Патологиялық анатомия пәнінің міндеттері

    Ткань эмболиясы көбінесе жаңа туған балаларда, туылу кезінде тканьдердің әр түрлі себептерге байланысты езіліп-жаншылып қанға өткенінде дамиды. Қанға ұрық айналасындағы сұйықтың немесе хорион бүрлерінің қатерлі ісік клеткаларының түсуі де ткань эмболиясына жатады (24-сурет).

    Соңғы жағдай организмде қатерлі ісіктердің таралуының негізгі көзі болып есептелінеді. Майда тамырларда кідіріп қалған ісік клеткалары өніп-өсіп жаңа ісік ошағына (метастазға) айналады.

     Бөгде зат эмболиясы. Қанға оқтың, снарядтың жарқыншақтары түскенде пайда болады. Бұл заттар өз салмағымен қанға қарсы бағдарда әрекет етеді, оны ретроградты эмболия деп атайды.

     Бактерия эмболиясы сепсис кезінде қанға бактерия колониялары немесе сепсистік аутолиз нәтижесінде бөлініп кеткен тромб бөлшектері түскенде дамиды.

     Эмболияның тасылу бағытына қарап үш түрін ажыратады:

 1. Тура бағыттағы эмболияда эмбол қан бағытымен көшеді.

2. Кері    бағыттағы  (ретроградтық)    эмболияда  эмбол қан  ағу бағытына қарама-қарсы әрекеттенеді.

                                                                  3. Күтпеген   (пародоксалдық)   бағыттағы эмболия - эмболдың үлкен қан айналу шеңберінен, кіші қан айналу шеңберіне (өкпеге) соқпастан айналып жүруі. Бұл негізі- нен жас нәрестелерде, екі жүрекше аралығындағы сопақ тесік бітпей қалған жағдайда ғана кездеседі.

      Эмболияның маңызы мен даму көздері. Эмболия жиі кездесетін құбылыс болып қана қалмай көптеген жағдайларда өлімнің негізгі себебі бола алады. Сол үшін эмболияны анықтаудың, оның даму көздерін табудың маңызы зор. Өкпе қан тамырларының тромбоэмболиясын анықтау үшін жүректің оң қарыншасын өкпе артериясы бағытында көкірек қуысындағы ағзаларды шығармастан бұрын ашу керек.   Ауа эмболиясы күтілген жағдайда жүрек қабын алдын ала сумен толтырып оң қарыншаны су астында теседі, ауа болса ол су арқылы көпіршіктеніп шыға бастайды.

     Орталық нерв жүйесінің ауа эмболиясында көздің алдыңғы камерасында кейде ауа көпіршіктері көрінеді, бұл мүмкіншілікті де естен шығармау керек.

     Өкпе артериясының тромбоэмболиясы кенеттен өлу себебі болса, үлкен қанайналым жүйесі қан тамырларының эмболиясы көптеген ағзалардың инфарктына соқтырады, ол тромбоэмболиялық синдром деген атпен белгілі. Өкпе артериясындағы тромбоэмбол көзі төменгі қуыс венаны түзуші вена қан тамырлары. Үлкен қанайналу жүйесіндегі тромбоэмболдар жүрек қақпақтарынан (тромбоэндокардит), қолқадағы өзгерістер нәтижесінде пайда болған тромбтардан басталады.

 

ИНФАРКТ

 

      Инфаркт деп бүтін ағзаның немесе оның бір бөлігінің қанайналымының бұзылуына байланысты өлуін атайды. Демек инфаркт қантамырлық (ишемиялық) некроз. Инфарктың пайда болуына: әдетте қан тамырларының тромбозы, эмболиясы немесе спазмы себеп болады. Кейде инфаркт, ағып келген қан мөлшерінің ағза қызметін қамтамасыз ете алмауынан дамиды. Осыған байланысты инфаркты циркуляторлы некроз деп те атайды.

     Көбінесе инфарктың дамуы жалпы қан айналуының бұзылуына байланысты, сондықтан инфаркт созылмалы жүрек, өкпе ауруларында көп кездеседі. Қан тамырының тығындалу жылдамдығы, инфаркт пайда болуының ең бір шешуші факторы. Инфаркт коллатеральды жолдар ашылып үлгермеген жағдайда ғана дамитын құбылыс.

     Қан тамырының кенеттен пайда болған эмболиясы тек сол тамырдың ғана емес, оның бойындағы барлық тармақтарының да рефлекторлы түрде тарылуымен (спазм) қатарласа жүреді. Әдетте инфаркт үшбұрышты болып көрінеді. Инфарктың пішіні қан тамырларының ағзада тарау ерекшеліктеріне байланысты. Өкпеде, бүйректерде, көкбауырда үшбұрыштың түбі ағзаның қабына қарай жайғасады да, оның ұшында тромбпен тығындалған қан тамыры табылады.

      Инфарктың негізгі екі түрі бар: ол ақ (ишемиялық) және қызыл (геморрагиялық) инфаркт.

     Ақ инфаркт көбінесе көкбауырда бүйректерде, мида, жүректе кездесіп, коллатеральдық қан тамырлардың жеткілікті   ашылмауының      морфологиялық      көрінісі     есебінде    дамиды

(25-сурет).

     Қызыл инфаркт жүрек қызметінің жетіспеушілігіне байланысты веналық қан іркіліп қалғанда пайда болады. Қызыл инфарктың ең көп кездесетін жері өкпе (26-сурет). Өкпе әдетте екі қан жүйесінен қанмен қамтамасыз етіледі. Бұл жерде бір жүйеден қан келмей қалған жағдайда пайда болған некроз ошағына екінші жүйеден келген қан құйылады. Ірі вена қан тамыры тығындалып қалғанда ішекте, көкбауырда, бүйректерде веналық инфаркт дамиды, ол қызыл инфаркт түрінде көрінеді. Қызыл инфаркт эритроциттердің гемолизіне байланысты бірте-бірте реңсізденіп ақ   инфаркт түріне айналып қалуы мүмкін. Кейде ақ инфарктың айналасында қанқұйылу ошақтары пайда болады (қызыл жиекті ақ инфаркт) оның себебі қан тамырларының алғашқы спазмының парездік кеңеюімен алмасуы (А. И. Струков, В. В. Серов).

      Инфарктан кейінгі өзгерістер инфарктың организациясы. Инфаркт пайда болғаннан кейін бірнеше сағат өтісімен-ақ, демаркациялық (шекаралаушы) қабыну аймағында организация процесі басталады. Бұл жерде қан тамырлары кеңейіп, айналасына лейкоциттер шыға бастайды. Лейкоциттерден бөлініп шығатын протеолиздік (белокты ерітуші) ферменттер некрозға шалдыққан тканьді ыдыратады. Ыдырау өнімдерін макрофаг клеткалары жұтып алады, олар кейінірек лимфа тамырлары арқылы тасылып кетеді. 7—10 күннен кейін инфаркт болған жерде дәнекер ткань түзіліп, ол некрозға шалдыққан жердің орнын толық басады. Жүрек инфарктысының нәтижесінде кардиосклероз, кейінірек созылмалы аневризма, өкпе инфарктысынан кейін пневмосклероз процестері өрістейді.

     Мидағы инфаркт  бірте-бірте жойылып ыдырап кеткенде оның орнында қуыстар  (кисталар) қалады. Кистаның кемері глия элементтерінен тұрады.

     Инфаркт болған жердің іріңдеуі ол жерге инфекция түсуіне байланысты. Іріңдеу көбінесе өкпеде сирек жағдайларда жүрек инфарктысында кездеседі. Көкбауырда инфарктының   іріңдеуі   перитонитке соқтыруы   мүмкін. Егер инфаркт ағзалар қабына жақын орналасқан болса ол жерде реактивтік қабыну (реактивті плеврит, перикардит, перитонит) процесі дамиды.    Ішек инфаркты гангренаға өтіп тынады.

 

 

 

ЛИМФА  ТҮЗІЛУІНІҢ ЖӘНЕ  ТКАНЬДІК СҰЙЫҚТЫҚ

МӨЛШЕРІНІҢ БҰЗЫЛУЫ

 

     Организмде  лимфаның түзілуі тканьдік сұйықтық мөлшеріне байланысты. Тканьдік сұйықтықтың мөлшері ересек кісілерде шамамен 12 литр Лимфа тамырлары жүйесінің негізгі қызметі тканьдік зат алмасу өнімдерін және тканьдік сұйықтықты қан жүйесіне (веналарға) қайтару. Тканьдік сұйықтық капиллярлардың артериялық бөлігінен судың және қан плазмасында еріген бірқатар заттардың (белоктар, тұздар) айналадағы тканьдерге шығуы нәтижесінде түзіледі. Оның негізгі себебінің   бірі капиллярлардағы    гидростатикалық қысымның тканьдердегі осмостық қысымнан жоғары болуы. Сонымен лимфа тамырлары тканьдік сұйықтықты үзбестен тасып алып кетіп және тазалап тұрады.

      Соңғы процесс лимфа түйіндерінің қызметіне кіреді. Лимфаайналымы көптеген себептерге байланысты бұзылады. Оның негізгі көріністеріне лимфаның іркілуі, лимфа тамырларының кеңеюі (лимфангиэктазиялар), лимфа стазы мен тромбозы, лимфалық ісіну (лимфадема), лимфаағу (лимфорея немесе хилорея) жатады (Д. Д. Зербино).

      Лимфадеманың жергілікті және жалпы түрлері бар. Жергілікті лимфадеманың дамуы механикалық факторларға (лимфа тамырлары басылып немесе тығындалып қалғанда, лимфа түйіндерін операцияға байланысты алып тастағанда) байланысты (27-сурет). Созылмалы ағымдағы лимфадема нәтижесінде склероздық процестер жанданып, сол жер қалыңдап дәнекер ткань пайда болуына байланысты қатты боп қалады. Оның айқын көрінісіне пілаяқ (слоновость) деп аталатын патология мысал бола алады. Бұл процесс лимфа тамырларының тума болмауы (аплазиясы) немесе шала даму (гипоплазиясы) немесе жүре пайда болған өзгерістері (қабынуы, склерозы, алынып тасталынуы) нәтижесінде лимфаның іркіліп қалуына байланысты дамиды. Бұл жағдайда аяқ терісі, теріасты шелі өте қалыңдап, қатпарланып, қатайып аяқтың көлемі, екінші аяққа қарағанда бірнеше есе жуандайды.

     Лимфаның іркілуі немесе лимфа тамырларының кеңейген жерлерінің жарылып кетуі оның сыртқы ортаға немесе ішке ағып тұруына соқтырады. Бұл сұйықтық құрамында майда дисперсиялы май тамшылары көп, осыған байланысты сүт тәрізді ақ. Лимфа сұйықтығының көкірек қуысына жиналуын хилоторакс, құрсақ қуысына жиналуын хилезді асцит деп атайды.

    Тканьдік сұйықтық мөлшері әр түрлі себептерге байланысты көбеюі немесе азаюы мүмкін. Тканьдік сұйықтықтың көбеюі жергілікті яки жалпы ісіну немесе судың дене қуыстарына жиналып қалуы (шемен) түрінде көрініс табады.

    И. В. Давыдовский ісінудің жергілікті, аймақтық және жалпы түрлерін ажыратады. Жергілікті ісінуге терідегі әр түрлі жәндіктер шаққанда, аллергиялық реакциялардың көрінісі есебінде дамитын ісінулерді кіргізуге болады. Аймақтық ісінулерге жоғарыда көрсетілген пілаяқ құбылысын, бауыр циррозында пайда болатын асцитті, вена тамырларының, лимфа жолдарының трамбозы нәтижесінде дамитын ісінуді жатқызады. Жалпы ісінулер қан және лимфаайналымының түрлі себептерге байланысты бұзылуында дамиды. Жүректің (гипертония ауруы, атеросклероз, жүректің ишемиялық ауруы), өкпенің (созылмалы бронхиттер, бронхоэктазиялық ауру) созылмалы ауруларының соңғы, декомпенсация кезеңіне тән құбылыстардың бірі осы жалпы ісіну. Оның сыртқы көріністеріне сұйықтықтың (трансудаттың) теріасты шелінде (анасарка), плевра қуысында (гидроторакс), құрсақ қуысында (асцит), жүрек қабында (гидроперикардиум) жиналып қалуы кіреді. Бұл кезде тері бозарып, оның сырты керіліп, те-ріасты шелі іркілдеп, кескенде жылтырап, суы шығып тұрады. Саусақпен басқанда біразға дейін жойылмайтын шұңқыр із қалады. Өкпенің массасы 2—2,5 кг-ға дейін жетіп үлкейіп, кесінді бетінен көпіршіктенген сұйықтық бөлініп тұрады. Ми ткані ісінгенде сұйықтық оның қарыншаларында және арахноидты қабығының астында жиналады. Кесінді беті жылтырап, ылғалданып тұрады. Микроскоппен қарағанда сұйықтықтың қан тамырларының және клеткалардың айналасында жиналып қалғандығы көрінеді. Клиника үшін ми тканінің ісінуінен көрі ісуінің (набухание) маңызы зор. Іскен ми қатпарлары тегістеліп, ми қарыншаларының қуысы тарылып қалады. Кесінді беті кескен пышаққа жабысады. Бұл миішілік және ми сауытішілік қысымның көтерілгендігінің айқын белгісі болып, клиникада көбінесе комалық жағдайларда кездеседі. Ми сабағы мен мишық миндалиндері кейде мидың артқы үлкен тесігіне ісу нәтижесінде кептеліп қалады. Бұл жағдай өлімнің негізгі себебі бола алады.

     Даму механизмдеріне қарап ісінудің бірнеше түрлерін ажыратады. Олар жүректік, бүйректік, алиментарлық, аллергиялық қабынулық, токсиндік, нервтік-рефлекторлық ісінулер.

    Жүректік ісінулер жүрек қызметі нашарлағанда дамитын қан және лимфаайналымының жалпы бұзылуының көрінісі. Жүректік ісінулер тек қанның іркіліп қалуына, осыған байланысты гидростатикалық қысымның көтерілуіне ғана емес, жергілікті тканьнің гипоксиясына, соның нәтижесінде капиллярлар өткізгіштігінің асып кетуіне, тканьдерде натрийдің жиналып қалуына да тәуелді.

     Гипоксия жағдайында гипофизден антидиурездік гормонның бөлінуі көбейіп, бүйректің дистальды өзектерінен судың реабсорбциясы күшейеді, бауырдың альдостеронды ыдырату қабілеті төмендейді, бұл организмде натрийдің кідіріп қалуына соқтырады, сөйтіп ісіну процесі әрі қарай дамиды.

     Бүйректік ісіну протеинурия нәтижесінде дамитын гипопротеинемияға, соған байланысты онкотикалық қысымның төмендеуіне (бұл тубулопатияларға тән кұбылыс) және натрийдің тканьдерде кідіріп қалуына (гломерулопатияларда) байланысты. Бүйректік ісінулер қабақтарда, көздің астында таңертең айқын көрінеді.

     Алиментарлық ісіну. Қоректік заттардың организмге аз түсуі (аштық кезінде) немесе дұрыс сіңбеуі (зат алмасу процесінің бұзылуы, асқорыту жүйесінің сырқаттары) нәтижесінде кездеседі. Даму механизмі гипопротеинемияға осы жағдайда қанның онкотикалық қысымының төмендеуіне және тканьдік сұйықтық резорбциясының азаюына байланысты.

     Аллергиялық ісінуге есекжем, Квинке ісінуі және т. б. жатып, ол тканьдерде гистаминнің организмнің сезімталдығы өте жоғары болғанда, аллергияда бөлініп шығуымен түсіндіріледі. Гистамин қан тамырларының өткізгіштігін ерекше асыратыны белгілі.

     Қабыну ошағындағы өзгерістер (альтерация, ацидоз) экссудация процесін күшейтіп осы аймақтың ісінуіне соқтырады.

     Токсиндік ісінулер, мысалы өкпенің токсиндік ісінуі улы заттардың өкпе капиллярларына тікелей немесе жанама түрде   әсер етуіне    байланысты.    Негізгі даму механизмі — капиллярлардың өткізгіштігінің күшеюі. Нервтік-рефлекторлық ісінулердің де даму механизмі осындай.

     Сусыздану (дегидратация, эксикоз) бұл ісінуге қарсы бағыттағы құбылыс болып организмнің суды мөлшерден тыс жоғалтуымен сипатталады. Алғашында тканьдік судың мөлшері азайса, бірте-бірте қан (плазма) құрамындағы су да азая бастайды (ангидремия). Холера, ауыр диспепсия кезінде организм көп мөлшерде сұйықтық жоғалтады. Сондықтан бұл аурулардың сыртқы көрінісі ерекше: көздері шүңірейген, бет сүйектері, мұрны қырланған, жағы етсіз, терілері әжімденіп, өз киімі өзіне кең болып қалады.

     Мәйітті жарып  көргенде қанның қоюланып, қарайып кеткенін, сірі қабықтардың құрғап, құрсақ қуысында ішектердің бетін қоймалжың зат басып бір-біріне жабысып қалғандығын байқаймыз.

    Организмнен клеткаішілік сұйықтықтың бөлініп шыға бастауы ағзаларды, әсіресе жоғары нерв жүйесінде, қайтымсыз өзгерістерге соқтырады.

 

ҚАБЫНУ

 

     Адам организмі өзінің әртүрлі тітіркендіргіш әсерлерге қарсы жауабын қалыптастыратын ішкі және сыртқы ортамен үздіксіз қарым-қатынаста болады. Организмнің белгілі бір тітіркендіргіштерге қарсы жауап беру қабілеті эволюция процесінде дамыған биологиялық заңдылық. Осы реакцияның ең көне және белгілі түріне қабыну процесі жатады.