Қылмыстың көптігінің түсінігі мен белгілері

1. Әлеуметтік - демографиялық  қасиеттілік қылмыскер тұлғасының  қылмыстылықпен байланысының бет  бейнесін сипаттап бермейді. Бірақ  олар адам құқықтық шарттармен  бірлесіп әрекет қылады және  оның тіршілік әрекетінің қажеттіліктерімен және назарларымен , әлеуметтік рольдермен және контактілермен байланыстырылады. Әйелдер мен ер адамдардың арасындағы қылмыстылық орташа алғанда 1:8. Бірақ қазіргі кезде әйел адамдардың қылмыстылыңының өсу шегі байқалады. Бұрындары олар 12% құрайтын, қазір екі есе көбейген.  

Қылмыстылық көбінесе  25-29 жас аралығында, 18-24, 14-17 жас аралықтарында  көптеп жасалады, және  30-40- жастағылар арасында. Ең аз кездесетін қылмыстылық  50 жас аралында сирек кездеседі. Кәмелетке толмағандар және жасөспірімдер 18-24 жас арасындағы қылмыстарға ұрлық, қоқандық лоққы көрсету, зорлау, автокөлік ұрлау т.б. жатады. 

2. Қылмыскер тұлғасына,  білім деңгейіне мінездеме беру  криминологиялық сипаттаманы қажет  етеді, сондықтан  олар  өзара  байланысқан, оның мәдениеттілігін, әлеуметтік статусын, қасындағы адамдардың да, тіршілік жоспарлары мен мүмкіншіліктердің алатын орны зор.  Қылмыскер адамдардың  білім деңгейі, қарапайым адамнан қарағанда төмен. Ең  көп жасалатын қылмыстар, зорлық, пайдақор - зорлық қылмыстар және мүлік ұрлықтары қылмыскерлер арасында.      3. Жанұяның өзгеруі және қылмыстық жағдайы адамның жеке өміріне белгілі бір өзгерістер тудыртаты, және белгілі бір бағыттылық пен қылмыстық мінез-құлыққа әкеп соғады.

Зерттеулер көрсетіп отырғандай жанұясы бар адамдардан қарағанда бойдақтар мен жалғыз басты адамдарда  қылмыстар көптеп кездеседі. Жанұяның толық болмауы, бір бірінен бөлек тұруы, бөлек күйеулермен өмір сүрулер және қаражатты әр адамның бөлек ұстау, мәдениеттелінің және жүріс тұрыстарының дүрыс болмауы осылардың барлығы мен байланысты  4. Жұмыстардың және оқу барысының түрімен сипатталады. Әрбір төртінші - бесінші адам жұмыс істемейді және оқу оқымайды. Осылардың салдарынан қылмыстылық көбейюде, жіне де рецидивистер арасында олар кең таралған.      

5. Әлеуметтік – рольдік  сипаттамада, қылмыстың жасалуының  алдын алу, азаматтық міндеттердің  орындалуына, адамдардың адал  еңбек ету, социалистік меншікті  бекіту, табиғатты сақтау, балалардың  тәрбиелеуі және т.б.       

6. Қылмыскер тұлғасының  әлеуметтік - психологиялық сипаттамасы әлеуметтік қажеттіліктермен анықталады; әлеуметтік жалпылықтарға көңіл бөлулермен, әлеуметтік қызметтің негізгі түрлеріне, адамдарға байланысты анықталады.           7.  Мінез-құлық себептері, жасайтын қылмыстың, олардың  қажеттіліктермен және назарлармен анықталады. Жарты қылмыстар қазір пайдақорлық себептермен, екінші орында көп таралған агрессиялық - бұзақылық себептермен ерекшеленеді.  Мінез-құлық  себептері, көбінесе рецидивист адамдарда көп кездеседі, яғни сотталғандығы жойылмаған адамның  жаңа қылмыс жасауын білдіреді. Ол айқын криминалдық мінез-құлыққа тұрақты ішкі даярлықта болады . 

8. Адамның ішкі жүйесінің  әлеуметтік - психологиялық жүйелері  оның құнды хабардар болуы  мен байланысты болып  келеді. Ол үшін маңыздылық дәрежесімен иерархияның әртүрлі әлеуметтік құндылықтарға бет көңіл бөлуімен байланыстырылады. Олардың өз отанына деген, азаматтардың еңбекке (Еңбек психологиясы), құқыққа (құқық психологиясы), жанұяға (отбасылық психологиясы), басқа адамдарға (сөйлесу  психология), өз өзіне деген психология.           9. Қылмыстылықтың құқықтық психологиясы, ол өзін өзі тану және құқыққа деген көз қарасын қалыптастыру, құқық қорғау органдарында қолданылатын, жасалған қылмысы үшін қылмыстылық жауаптылыққа тартылуын білдіреді. Ережеге  сәйкес, заңға сүйінген психология , жасалатын қылмыстың, маңызды түр өзгертулерімен сипатталады.    10. Қылмыскер тұлғасының, жасайтын қылмыстың, статистикалық деңгейде типтілік дәрежесін анықтауға рұқсат етіледі, айқын қасиеттердің көп таралғандығының арасында, оларды жоспарлау үшін қажетті ұйымның қылмыстылық ескертулері. Зерттеу көрсетіп отырғандай, қылмыскерлердің категорияларының деңгейінде, әлеуметтік - демографиялық , әлеуметтік - рольдік , өнегелі - психологиялық сипаттамамен 20-25 ерекшелігімен төрт бес рет жасайтын қылмыстылық. Сондықтан олар қылмыскерлердің құрылымдарына негізіне сәйкес  негізделуі мүмкін.

4. Қылмыскерлердің   топтастырылуы

1. Қылмыскерлердің топтастырылуы,  олардың статистикалық жиынтықты,  белгілі бір топтарға, сипаттарға бөлуді айтады. Сонымен қатар әлеуметтік - демографиялық белгілерге ие. Өз сиаптаттамалары кешенінде адамның жеке басы емес, қылмыскерлер контигенті зерделенеді. Қандай да бір белгілердің кең таралғандығы айқындалады, оларға  демографиялық мәліметтерге, әлеуметтік критерилерге: білімі, айналысатын жұмысы, тұрғылықты тұратын орны бар жоқтығын жатқызамыз.     2. Қылмыскердің мінез-құлыққы мен және мотивациялық жағдайына байланысты  қылмыскерлердің келесі топтарын ерекшелеуге болады:

А) Адамдардың өміріне негативтік көз қараспен қарау, оған: өмір, денсаулық, адамгершілік, тыныштықты жатқызуымызға болады.

Б) пайдақор - жеке меншіктілік  тенденциялармен, социалистік принцибі еңбекпен елемеулігімен байланысты;

В) индивидуалдық және де азаматтық, отбасылық, міндеттерімен байланыстары .

Г ) Жауапкерсіз және ұқыпсыз  көңіл бөлумен сол институттарға, талаптарға, міндеттері.           3. Криминогенді дәлелі беріктігінің және өзара байланысқандардың оған сенімдерінің, құнды хабардар болулардың, бағыттылық анықтаушылығын жоғары да көрсетілгеннен айыра білу керек.

А) Алғаш рет қылмыс жасағандардың кездейсоқ тоғысуы 

Б ) Алғаш рет қылмыс жасаған адамдардың, өмірге деген  көз қарасы  әсерінен болуы.

В) Алғаш рет қылмыс жасағандар және де бұрын құқық бұзғандар  арасында;

 Г ) Бірнеше мәрте  қылмыс жасағандар және бәрнеше  рет сотталғандар;

Д ) Аса қауіпті рецидивистер;

6 тарау

Нақты  қылмыс шарттары

1. Нақты қылмыс жасау себептері мен шарттарына түсінік

Қылмыс, адамның кез  келген  қылығы сияқты тұлғаның жеке қасиетінің өзара әрекеттестігінің және адамның нақты бір мінез құлықтық шешім қабылдаудағы объективті жағдайы. Әрекеттестікте сыртқы ортамен адам қасиеттері қылмыстық мінез-құлық дәлелісін, таңдау және мақсат орындауын және қылмыс тәсілін анықтайды. Өз кезегінде адамның криминогенді ерекшеліктері көрінбейді, ал - ортаға оның бұрмаланған дамуы жеткілікті ұзақ процесс нәтижесі ретінде ұсынылады .  Біздің қоғамымыз, кез келген жеке қылмыс жеке адамның жеке ерекшеліктеріне оның қажеттіліктеріне, себептеріне, мақсаттарына, әлеуметтік сивилизациялық жарқын көрінісі. Міндет – әрбір адамның және барлықтардың қамқорлық игілігі туралы потенциалдық антикриминогендікке ие. Механизимін, құрлымын қарастыра отырып, біз алдымен қоршаған ортадағы адамдардың өмірге деген құштарлығы мен және олардың жеке бас қасиеттерін қарастырамыз. Нақты қылмыстардың себептері ол а) шарттың, криминогендік қалыптастырушы жағдайлары; б) шарттың, қылмыстыққа итермелеушілігі; в) қылмыс себептері — криминогендік мотивациясы немесе дәлелі;

2. Шарттың   нақты қылмыс механизміндегі ролі

1. Криминологиялық және өзге де адамның жүріс тұрыс мотивациясында көрнекті функциясы көрініс табады. Көрнекті функция ол қылмыстылық мотивациясының субъективтілік жағынан қарастырып, криминогендік сипаттама береді. Реттік функция ол субъекті реттеп қарастырады. Ал қорытынды функция ол барлығын қадағалайды, қарапайым адамды да және қылмыскерлерді де. Барлық функциялар бір бірімен тығыз байланыста. 

Криминологияда да және қылмыстық құқық әдебиеттерінде  классификацияның бірнеше түрлі қылмыстардың мотивациясы қарастырылған. Оларға сасаяттық (мемлекеттке дұшпандық), материалдық жеке меншік ретінде табыс табу ретінде, біреуге кек сақтау ретінде (өкпелеу, кек алушылық, қызғаншақтық), және де өзінің азаматтық, кәсіби, отбасылық және т.б. мінедеттерін, айналадағы адамдарға қамқоршылық көрсетпеу; 

2. Қылмыскер тұлғасының мінез құлықтарының көбі жанұяда қалыптасады. Жанұя тәрбиелік институты:а) кішкентайынан адамгершілікке, жақсы жолға үйрету, соған деген мінез-құлықын қалыптастыру; б) адамдардың бір бірімен хабар алысуларында біреуіне болса да әсері; в) эмоциялық күшті игереді; г)өзінің жүріс тұрысына, атмосфераны және бағытталған тәрбиелеу арқылы;

3. Жеке қылмыстың психологиялық себептері адамның қоғамдық мүдделерге қарамастан өзінің қажеттігін қанағаттандыру болып саналады. Қажеттіліктің өзінің әлеуметтік мазмұны, мәні былай болмақ, ол адамның өмірінің, күн көруін қамтамасыз ететін қажеттіліктер. Қарапайым қажеттіліктер білім алу, бүлінген әлеуметке қарсы қоғамдық және жеке мүдделерге қарсы оларға маскүнемдік, нашақорлық жатқызуымызға болады.

Тәртіпсіздіктің көп болуы нәтижесінен әлеуметтік қадағалаудың жеткілікті болуы қажет: а) кәмелетке толмағандардың  жеке мінез құлықтарының  қалыптасуы  мен және өмірге көз қарастарын қалыптасуымен қалыптасады және т.б. б) олардың жеке тұлғаларға деген әсері, мінез құлқы, олардың қоршаған  ортаға деген кері әсерімен байланыстырылады. в) кординацияның жетіспеуінен, соның ішінде  жүзеге асырудың 

4. Тәртіпсіздіктің жеткіліксіз  болу нәтижесінен  әлеуметтік  қадағалаудың  жеткілікті болуы  қажет: а) кәмелетке толмағандардың жеке мінез құлықтарының қалыптасуы  мен жеке өмірге көз қарастарының қалыптасуымен қалыптасады және т.б. б) олардың жеке тұлғаларға деген әсері, мінез құлқы, олардың қоршаған ортаға деген кері әсерімен байланыстырылады. в) кординацияның жетіспеуінен, соның ішінде жүзеге асырудың әр түрлі жүйелері әкімшілік қадағалаулар туысқандары жағынан, еңбек ұжымы жағынан, мемлекеттік органдар жағынан әкәмшілік қадағалаушылықтың әсер бермеуінен, жетіспеуінен; г) тұлғаның бейімделуін, оған қызықты уақыт өткізуге  сондай ақ оның қандайда бір жағдайға деген көз қарасын теріске шығару; д) профилактикалық әсер етудің баяу жүргізілуінен, әкімшілік және қоғамдық оқу орындардың кәсіпорындардың тұрғылықты жерлерін құқық қорғау органдарының қадағалауы; е) құқық бұзушылықтың жауапсыздығы жекеше немесе белгілі болатын әрбір қылмыстардың  біреуі ниеттің қалыптасу жөніндегі факторлардан болады, соның ішінде  жасалатын орынды таңдау, уақыты мен бағанның өлшемі бойынша нұсқаның мінез құлқымен  таңдалады.

5. Жекеше қылмыстардың көп болуының тағы бір  әсері толық көп көлемді ақпараттың әсерінен, біріншіден инпериялистикалық пропаганданың мақсаты радио, баспа, сондай ақ т.б. хабар алу жолдары арқылы біздің қоғамға жат, мінез құлық, мысалы оған мода, мінез құлықтары мен соларңа еліктеуі: пайдаланушының қаталдық, жыныстық қатынастар, т.б. арқылы  батыс елдерінің  өмірлеріне еліктеу. Сонымен қатар адамдар арасында қылмыстылықтың көп  болуының тағы бір  әсері кинофильмдер, яғни мұнда көп адамдардың көруі нәтижесінде соларға еліктеп, әсіресе жас өспірімдер арасында көп кездесетін қылмыстардың көбеюіне әкеп соқтырады.

6. Қылмыстылықтың алдын  алу және  оны ұйымдастыру кезінде  толық комлеметті себептердің нақты қылмыстары оларды  анықтау кезінде жеке сұрақтар қойылуы керек: а) жекеше қылмыстылық қандай себептерге  байланысты жүзеге асыратындығын анықтау қажет; б) тәжірибелік жұмысқа қажетті нақты  қылмыс түсінігі жағдайға байланысты анықталады.

3. Нақты қылмыс механизмінің жағдайы мен және оның ролі

1. Нақты қылмыстардың дәлелісі  объективті  түрде қызмет етудің мән жағдайларға байланысты криминогендік жағдайлы  әрекетпен байланысты оның элементтеріне мыналар жатады:  а) жүйелік қылмыстылықтың жағдайы бойынша, яғни бұл уақыт орны бойынша  қылмыстылыққа қатысушылар мен күәгерлер; б) тұлғалардың әсері, қылмыстылықтың заты, өзге де қылмыстылыққа қатысты заттары; в) осындай заттық айғақтардың  жағдайы қылмыскерді анықтауға  себептігіне әкеп соғады. Криминологиялық жағдай әртүрлі болуы мүмкін, оған мысалы жол жүрушілердің сөзге келіспеушілігі, отбасылық тұрмыстық ұрыс керістерді жатқызамыз.

2. Қылмыстардың пайда  болу және жүзеге асыру   нысанына байланысты  олар мынадай   түрлерге  бөлінеді: а) қылмыстылықтың  өзі әзірленгеннен кейін ықтималсыз  жағдайлар болмайтындай етіп  жасалған қылмыстар ( мысалы, жалған құжаттармен жұмысқа орналасу); б) ол яғни, қылмыскер әзірлемеген бірақ өздігінен туындайтын қылмыстар ( мысалы,  маскүйінде қылмыс жасауы) в) қылмыстылықтың заңға қайшы және де  әдет ғұрып нысандарына қарсы жасалған қылмыстар ( мысалы, жұбайының көзіне шөп  салу); г) табиғи апаттар әсерінен  жасалған қылмыстар; д) себеп салдар нәтижесінен  т.б. қылмыстар немесе бірнеше оқиғаның қалыптасуы  нәтижесінде пайда болатын қылмыстар.  Қандай да бәр қылмыстылықты қарап тергеу  кезінде жоғары да аталған жағдайды  ескеру  қажет себебі, бұл әрекеттер қылмыстылықтың салдарларын алдын алу мақсатында жүзеге асыру.

3. Криминологиялық жағдайға  нақты қылмыстардың әр түрлі  жағдайлары, тұрмыстық жағдайлардың  әсерінен болады ( оған күзетте  және материалдық және құнды бағалы байлықтардың және де айлық ақының дұрыс төленбеуі сыйақының  берілмеуіне байланысты.  

4. Виктимологиялық аспектісі және нақты қылмыс шарттары

1. Нақты қылмыстарды қарастырғанда оның виктимологиялық факторларды ескеру керек, яғни жәбірленушінің жағдайы. Зорлық көрсетуде 40-50%, зорлауда 30-35%, автокөлік ұрлауда 30-40%, алдау 70-80%.

2.Виктомологиялық аспект және оның нақты себептерімен шарттары қылмыскерде бейнеленіп  көрсетілген жәбірленушінің жағдайын мына мен байланыстыруға болады: а) өз әрекетінің  оқиғасын жағдайын (мас болу), физикалық денсаулығы әсері (өзін өзі ұстау), психологиялық, өзін қорғау жағдайына байланысты, арождан, жағдайға байланысты және де жеке меншігін  сақтау; в) құқық қорғау органдарына өз бастамасымен емес болған оқиға туралы хабардар ету; г) өз бастамасы мен емес, құқық қорғайтындарға, тәртіптіліктің сақталуын хабардар ету; д) құқықа сай емес келісімге келу (пара алу, біреудің жолын кесу); е) біреуді сынаумен мақсатымен.