Жазушының көркем шығарма жасаудағы тілі

Романда адам мәселесі өзгеше өрнекпен, талап-тілекпен сомдалып, алдымен адам жан дүниесінің сапалы жақтарын дамыту баса көрсетіліп, адам табиғи жаратылыстың күрделі нәтижесі ғана емес рухани жан әлемі ерекше қасиетке ие болған құбылыс екендігін дәлелдеу үшін жүйе жасалды.

«Әділ-Мария» тақырыптық жағынан махаббатты жырлау  мен терең сезімі, психологизм мен трагизмнің өзгешелігін шебер пайдалана білген қаламгер ерекшеліктерін саралау арқылы, белгілі романды өзіндік  өрнегін айшықтауға арналған.   Ақын қозғаған махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы сезім  адам мен Шыңғыстаумен сырласу арқылы өмірдің мәнін ұқтыру. Шыңғыстаудың  күйін, тынысын адам тіршілігіне ұқсату арқылы образды суреттер жасайды.

Сондай-ақ ақын сөздің мәні мен маңызына айрықша мән берген. Ақын ұғымында сөз құдіретті, ерекше – бір әлем. Сөз адам өмірін айшықтайтын әрі адам танымын танытатын дүние. Шығармадағы әрбір сөзге байыппен қараған, сөз астарында небір мән-мағыналарын ашып табиғатпен тілдескен танымды ұштайтын қолданыстарды орнымен де пайдаланған.

Шәкәрімнің негізгі  арқауы – ғашық жандардың, романдағы адамдар болмысы. Ақын адам болашағына, оның рухани ішкі әлеміне және қуатына сенеді.

Мысалы: «Әділ-Мария» романда  қос ғашықтың адамдардың  қарсылығы өлімге әкеліп тірейді. Өлім көпшілік қауым қолымен жасалады. Адамгершілік пен адалдық, әділет махаббат жолындағы қиыншылықтарын, адами, ойлары автордың танымдық деңгейін танытуда зор қызмет атқарып тұр.

Шығарманың соңында  өлім аузында жатқан Әділ бойындағы  сабырлылық, артында қалған достарына, ұлы мен әжесіне өмір тілеу, ал, Еркімбектің барар жерінің бір екенін ескерту. Романдағы шымыр құрылған диалог пен кейіпкер сөзінен сол кездегі  заман келбетін, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі әртүрлі сезім күйлерін (психологизмін), оқиғаның шиеліскен тартысын айқындауға болады.

«Қалқаман-Мамыр», «Әділ-Мария», «Еңлек-Кебек», «Нартайлақ-Айсұлу» сияқты көркем романдар, поэмалары, сондай-ақ прозалық, философиялық, тарихи туындылар, аудармалары дүниеге келген. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы мұнымен шектелмейді. Шәкәрім – Абай шәкірттерінің ішіндегі ең ұзақ өмір сүргіні ең мол мұра қалдырған. Оның негізгі мұрасы бүгінгі ұрпаққа қолжазба түрінде немесе ел аузында жатталған күйінде жетті. Шәкәрімнің шығармашылығы күрделі ғылыми зерттеу еңбегінің объектісі болған емес. Тек соңғы жылдары ғана қолға алынған жұмыстың нәтижесінде бірқатар ғылыми мақалалар жарық көрді. Олардың дені ақын шығармашылығын көпшілік оқырманға таныстыру мақсатындағы республикалық баспа сөздерде жарияланған материалдар екенін атап айтуға тиіспіз. Бұл іске Қ. Мұхаметханов, Ш. Сәтбаева, М. Мағауин, Ш. Елукенов, М. Базарбаев, Х.Сүйншалиев ғалымдар қатысты.

Шәкәрім роман жазу үлгісінде  қазақ қоғамындағы жеке бас бостандығына, рухани дамуына, адами сананың өзі  – тану үрдісіне көпшіліктің ортақ  ойлау, жекелік жетілуіне бөгет  болатын тұстарды шынайы түрде жазған.  

Ш.Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романда көтерген тақырып жағы әр алуан. Жеке адамның өзіндік жетілу жолдарына, бөгет болатын жағдайларды  таныту мәселелерін көтереді., қазақ  қоғамындағы даму жүйесіне кедергі  келетін тұстарды көрсету болып табылады, махаббат мәселесін  сөз ете отыра, оның астарында бүкіл қазақ қоғамының, ортаның кемшілігін талқыға салу, сол арқылы шындықты көрсету жазушының негізгі арқауы болды.

Жазушының көркем проза  жанрындағы өзіндік ерекшеліктері  туралы жан-жақты зерттеу жұмыстары жүргізілді дей алмаймыз. ХХ ғасрдың басындағы қазақ прозасы жазушының шығармашылығы, еңбектері сөзетілумен ғана  шектеліп келеді. Қаламгердің көркем проза саласындағы еңбктері өте ауқымды. Шәкәрімнің мұраларын тереңдей зерттеу, жазушының әр шығармасының, әрбір өлеңінің, әр ойының түпкіріне үңіліп, жан-жақты саралап  басты мақсат етуіміз керк.      

Ақынның романда көздеген мақсаты қазақ қоғамындағы әлеуметтік жағдай мен, ғашық жандардың махаббат сезімі, жан-дүниесі, кейіпкерлердің ішкі адами сезімдері арқылы қоғам мен адами өмір, тіршілік мәнін ашу болып табылады. «Әділ-Мария» романы 1925жылы жазылған. Шығарманың тұңғыш жарыққа шығуы 1998 жыл. Шәкәрім  романды «Қайғылы роман» деп атаған. Роман ескі қазақ ауылының 1910 жылдар жағы өмір тұсын бейнелейді.         Шәкәрімнің прозалық шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі – «Әділ-Мария»  романы. Шынайы көркем қара сөз үлгісінде жазылған алғашқы қазақ романдарының қатарына орын алатын бұл роман – әрқилы характерлерлер тоғысқан, өмірлік тартыстан  құралған шығарма. ХХ ғасырдың басындағы әдебиетте  көтерілген әйел теңдігі тақырыбын арналған бұл романда ақын оқиға желісін өзінше өрбітеді, өзінше шешімге жүгінеді.

Сұлтанмахмұт Торайғыров, Спандияр Көбеевтің, Міржақып Дулатовтың   романдағы бас кейіпкерлер ретінде  біріне-бірі ғашық ақылды да білімді қыз бен жігіт. Бірақ олардың бас қосып, бақытты ғұмыр кешулеріне кедергі көп, мүмкіндік жоқ. Қыз әлдекімге айттырылған немесе  болашақ жары оған тең емес болып келеді. Қыз болса ата-анасының шешіміне, әдет-ғұрып заңдарына қарсы тұруға дәрменсіз күйде тоқалдыққа немесе өзі сүймеген  біреуге ұзатылып кетеді. Бұдан соң ғашық болған мұңылықтардың трагедиялық тағдырлары суреттеледі жазушылардың шығармаларында осы сюжеттік желі сақталады.   

Ал, Шәкәрім «Әділ-Мария» романында осынау қалыптасқан трафаретті бұзады. Романдағы кейіпкерлердің адами болмысы да, қоғамдағы орны да, тартыстың сыр-сипаты да өзгешелеу болып келеді. Романда әлеуметтік теңсіздік, бар мен жоқтың, күшті мен әлсіздің, бай мен кедейдің тартысы бірінші кезекте суреттелмейді тек қарапайым  ғана өмір шындығын суреттеу арқылы ақын  адамгершілік пен ар тазалығы, адалдық пен ынсап мәселелерін көтереді. Шәкәрімнің пайымдауынша, адамның әрбір іс-әрекетті осы ұғымдарға бағынуы керек.  Адамдарды бай мен кедейге бөліп қарауға болмайды. Бай да кедей де түптеп келгенде адам. Адамды түрлі сапалық топтарға бөлетін материалдық жағдайы емес, іші әлемі, жан дүниесінің жай-күйі болуға тиіс. Шәкәрімнің романында алға тартылатын басты идея, негізгі көркемдік шешім осыған саяды. Жалпы адамгершілік мәселесі Шәкәрімнің бүкіл шығармашылық табиғатына тән тақырып деуге болады.

Шәкәрімнің шығармашылық мұрасымен таныстыру бағытында, жалпы қасиеттерін саралау, ақынның  ұлттық әдебиеттегі орнын айқындау мақсатында зерттеліп келеді. Ендігі жерде, Шәкәрім мұраларын тереңдей зерттеу кезеңі туды. Шәкәрімнің әрбір өлеңінің, әр ойының түкпіріне үңіліп, тереңде жатқан дәнін аршып, нәрін айқындау міндетін басты мақсат етуіміз керек.

Шәкәрімнің романдағы  мезгіл мөлшері дәл айтылып отырған. 1910 жылы наурыздың ортасы мен 1911 жылғы мамырдың он бесінде дейінгі аралықта фабула (лат.fabula-аңыз,әңгіме,ертегі,мысал) желісі қамтылса, сюжеттік уақыт Шәкәрім қалам тербеген шақпен текетіресіп жатыр. Күн мен түнге тән бөліктер, белгілі бір іс–жағдаяттың заматтық шамасы өту мөлшерін нақты пайымдау бар. «Әне», «Міне, «Міне, дәл сол кезде сен кәрі Шыңғыс тау», «Міне,осы іңірде туған толық ай » деген сияқты экспрессивті мағынадағы сөздер әрекет, сезім динамикасын әсерлі леппен бейнелеуге қызымет етеді. Сахара қауымына ортақ тұрмыс-тіршілік дағдылары, жер мен мал қамына аралас қам-қаракет нышандары, қыз бен жігіт кездесер, жортылуға шығар мезгіл сипаты немесе ғашықтардың қайда, қандай жағдайда, қай тұс қай мекенде жалғасу көріністері этнографиялық нақыш, натуралистік айна-қатесіз бедерлермен нақты көрсетілген.

Романтизм тәсілі шығармада  кеңінен қолданылған. Романтизм  құбылысын терең тану үшін оның тарихи-әлеуметтік негізіне жіті назар аударып, әдеби  бағыт ретіндегі романтизмнің тууына себеп болатын тарихи жағдайларды саралап алған абзал.

Романтизм құбылысын  нақты-тарихи және гносеологиялық аспект тұрғысынан зерттеп-тануға болады. Романтизмнің әдеби бағыт ретіндегі бейнелеу өзгешеліктері сол тарихи дәуірдің талап-тілектеріне сәйкес, нақтылы  кезеңнің қоғамдық, мәдени жағдайларына байланысты қалыптасты. Қоғамдағы тәртіпке наразылық, бостандық  идеясы, төңкерісшіл рух, төңкеріс жаншылғаннан кейінгі ахуалға көңілі толмау сезімі батыс әдебиетіне романтизмді алып келді. Қазақ топырағында буржуазиялық  төңкерістер болмағанымен, романтизмнің  өркендеуіне қазақ даласына буржуазиялық қарым-қатынастардың орнығуы, ұлттық сана мен жеке тұлға сана-сезімінің оянуы,  халық рухының, қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілуі әсер етті. Қазақ романтизмі, ең алдымен, қазақ әдебиетінің өткен дәуірлерінен  бастау алады, яғни романтизмді көркемдік ойлаудың типі ретінде  ұлттық ойлау жүйесінің ерекшеліктерімен  түсіндіруге болады.

Романтизм әдеби бағыт  ретінде белгілі дәуірмен, нақты  тарихи жағдайлармен байланысты болса, көркемдік әдіс ретінде әлдеқайда кең мағына береді. Академик З. Қабдолов әдістің қайталанып отыратын тұрақты құбылыс екенін нақтылай отырып, романтизмді көркемдік әдістің біріне жатқызады. Әдебиеттануда романтизмді зерттеудің гносеологиялық аспектісі  өнердегі романтикалық бастаудың  өміршеңдігін, мәңгілігін терең негіздеуге мүмкіндік берді. Романтикалық шығармашылық түрі белгілі бір деңгейде  суреткер тұлғасына, оның психикалық ойлау жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты. Романтизм – басқа әдеби әдістер сияқты  болмысты бейнелеудің спецификалық бір формасы.

Романтизмнің әдеби  бағыт ретінде, әрі көркемдік  әдіс мағынасында  қолданылатынын атап өткен жөн. Романтизмге тән бейнелеу тәсілдерінің  ХХ ғасырда  жаңа сипат  алып, дами түскенін және романтизмнің «негізгі принциптері көркем өнердің табиғатына сай болғандықтан алдағы уақытта да қолданыла беретінін».  Романтикалық бейнелеу тәсіліне тән негізгі ұстанымдар (романтикалық кейіпкер, романтикалық көтеріңкі леп, қақтығыс сипаты, қиялшылдық, қоғамға сын көзімен қарау, болмысқа наразылық білдіру) нақтылы тарихи дәуірдің шеңберінен тыс уақытта да болады. 

Романтизм туралы теориялық  толғамдардың, пікірталастардың сан  алуандығын  ескере отырып, тұжырымдай айтсақ, романтизм – өзінің мазмұны  мен формасы жағынан полиморфты, философиялық тұрғыдан түпсіз, тарихи тұрғыдан ауқымды ұғым: ол – мәдени сана типі, жазушының эстетикалық ойлау жүйесінің бір түрі, жазушының көркем шығармада көрінетін философиялық, әлеуметтік, көркемдік дүниетанымның жүйесі,  сонымен қатар көркемдік  әдіс, әрі көптеген суреткерлер шоғырын тұтастыратын әдеби бағыт.  Бұл құрамдас бөліктердің әрқайсысы ғылыми қалыптасқан және  сыннан өткен әдебиеттану мәселесі ретінде дұрыс, алайда  қаншалықты маңызды, мәнді болғанымен, оның бірде біреуі дербес, жекелей алғанда романтизмге жан-жақты, толыққанды сипаттама бере алмайды. Тек олардың ажырамас бірлігі ғана романтикалық дүние қабылдаудың мәні туралы  біршама жақын, толықтау   түсінік бере алады.

Қаламгер романының  сыншыл реалистік немесе романтикалық, синтементалдық дәстүрден өзгешелігі – тарихи-әлеуметтік мәселені жалпы ұждандық тұрғыдан, қинала, толғана, көтеруінде. Ер мен әйел, кедей мен байдың теңсіздігіне қарағанда, рухани теңсіздігі, ұят теңсіздігі, жан  қайшылықтары басты назарда болады. Махаббат үшін, адамдық үшін тозаққа төзіп, оқпен алысып өлген - Әділ-Марияның рухы жоғары, жұлдызы биік. Сойқаншының беті қара, жаны азапта. Тартыстың шешімін уақыт ұсынбақ. Уақыт - әділеттің азаткері. Рахымшыл, азапқа толы жан әлемінен екі дүниенің бар құпиясын тесіле зерттеген дана Шәкәрім тағы бір шерлі жасын сүртеді. Ақиқат іздейді, ол мәңгілік мұнарына жол сілтейді.

Шығарма соңында жазушының  өмірі, әділет, парасатты бейне туралы ашық толғанысымен аяқталған. Бұл –  философиялық трактатқа ұқсас үрдіс. Қиял-ұғымы қиырды шарлаған, өзіне-өзі сауал беріп, жауап іздеген қаламгер өзінше ойға жүгінеді: «Бізше адам өмірін түзеуге, барлық адамдар тату тұруға негізгісі-адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл болуы керек [10.541-б.].  Барша жаманат атаулының көзі «нәпсі, өзімшілдік, мақтан» екенін нақты атау адамшылық, мәселесін ой, тәжірибеге қоса сұңғыла түйсік, сезгер санамен пайымдау ерекшелігін аңғартса керек.        

Роман жанырына қалам  тартқан Шәкәрім бүкіл поэзиясы мен қара сөзіне, ғылымына өзек болған пікірлермен дәстүрлі ғашықтық  трагедия мысалы бойынша проза заңдылығына сай өзіндік оқшау шеберлікпен кестелейді. Ол–өлі сөз емес, жанды әлем, әрекет-сезім жалынына орнаған жоталы – жонды мінез, тартыс – жалтарыс емес, қанды айқас, қайғылы шешімге әкелер тіршілік тасқынына ұқсас. «Әділ-Мария» – ұлы адамның бейуақыттағы терең күрсініс демі, кең дүние мағынасына деген кепілді күмәні мен азапқа толы қажыған үміт.

Роман кемеліне келген, ақынның  мол тәжірибе жиған шағы. Алайда түрлі қоғамдық, әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты бұл романның қолжазбасымен қаламгер алаңсыз айналыса алған жоқ. «Әділ- Мария» ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі игі көркемдік ізденістерді таныта алатын романдардың бірі. Романда болған уақиғаның уақыты мен орны, қатынасқан адамдар түгел аталады. Қаламгердің уақиға желісін сақтай жазуға ұмтылғаны аңғарылады., алайда замана, уақыт тілін түсіне алған Шәкәрім Құдайбердіұлының өз толғамдары мен ой әунедері де аз емес.

Шәкәрім Құдайбердіұлының  «Әділ мен Мария» романын жазған уақытта социалистік реализімнің  таптық, партиялық принциптері ақынға  мәлім болған. Өмірдің аяғына тұсау, мойнына құрық түсе қоймаса да, қақпайлаулардың күшеюі аңғартылатын. Көргені көп, түйгені мол қаламгер үміт күткен жаңа өкімет өктемдігінен тіксіне бастаған. Сондықтан да Шәкәрім саяси күрес шиелінісе бастаған Семей түгілі, бітпейтін дау жанжалы мол ағайын арасы, ауылдан да алыста, Шыңғыстау қойнауында өзімен-өзі жұрт көзінен таса жерде.  Қаламгердің тақырыпқа, роман өзегіне айналар фабулаға өзге көзбен, оймен қарағаны байқалады. Шәкәрім өзінше қорытып, өзінше шешімге жүгінеді. Шыңғыстаумен сырласады.  

«Кәрі Шыңғыстау! Адам жерге  ие болғаннан бері қарай сенің  көрмегенің жоқ. Шыңғыс. Темір сияқты талай–талай сайып қырандарыңды қолыңнан жөнелттің. Сенде талай  адамның құмары қанып, қуанғаны да болады, жүрегі жанып суалғаны да болады. Талай–талай талпынған жас жүрек мұратына да жетті. Талай бақытсыздың жарық күніндей үміті үзіліп кетті. Сенде неше түрлі ел дәурен сүріп, аң аулап, мал бақты. Сенде талай–талай сабаздың қаны судай да ақты. Ай мен күндей ажарлы сұлу, қыршын жастарды да, арыстан жүрек айнымас батырларды да, әлемнен озған алаяқ, аузынан бал тамған шешен билерді де жерошақтай жер қазып, үңірейтіп бауырыңа көміп жатсаң да, бақайыңнан келмей түк көрмегендей –ақ маңқиып тұра бересің – ау! Онымен де қоймай, қысқа күнгі күн батысқа қарай керегендей жайылған кең қолтығыңды ашып үңірейтіп: «Кел-кел! Тағы менің қолтығыма кіріп, біресе рахат, біресе бейнет көріп, аз күн арпалысып өтетінің келіңдер! » – деп үнсіз даусыңмен шақырып тұратыныңды қайтермін!»....[10.493б]. Бұл экспозиция – бастаудың өзі қыз-жігіт арасындағы уақиғадан өзге өлшемдерді көрсетеді, ал хронотоп өзнеше.