себептерін анықтау барлық дәрігерлер үшін, әсіресе патологоанатомдар үшін аса қажет. Патологоанатом тек аурухана жағдайында қайтыс болған ауруды жарып көріп, өзінің қорытынды сөзін өлімнің, қайсы ауру салдарынан болғанын, оның пайда болу механизмдерін ашып беруге арнайтыны мәлім.