Латын тилинин тарихы

Рим әскері алғашқыда нумидиялықтармен олардан кейін б.з.д. 113 жылдан бастап Рим республикасының шекарасына үнемі жорық жасаған «варварлармен» соғысу нәтижесінде күшейді. Олар кимврлер мен тевтон тайпалары, олардан кейін галл тайпалары еді. Осы тайпаларда рулық құрылыс қалдықтарының сақталуы нәтижесінде, оларда бірігушілік пен өзара көмек көрсету шабуылдарда байқалған. Кимврлер мен тевтондар соғысқа жанұясымен, арбаларымен, төлдерімен аттанған.

Б.з.д. 105 ж. Араузион түбіндегі (Рона өзенінің төменгі ағысы) шайқаста екі римдік әскер қаза тапты. Бірақ кимврлер мен тевтондар Италияға бармай Испанияға аттанды, осының нәтижесінде римдіктер олардан бірнеше жыл демалды. Осы уақыт ішінде римдік әскердегі қайта құрылу аяқталып, ол күшее түсті.

Б.з.д. 102 ж. «варварлар» қайта Италияға шабуыл жасады. Марий Изера (Рона ағысы) өзенінің төменгі ағысы маңында тосқауыл ретінде жасақталған лагерь орналастырды. Тевтондар Римдік лагерьге шабуыл жасап, оны ала алмаған соң, лагерьді айнала бастады. Өткен кезде олар шайқымазақпен римдіктерге: «Әйелдеріңе сәлем айтқыларың келмей ме?» деп, айқайлаған еді. Тевтондар өткен соң, Марий басшылығымен легиондар олардың ізімен барып, Аква Секстиев түбінде оларды талқандады. Келесі, б.з.д. 101 ж. Верцеллы түбінде (жоғарғы Италия) римдіктер кимврлерді талқандаған еді. Римдіктердің қолына 150 мың тұтқын түсіп, олардың барлығы құлдарға айналды. Халықтардың бірінші қоныс аударылуына тойтарыс берілді. Римдік легиондар әлі соғысқа жарамды болды.

  Өзінің құрастырылуы жағынан римдік ұрыс кемелері Греция мен Кіші Азияның эллиндік кемелерінен айырмашылығы болған жоқ. Римдіктерден біз кемені  негізгі қозғалысқа келтіретін он және жүз шақты  ескектерді, сондай-ақ көпярусты компановка, фор эстетикасы мен ахтерштевнилерді іздестіреміз.

Барлығы сол күйінде, бірақ кішкені өзгеріске ұшыраған кемелер ірілене түседі.

Римдік классификация бойынша барлық шайқасушы кемелер «ұзын кемелер» деп аталған. Себебі олардың корпустары болды, енінің ұзындығына қатынасы 1:6 және одан да көп.

Ұрыс кемелеріне қарама-қарсы транспорттық кемелер болды

( naves rotundae «дөңгелек кемелер»). Ұрыс кемелері таранның бар  болуы және жоқ болу сипатына  байланысты птекюле (таранмен) және  қалғандары жай кемелер болып  бөлінде. Сондай-ақ кейде бір немесе екі қатарлы ескектері бар кемелер желкені болмағандықтан ашық  naves   apertae   (гректерде афракты). Жабық кемелер   naves constratae     (гректерде катафракты) болып бөлінді.

Ұрыс кемелерін ескектер қатарының санына байланысты классификациялау нақты және кең таралған болып табылады.

Бір қатарлы ескегі бар кемелер (тігінен) монера (moneris) және унермалар деп, ал қазіргі заманғы әдебиеттерде жай ғана галера деп жиі аталады; екі қатарлы ескекпен – бирем немесе либурн, үшеумен – триер немесе трирем, төртеумен – тетрер немесе квадрирем, бесеумен – пентер немесе квинкверем, алтаумен – гексер деп аталды.

Бірақ әрі қарай нақты классификация  шындыққа сай келмейді. Антик әдебиеттерінде гептер, актер, эннер, деиемрем және осылай  седеиимремге (16 қатарлы кемелер) дейін кездестіруге болады. Егер бұл санмен ескекті ярустардың санымен түсінсек, онда  техникалық және әскери жағынан да шындыққа жанаспайды.

Үлкен кемелер көптеген жағдайларда қола пластиналармен қапталды, және ылғи да шайқасқа түсер алдында бұқаның суға малынған терілерімен кмелерде ілініп өрт тұтандырушы қарудан сақтады.

Рим кемелері орташа  жағдайларда грек және карфаген кемелерінің тобына ұқсас. Жол бойында жел  тұра қалса, кемеде мачта тұрғызған (квинкерем мен гексерде үшке дейін) және оларға желкен көтерген. Шайқас алдында  желкенді орап, қораптарға  салып, мачталарды палубаға қойған.

Римдік кемелер гректік сияқты ашық теңізде ұзақ соғысуға емес, жағаға жақын жердегі теңіз шайқастарын жүргізуге оңтайлы болды.

Орташа кемеде 1,5 жүз ескекшілер мен 20-30  матростар мен теңіз пехоталарының центурийлерін ұстап тұру мүмкін емес болды, сондықтан кешке қарай флот жағаға тоқтайтын.

Экипаж, ескекшілер мен теңіз пехоталарының үлкен бөлігі кемелерден түсіп, палаткаларда түнеді. Таң атқанда әрі қарай жүзді.

Кемелер тез құрылды. 40-60 күннің ішінде римдіктер квинкверемді тұрғызып, оны толық іске қоса алды. Бұнымен Пун соғыстары кезінде Рим флоттарының үлкен көлемде шығарылуымен түсіндіріледі. Мысалы, кейбір есептеулер бойынша, бірінші Пун соғысы кезінде (б.з.б. 264-241 жж.). Римдіктер бірінші класстағы мыңнан аса шайқасушы кемелерді қатарға қосқан: триермадан квикверемаға дейін (унирем мен биремді есептемегенде).

Кемелердің теңізде жүзуі өте нашар болды, және кездейсоқ күшті дауыл болып қалған жағдайда флотқа толық суға бату қауіпі төнетін. Сол бірінші Пун соғыстары кезінде штормдар мен дауылдардың кесірінен римдіктер бірінші классты екі жүз кеме жоғалтқан. Басқа жағынан, жеткілікті прогрессивті технолнгиялар арқасында, егер кеме аяқ астынан немесе жаумен күресте опат болмаса, ол өте ұзақ мерзім  қызмет еткен. Қызмет мерзімі 25-30 жыл болып есептелді (салыстыру үшін: ағылшын шепті кемесі «Дредноут» (1906) құрылыстан соң 8 жылдан соң ескіріп қалды, ал «Эссекс» америкалық авианосец 10-15 жылдан соң резервке енгізілді).

Жол бойындағы тек жел болғанда желкендер көтеріліп, ал қалған уақыттарда ескекшілердің  күші қолданылды. Ауыр римдік кемелердің жылдамдығы гректердікінен де аз болған.

«Тез жүзгіш» кеме 7-8 узел жүзуге шамасы бар (14км/сағ), ал квинквер крейсерлік жылдамдықпен 3-4 узелге жететін кемелер жатты.

Кеме экипажы римдік құрлық армиясына ұқсас «центурия» деп аталды. Кемеде екі басты міндеткер тұлға болды. Жүзу мен навигацияға жауапты капитан («центурион») және күрес қимылдарын жүргізуге жауапты центурион. Соңғысы бірнеше ондық теңіз пехоталарын басқарды.

Республикалық кезеңде (б.з.д. Ү-І ғғ.) римдік кемелердің экипажының барлық мүшелері ескекшілерді де қосқанда ерікті жалдамалылар болды (грек флотында да сондай болған). Бірақ  кейін ескекшілер  ретінде шынында да құлдар мен тұтқындарды қолданған.

Флотқа алғашында екі «әскери-теңіз дуумвир»  басшылық етті. Кейін прфектілер пайда болды. (қазіргі кездегі статус бойынша адмиралдарға жақын).Бірнешеден бірнеше ондаған кемелерге кейде құрлық командирлері басшылық етті.

Биремдер екіярусты ескекті кемені білдіреді, ал либурналар екіярусты сияқты бірярусты нұсқада құрыла алды. Биремде ескекшілер саны – 50-80, теңіз пехота саны -30-50.

Бірінші Пун соғысы барысында биремдер карфагендік жоғары бортты, тарандық соққыдан көптеген  ескектермен қорғалған квадриремдерге қарсы тиімді күресе алмағаны анықталды. Биремдер мен либурналар келесі ғасырлар тоғысында барлаушы және бақылаушы қызметтерде, ұсақ өзендерде әскери қимылдар үшін қолданылған. Сондай-ақ биремдер бір қатарлы сауда және ұрыс галераларға (пираттық) қарсы тиімді қолдана алды, биремдер олармен салыстырғанда жақсы қаруланған және қорғалған болды.

Теңізде жүзуші либурналармен қатар римдіктер көп әр түрлі өзенде жүзетін либурналарды тұрғызған, олар Рейн, Дунай, Ніл өзендерінде ұрыс қимылдарына қолданылған.

Ауыр кемелер: квадриремдер мен квинкверемдер. Квадриремдер мен ірі ұрыс кемелері сирек кездескен жоқ, бірақ тек ірі әскери компаниялар барысында тұрғызылды. Пун, Сирия, Македон соғыстары кезінде, яғни б.з.д. ІІІ-ІІ ғғ. еді. Алғашқы квадри және квинкверемдерді бірінші рет римдіктер бірінші Пун соғысы кезінде кездестіріп, карфагендік кемелердің үздік көшірмесі ретінде үйренді. Бұл антикалық замандағы линкорлар таранмен қаруланбады, теңіз пехотасының ірі партиясымен (300 адамға дейін), айналдырып лақтырушы машиналармен (бортта 8- ге дейін) жабдықталды, өзіндік жүзгіш қорғандармен қызмет етті, олармен жұмыс істеу карфагендерге қиын болды.

Рим кемесінің басты қаруы теңіз жаяу әскерлері болды. Егер гректер мен эллиндік мемлекеттердің кемелері негізгі тактикалық іс-қимылда   mutatis mutandi тарандық соққыны қолданса, римдіктер бірінші Пун соғысының өзінде-ақ шешуші абордажды ұрысқа шыққан.

Римдік manipulari (теңіз пехотасы) ұрыстық қасиеттері болды. Карфагендіктердің өз кемелерінің жылдамдығы мен маневріне қарап, үздік теңізшілер болса да, бірақ римдіктерге қарсы тұра алмады. Алғашында Милла тұсындағы теңіз ұрысында жеңіліп, ал бірнеше жыл өткеннен кейін абордажды «ворондармен» қамтамасыз  етілген римдік квинкиремдер Эгат аралдары тұсында Карфаген флотын талқандады.

Бірінші Пун соғысы кезінен шабуыл жасаушы трап «ворон» яғни ( қазақша «қарға», лат.corvus ) бірінші классты римдік кемелердің бөлінбес атрибуты болып табылады. «Ворон» ерекше құрылымы бар шабуыл жасаушы трап болы, ұзындығы 10 метр және ені шамамен 1,8 метр болды. «ворон» деп қарғаның тұмсығы тәріздес темір күршегі үшін аталды, ол шабуыл жасаушы траптың  үстіңгі жағына орналасты. Қарсылас кеменің ескектерін сындырған кезде, римдік кеме «воронды» түсіріп, жаудың кемесіне күршегімен ілінген. Осы арқылы римдік теңіз жаяу әскері қарсылас кемеге енген.

Одан кейін римдік авторларының жазуы бойынша «өз қолбасшыларының көз алдында  ұрыста көзге түсуге тырысқан әскерлердің қажырлығы мен батырлығы жеңісті шешкен».

Рим флотында қолданылған қызықтырарлық айналдырып лақтырушы машина – иолибол – палинтон тәрізді жартылай автоматты тас лақтырушы тәрізді болды. Сипаттауларға сенсек, бұл машина үлкен емес тастармен (4кг) атқан.

Соған ұқсас, бірақ ірілеу және тұтандырушы жебелермен атуға арналған машиналар жағалаудағы батареяларда қолданылды.

Отты қару ретінде римдіктер Крит жалдамалы жебешілерін пайдаланды. Крит жебешілері өздерінің  мергендігімен аты шығып, тамаша тұтандырушы жебелерімен әйгілі еді. Жебелер, найзамен, темірмен  қапталған ағаштардан басқа, римдік кемелік баллистер, сондай-ақ ауыр темір гарпундермен (лат.harpar ) атқан. Гарпунның ұшы айлакерлік құрылыммен жасалған. Жау кемесінің корпусына кірген соң, ол ашылып, гарпунды кейін кіргізу мүмкін емес болды. Осылайша, жау кемесі «аркарили» бірден 2-3 кемемен қалыптасқан тактикаға, абрдаждық ұрысқа көшті.

Жоғарыда айтылғандай техникалық және артиллериялық мүмкіндіктерге қарамастан, таран (лат.costru) баллистар мен скорпиондарға қарағанда тиімді және қуатты кеменің қаруы болды.

Тарандар темірден немесе қоладан жасалып, қос түрінде пайдаланылды. Ірі таран рострум (үш тіс формасында) су астында болды және жау кемесінің су астындағы бөлігін талқандауға арналды. Рострум салмағы бірсыпыра болды. Мысалы, израильдік археологтармен табылған грек биремасындағы рострумдардың салмағы 400 килограмм болды. Римдік квинквиремдердің рострумдарының салмағы қанша екенін ойлауға болады.

   Кіші    таран. (проемболон). Суда  болды және қой, шошқа, қолтырауынның басы тәріздес формада болды. Бұл екінші кіші таран бөгет жасаушы буфер ретінде қызмет етті:

а) жау кемесінің бортымен соққы беру тұсында кеменің форштевін талқандауға;

б) жау кемесінің корпусына рострумның тереңдей енуіне;

Соңғысы шабуыл жасаушыға қайғылы нәтиже беруі мүмкін еді; таран жау корпусында тұрып қалып, шабуыл жасаушы маневрлігін толық жоғалта алды.  Егер жау кемесі өртенсе, шабуыл жасаушы кеме онымен бірге өртеніп кетуі мүмкін болды. Егер де жау кемесі батып кетсе, тарансыз қалуға және онымен бірге батып кетуге ықтимал еді.

Өте қызықты және тіпті қатаң «дельфин» деп аталатын қару болды. Дельфин ұзынша келген тастан немесе қорғасыннан тұрды. Оны ұрыс алдында мачтаның төбесіне немесе арнайы ататын жерге көтеріп, жау кемесі жақын араға жақындаған кезде мачтаны (ататын жерді) жаудың үстіне қаратып, дельфинді ұстап тұрған тросты үзіп жіберген. Дельфин желкенсіз кемелерге ғана қарсыласуға тиімді болды деп есептеледі,  басқа сөзбен бірінші классты кемемен қақтығыста емес, пираттық фелюк немесе либурнге қарсы қолданыла алды. Осы себеп бойынша римдік триерлер мен квадриремдерге қарағанда «дельфин» қаруланбаған көпестік кемелердің атрибуты болды.

Рим кемелері «тістеріне шейін қаруланған» болып, тұтандырушы құралдар ретінде «жаровнялар» мен сифондар қолданылды.

«Жаровнялар» қарапайым шелектерге ұрыс алдында жанатын сұйық зат құйылып, оны тұтандырды. Сосын кеменің тұмсығынан 5-7 метр орналасқан ұзын багра немесе ататын жерге ілініп қойылды. Жау кемесінің үстінен ататын жері келген кезде, не өзі тоңқарылып құйылды, не бұл мақсатта арнайы жіпті тартып қалып отырды. Осы қарудың көмегімен римдіктер панорма (б.з.д. 190 ж.) тұсындағы сириялық флотпен шайқаста блокадаға өтіп кеткен.

 

10 Ежелгі Рим  өнері

 

Ежелгі Рим өнері ежелгі Греция өнері сияқты құлиеленуші қоғамда дамыған, сол себептен «антикалық өнер» деген кезде осы негізгі екі компоненттер жайлы сөз қозғалуда. Ежелгі римдік шеберлер эллиндік әдет-ғұрыпты жалғастырғанмен, ежелгі Рим өнері–дербес, тарихи оқиғалар мен өмір салтымен өзіндік діни көзқарастармен, римдіктердің өзіне тән мінездерімен және т.б. факторлармен анықталады.

Римдік өнер ерекше көркемдік құбылыс ретінде тек ХХ ғ. зерттеле басталды, тек сол кезде ғана оның қайталанбас және ерекше екендігі түсінілді. Көптеген танымал антиктанушылардың ойынша римдік өнер тарихы әлі күнге дейін жазылмаған және оның қиын мәселелері ашылмаған.

Ежелгі Рим өнерінің ерекше бейнелері. Гректермен салыстырғанда ежелгі Римдіктердің еңбектерінде символика мен аллегория көп кездеседі. Осылайша эллиндердің пластикалық бейнелері артта қалып, римдік кескіндеме өнері алға шықты, онда иллюзорлық кеңістік формасы тек фреска мен мозайкада ғана емес, сонымен қатар рельефте де кездеседі. Мена де Скопаса мен Ника Самофракиялық сияқты ескерткіштер осы кезеңде жасалмады, рельефтер енді жеке тұлғаның бет әлпеті мен мінез ерекшеліктерін дәл көрсететін керемет мүсіндік суреттерді және нақты тарихи мәліметтерді көрсететін рельефтерді жасаған. Гректерге қарағанда римдік шеберлер өмірді пластикалық бірлікте көрген, олар бүтінді бөліктерге бөліп, анализдеуге басым болды. Гректер  дүниені барлығын қамтыған және байланыстырған ақындық аңыздардың түтінінің ішінен қарағандай болды. Римдіктер үшін ол түтін тарқи бастап, болып жатқан құбылыстар тануға оңайланып анығырақ қамтылды, мұның барлығы әлемнің тұтастығының   жоғалуына әкелді. Ежелгі Римдегі мүсіншілер тарихи рельефтер және портреттермен ғана танылса, гректерде сирек кездескен фреска, мозайка, құрылғы кескін сияқты, көлемдері мен пішіндері иллюзорлы бейнелеу өнері кең тараған.