Латын тилинин тарихы

Ежелгі дәуірдің дәрігері Галеннің  арқасында медицина қызметінде дуализм жарық көрді. Клавдий Гален Пергане қаласында атақты архитектор Никонның жанұясында дүниеге келген. 17 жастан бастап медицинамен айналысқан, Перган,  Коринф, Афина және Александрияда білім алған, біршама тілдерді біліп, көп саяхаттаған. Перганға оралғанда бірнеше жыл  бойы гладиатор мектебінде дәрігер боп жұмыс жасайды. Гладиатор көтерілісінен кейін Гален Римге  көшіп келіп, лекциялармен, медицина тәжрибесімен белгілі болған. Гален медицина саласындағы 125 еңбектің авторы (бізге тек 80 жетті). Ең маңыздысы: «Адам  денесіндегі  бөліктердің  қызметі», «Анатомия  туралы», «Терапевтік  әдістер», «Ауру  денелердің  бөлшектері», «Дәрілердің  құрамы туралы». Галеннің  бірнеше еңбектері  «Гиппократтың  жинағымен» таныстырды. Гален Александрияға келгенде, онда  адамдар мүрдесімен жұмыс істеу тоқтатылғандықтан, ол маймылдар, шошқалар, иттер  мен  тағы  басқа жануарларды  зерттеумен айналысты. «Анатомиялық бұлшық еттер туралы» трактатта  300  бұлшық ет бар екені баяндалған, олардың ішінде адамдарда болмағандары да бар. Галеннің анатомия жүйесін, сүйектерді, сіңір, бұлшық еттерді, ішкі  мүшелерді, әсіресе жүйке жүйесін сипаттауда қызметі зор. Ол бас миы және  жұлын бөлімдерінің құрылысын  түсіндірді. Жүректің анатомиялық құрылысын, күре  тамырдың ағу жолын дұрыс түсіндірді. Жүректің қоршауын қанға өткізгіш деп санады. Бұл дұрыс емес көзқарас XVI  ғасырға дейін дұрыс деп саналды.

Гален  дәрігерлік  тәжрибемен  кең  шұғылданды, тәжірибелі  хирург болды және анатомияның фундаменті хирургия – деп  санады.

Галеннің айтуы  бойынша, механикалық  және  физико – химиялық табиғи шикі зат өңдеу арқасында, бірнеше дәрі – дәрмек  тобы пайда болады, бүгінгі  уақытқа  дейін дәрі – дәрмектер  «Галеннің  препараты»  деп  аталады.

Галеннің  шығармалары  Еуропа  медицинасының біліміне негіз болды.

Галеннің мағынасын бағалау қиын. Жалықпайтын зерттеуші, зерттеу анатомиясының  негізін салушы, хирург. Гален әлемнің ең атақты дәрігері. Ежелгі  рим  медицинасы  туралы грек және латын эпиграммалары айтады, олар қысқа, бірақ мағынасы  жағынан  бай  өлеңдер, дәрігердің  қызметін көрсетіп сипаттайды.

Ежелгі  рим  қалаларында жүргізілген  қазба жұмыстарының бізге тарихи маңызы зор, олар ежелгі халықтың өмірін,  тұрмысын  көрсетеді, бізді қолөнер кәсібімен және білім саласымен таныстырады. 1771 жылы Помпей қаласында, 1893 жылы Бадан қаласында (150), ал 1925 жылы Бингене қаласында медициналық  саймандар  табылды. Медициналық саймандар бұрынғы КСРО аймағында да табылды. Ерте кезеңдерде-ақ  дәрігерлік жұмыс дербес мамандыққа  айналды. Храмдық медицина жаппай даму алды, ал дәрігерлік міндетті абыздар  орындады. Жоғары сатыға жеткен  Ежелгі Грецияның медицинасы  дінге табынатын  дәрігер Асклепий  мен  оның қыздарының бейнесін тапты: Гигия – денсаулықты  сақтаушы  және  Панания – дәрігерлік  істің  қамқоршысы, әйгілі  Ежелгі  Грецияның дәрігерлік өнері Рим медицинасының  дамуына  үлкен  әсерін  тигізді.

Медицина  тарихында  ежелгі  гидро – техникалық  құрылыстың маңызы зор, олар Рим империясының  аймағында, Еуропада, Азия  және  Африкада  сақталған. Олар  атақты  аквадуктар, термалар  және  клоак  жүйелері.

Ертеде санитарлық жұмыстардың жүргізілгенін он екі кестелік заң (Закон XII таблиц) дәлелдейді. Заңдар XII кестеде жазылып, Рим сенатының алдында бағаналарда ілулі тұрған. Олардың қысқалығы мен жайлылығы заңгерлерді бүгінгі күнге дейін қызықтырады.

Заң баптардың біразы қоршаған қаланың тазалығына және тұрғындардың денсаулығына байланысты. X кестесінде өлікті жерлеу ережелері анықталады:

1) өліктерді қалада жерлемесін және өртемесін...;

2) өліктің сүйегін жинамасын, тек соғыста болған өлім...

Рим қалаларында VI ғасырдан бастап клоак деген канализацияны істей бастайды. Олардың ішінде ең белгілісі  әлі күнге дейін жұмыс істейді, римдік канализациялар жүйесіне кіреді. Клоактар Тибр және По өзендеріне ашылып құйылғандықтан, б.з.д. IV ғасырда осы өзендерден су ішуге рұқсат етілмейді. Жер астындағы қайнарлар және кішкене өзендер қаланың тұрғындарын сумен қамтамасыз ете алмағандықтан, IV ғасырдан  бастап Рим қаласында акведуктар – тасты арықтар және жер асты құбырлар тау бұлақтарынан су алу үшін салына бастады.

Акведуктор римдіктердің ойлап тапқаны емес, олар жаулап алу жорықтарында шығыс елдерден пайдалануға алынған. VII ғасырда Асириада 48 шақырым  плотина, су қоймалары канал ұзындығындай салынды. Рим суқұбырлары  колонияларда қазба жұмыстарын жүргізген кезде табылды. Осылайша Херсонесте 6 жерасты су құбырлары салынды. Херсонес су құбырының бір жолы әлі де Севастопольге су береді. Ең  үлкен акведук Рим қаласында орналасқан. Ең біріншісі 16,5 шақырымдай б.з.д. 312 жылы Аппий Клавдий салған – Аппий акведугі. 40 жылдан кейін ұзындығы 70 шақырымдай екінші су құбыры, б.з.д. 144 жылы үшінші акведук салынды, ол әлі күнге дейін жұмыс істейді. Оның ұзындығы 61 шақырым. I ғасырдың басында Римде ұзындығы 436 шақырымдай акведук жұмыс істеді. Тәулігіне 1,5 млн. литр таза су Сабин тауларынан берілді. Рим империясында күніне бір адам 600-ден  900 литрге дейін су тұтынды. Салыстырсақ көтеріліске дейін Петербургте тәулігіне бір адамға 200 литр су берілді.

Акведуктар заңмен қорғалды, сутартқыштарды әдейі бұзғаны үшін үлкен айып салынды, ал абайсыздықтық салдарынан суқұбырларын бұзған адам қайта жөндеуге міндетті болған. 

Римнің гүлдену кезінде суды көптеген мөлшерде тұтынды, оны император сарайына, қоғамдық мекемелерге және көптеген фонтандарға     (олар 600-ден аса) бөлді. Жеке үйлерге су жіберілген жоқ. Оны су тасушылардан сатып алуға немесе фонтаннан алуға болды. Үйлерде су болмағандығы кварталдарда канализацияның жоқтығын  дәлелдейді, римдіктер  «қоғамдық  дәретханалармен  пайдаланды  немесе  қалдықтарды көшеге  лақтырды». Осы  тұста  Үндістанның  мәдениеттілігінің  айырмашылығы  үлкен: б.з.д. III мыңжылдықтың  ортасында  Мохенджо – Фаро  қаласында  әр  үйде  сумен жабдықтау жүйесі болды, онымен қатар жуындыны кетіру үшін құбырлар болған.

Рим империясында термалар кең таралды. Оның ескі орындарын Азия, Африка, Франция, Англия мен Римде табылды.

Ең бірінші термалар Рим империясының астанасында б.з.д. III ғасырда Марк Агриппамен салынды, кейбіреулері қаланың халқына пайдалануға берілді. Көптеген бай адамдар көпшілікке танымал болу үшін адамдарға өздерінің салынған моншаларын сыйға тартқан. Сондықтан Римде моншалар тек қана жеке меншікте емес, қоғамдық меншікте болды. Б.з.д. I ғасырдың соңында олардың саны 170 болса, ал б.з. IV ғасырында олардың саны 1000-ға жуық болды.

Римде жуыну салты әдет-ғұрыптың бір түрі саналды: ол белгілі бір уақытта өтетін және оған бір сағат берілетін. Шешінетін жер аподитерий деп аталған, адам демалуына және моншаға үйренуіне тағы бір бөлме берілінетін (тепидарий), кальдариға өтіп алдымен ыстық сумен жуынып, фригадериде суық сумен сергітіледі, осыған спорттық бөлмелер палестра және солярий қосылған. Осындай моншалар тек бай адамдарда болды, олар үлкен көлемде салынды. Қоғамдық суға шомылатын орындар Римде кейін пайда болды және оның саны өсті. Б.з.д.  I ғасырда олардың саны 170-ке, б.з. IV ғасырында – 1000-ға жетті. Марциалдың айтуы бойынша, олар тар, қараңғы және лас болған, сол себепті бұндай кемшілектен арылу үшін термаларды салуды императорлар өз қолдарына алады, осы моншаларды әдемілеу үшін қаржы аямайды. Бірінші термаларды қалаға Випсон Агрипп сыйға тартты, 64 жылы өзінің термаларын Нерон салды, 68 жылы Веспасионның, 75 жылы Титтың, 110 жылы  Траянның, 120 жылы Адрионның, 188 жылы  Каммодтың термалары пайдалануға берілді, 217 жылы Караколлы, 230 жылы Александр Север, 272 жылы Аврелиан, 295 жылы Диоклетион, 324 жылы Константин термалар салдырған.

Рим империясында термалардың көлемдері таң қалдырды. Караколланың термасының ауласы 400х400м көлемге ие болса, орталық комплексі – 150х200м болған. Германияның моншаларының үлкендігі және молшылығы таң қалдырды. Термалар Рим империясының қалаларында да қалашықтарында да кездеседі. Термалардың молшылығы мұражайлардың санына сәйкес келетін болды. Термаларда шешіну, спорт залы, майлармен жағыну, ыстық  монша және бассейн бөлмелері болды. Ішкі залдары жазулармен, бағаналармен және сурет өнерімен, мүсіндермен әшекейленді, Асклепия мен Гигиеннің бейнелері жиі кездесетін. Термаларда көптеген антикалық өнердің шығармалары табылды, олар: Геркулес мүсіндері, Фарнес өгізі, Апполон Бельведерстің кеудесі және басқа өнерлер, бүгінгі күні олар әр әлемнің мұражайларында орналасқан.

Рим термалары тек гигиеналық құрылыстар ғана емес, олар қоғамдық және мәдениет орталықтары болып есептелген. Олардың ішінде кітапхана, той, жиналыс залдары болды.

Ежелгі Италияда б.з.д. II  ғасырға  дейін  дәрігерлер  болмаған. Халық  үйде шөптермен, гимнастикамен және т.б. емделген.  Жазушы Марк Порцийдың айтуы бойынша,  көпшілік орамжапырақты жараға  және  іріңдеген жерлерге, бас ауырса басқа, көз ауырса көзге басып пайдаланған.  Ежелгі  Италияның  бірінші  дәрігерлері  Греция, Египет пен кіші  Азиядан  әкелінген бас бостандығы жоқ құлдар  болды. Әр  ақшалы  римдік  азамат  үйінде  дәрігер – құлды  ұстады. Құл  өз  иесінің  жанұясын  және  туыстарын  емдеп, ал бас бостандығын алғаннан кейін  ақшасыз  өзінің бұрынғы иесін , оның жанұясын, құлдарын және жолдастарын емдеуге міндетті болған және тапқан табысының жартысын бұрынғы иесіне беріп отырған. Б.з.д. III – II  ғасырда  Рим империясының  астанасында  грек  дәрігерлері  шыға  бастады. Бірінші  грек дәрігері  Рим  қаласында  Архагат  болды. Ол  астанаға  219  жылы  келіп, қала тұрғындарының  арасында  сыйлы қадірлі маман  ретінде аты шығады. Оған рим  азаматының    құқығы  беріліп,  жеке  практикасына  мемлекеттік  үй  бөлінді, қызметі  көпшілікке  танымал  болды, дегенмен көп кешікпей ол жасаған хирургиялық операциялар римдіктердің көзқарастарын өзгертті. Юлий Цезарь б.з.д. 46 жылы рим азаматының құқығын Грециядан, Египеттен, Кіші Азиядан келген дәрігерлерге ғана емес, медицина саласында оқыған өз азаматтарына да берді.

Ежелгі Рим әскери медицинасының дамуына үлкен табыс әкелді. Римнің әскері көп дәрігерді қажет етті. Бір когортаның ішінде 1000 адам, оларға 4 дәрігер-хирург ұстау керек еді.

Флотта, әр  әскери  кемеде  1  дәрігер  болды. Әр  бөлімдерде deputati  деп аталған 8 – 10  адам  санитар  болды. Атпен  жүріп  олар  соғыс  жолында жаралыларды    жинады. Әр  құтқарылған  римдықтың өмірі үшін  алтынмен марапатталған.

Жарақат  алғандарды  жақын  қалаға  немесе  әскери  лагерге  апарып, онда дәрігерлер, экономдар, сайманшылар  және  кіші  персоналдардың қарамағына тапсырды. Сайманшылар  саймандар мен дәрілерді  меңгерген, құлдардан  құрылған кіші  персоналдар  ауру  адамдарға  көмекші ретінде пайдаланылған. Ал  ауруға шалдыққан құлдарды  көбінесе емдемей, оларды Бартоломей  аралына  апарып,  сол  жерде  өлуге  қалдырып отырған. Әскери  медицинамен  қатар  медициналық  іс  қалаларда  және  бөлек қалашықтарда  дами  бастайды. Архиатрлар,  үкімет тарапынан ақша  төленіп дәрігерлердің  қызметін атқарушылар,  пайда бола бастады  Сарайларда – archiatri  palatine; қалашықтарда – archatri  provinciales; қалаларда – archiatri populares  жұмыс  істеді. Мәлеметтер  бойынша, криминалистика да дамыған. Мемлекеттік мектептермен қатар Рим  империясында  жеке  меншік медициналық мектептер  де  болды. Оның  бірін  Асклепипиад  орнатты.

Біраз  уақыттан  кейін  Римде  дәрігерлердің еңбегі бағаланып, олар құқық пен жеңілдіктер алды (соғыс кезінде  дәрігерлер  мен  олардың  ұлдары соғыстан  босатылды).

Ежелгі  Грецияның  және  Римнің  ғалымдары  медицинаның  дамуына үлкен  үлесін  қосты. 476  жылы  Батыс  Рим  империясы құлағаннан кейін жаңа тарих – феодализм дәуірі басталды. Греция мен  Римнің  өркениеті  әлемдік мәдиниеттің  дамуына  үлесін  қосты.

6 Римдік отбасы

Бізге белгілі ежелгі Рим тарихының кезеңінде,Энгельстің айтуынша, жанұя – отағасы билігіне (pater familias) зайыбын, балаларын, басқа да туысқандарын, сондай-ақ құлдарды да біріктірген  патриархалдық отбасыныңның аяқталған типі болды. Familia термині алғашында шаруашылықтағы құлдарды, ал кейін үй шаруашылығының құрамына қатысты мүлікті де, жұмыс күшін де барлығын (қол астындағы балалар мен құлдар) білдірді.Жанұя басшысы және ежелгі отбасының әрекетміршісі – үй иесі, жалғыз толық құқықты азамат, квирит болды (квирит терминін көптеген зерттеушілер грек тіліндегі  kueros билік, яғни билікке ие болғанды айтады).

Ежелгі жанұя құрылысы – жеке меншік құқығы  институты сияқты болған, сол уақытта мемлекетке дейінгі, - өндіріс құралдары  мен өндіріс өнімдеріне ортақ меншікті сипаттайтын алғашқы қауымдық құрылысты көрсететін формацияны көрсетті.

Мемлекетке дейінгі кезде  Римдегі сондай қауым – ру  (genus)  болып табылды. Мемлекеттің құрылуымен ру ішінде мүлік теңсіздігі жүрді, ру ішіндегі билік  бай семьялардың қолына түсіп, оның әрқайсысының басында үй иесі тұрды.

Үй иесі алғашында  балаларының, заттарының үстінен бірдей билік (manus) жүргізді, олардың бәрін, балаларын да, мүліктерін де,  ол бірдей арыз арқылы талап ете алды (виндикация деп аталды). Тек біртіндеп бұл билік бөлініп,  түрлі атаулар алды:  manus mariti (әйеліне билік ету), patria potestas  (балаларына билік ету) және т.б.

Pater familias  төңірегіндегі билік алғашқы туыстықты – агнаттық туыстықты білдірді, сондықтан күйеуге шыққан басқа үй иесінің қол астына кірген қызы өз ағасының т.б агнаттық туысы болмайды және керісінше үй иесінің қамқорлығына алынған бөтен адам оның агнаты бола алды.

Ежелгі уақытта үй иесінің билігі шексіз болды және қол астындағылар құқықсыз болды. Біртіндеп бұл билікке өзгерістер кіре бастады. Өндірістік қатынастардың өзгеруі, патриархалды отбасыныңның ыдырауы, сауданың дамуының салдарынан үй иесінің билігі әлсіреді.

Шаруашылықтың дамуы мен патриархалды қалдықтардың әлсіреуі жағдайында қан бойынша туыстық когнаттық туысқандық пайда болды, ол агнаттық туыстықты ығыстырып шығарды.

Римдіктердің өмірі туған үйінің іргесінде басталып,  өмірінің үлкен бөлігін сонда өткізді. Бұл «ру», «үй», «жанұя» түсініктерін жалғыз біртұтас етіп түсінген ежелгі рулардың өкілдеріне қатысты. Жанұя неке қию арқылы құрылады. Неке «ерлі-зайыптылардың одағы, барлық өмірлерінің бірігуі, қасиетті және адамзат құқықтарының бірігуі» ретінде римдік заңгер Модестинмен анықталады. Бұл идеалистік бағыт шындыққа сай келген жоқ. Тіпті классикалық дәуірде рим құқығы жоғары өрлеу шегіне жеткен кезде де әйел өз күйеуінің толық құқықты жолдасы бола алған жоқ.

Рим құқығы  (Юстинианға дейін) matrimonium  iustum  немесе  matrimonium iuris civilis заңды римдік неке ( ius conubii иеленген тұлғалар арасында)   және   matrimonium iuris gentum ( ius conubii иеленген тұлғалар арасында некеге отыру) болып бөлінді. Некеден конкубинаттың айырмашылығы бар, ол ері мен әйелінің кездейсоқ емес, тұрақты түрде тұрып, заңды некенің талаптарына жауап бермейтін түрі. Конкубинат ерінің әлеуметтік жағдайын бөлген жоқ, конкубинаттан туған балалар әке билігіне бағынған жоқ. Римдік отбасының моногамдық сипатына қарамастан, республикалық дәуірде ер үшін бір әйелмен қатар  (matrimonium) конкубинат та (басқасымен де тұруға) рұқсат етілді. Керісінше, әйелдің басқа  еркекпен ерінен басқасымен тұрған жағдайда, ежелгі республикалық құқықта ері әйелін өлтіре алды. Некеге тұру үшін  белгілі бір шарттар болды. Күйеу мен қалыңдықтың ерікті түрдегі келісімі қажет болды, ал егер ол үй қожайынының қол астында  болса, онда үй қожайынының келісімі керек болды, егер үй қожайыны еш негізсіз қарсы болса, оны магистрат арқылы шешті. Некеге тұру үшін кәмелетке жету қажет болды (ерлерге 14 жас, әйелдерге 12 жас). Тоқталмаған некеде тұрған тұлғаға басқа некеге тұруға тыйым салынды, некеге тұрушы тұлғалар  ius conubiiге иелену қажет болды. Юстинианға дейін бұл негіздемеде кейбір шетжерден келген адамдар категориялары римдықтармен некеге тұра алмады. Римдік азамат пен шетжерлік қыздың арасында неке саяси тұрғыда тыйым салынды. Бұл тыйымның мақсаты шетжерлік қалыңдыққа рим азаматының семьяларына неке арқылы Римдік азаматтықты  алу құқығына ие болуына бөгет жасау. Жақын туыстар арасындағы неке мардымсыз болып танылды. Осы айтқан шарттардан басқа, некенің заңдылығына тағы да кейбір ерекше римдік талаптар қойылды. Мысалы, провинциалды магистрат берілген провинцияның азаматшасымен некеге тұра алмады. Бұл тыйымның себебі: бір жағынан некеге тұрғандардың еркіне мүмкін қысымды ескерту болса, екінші жағынан отбасылық байланыстардың аралығымен магистраттың ықпалының күшеюіне бөгет жасау болды.