Қылмыстың көптігінің түсінігі мен белгілері

Стаистистикадағы топтау үш түрге бөлінеді:

1. Типологиялық (сапалы белгілері бойынша бөлу, мысалы қылмыс түрлері бойынша );
2. Вариоциондық (сааналы белгілері бойынша, мысалы жас ерекшеліктер топтар бойынша );
3. Аналитика немесе сараптамалық (бірнемесе бірнеше топтар арасындағы тіуелділігіне байланысты бөлу, мысалы, қылмыстың болған уақыты мен орны бойынша);

Қылмыстық статистикадағы топтау белгілерін таңдау статистикалық есептілікпен анықталады. Тапңдалған зерттеулердегі топтау түрлері зерттеудің мақсаттары мен тапсармалардың тәуелділігіне байланысты анықталады. Осы кезеңде алғаш рет жалпылама саналы көрсеткіштер пайда болады – статистикалық жиынтықты сипаттайтын абсалюттікцифрлер нақты территорияда және анықталған мерзімі немесе басқа зерттеу құбылыс процестерді айқындайтын қылмыс.

4)статистикалық жиынтықтар бұл жай ғана абсалютті бірліктердің арифметикалық соммалары емес. Топтарды бөлу олардыі ұқсастықтаары н бөлу бұл жерде кездейсоқ болмайды. Шыеайы түрде әрекет ететән объективті байланыс пен тәуелділікті көрсететін заң к.шіне енетін негіздегі анықталған статистикалық заңдылыққа баңынады.

Статистикалық заңдылық статистикалық жиынтық есебіндегібірліктердің жеткілікті түрде артуы кезінде анықталады. Сондықтан дұрыс емес мүмкіндіктерді аз жиынтық есебінде статистикалық бірліктерді анықтау үшін қоладну керек. Аталған заңдылық күрделі құбылыс қылмысқа да қатысты.

Статистикалық сараптама – бұл зерттеудің қорытынды шығару кезеңі. Ол өзін салыстыру процесі мен нәтижесін алынған сандық деректерді оқып үйрену оларды жалпылау криминологиялық байланыс пен заңдылықты анықтау. Қылмыстың маңызыд құбылыстар мен процестерді сипаттайды. Сонымен қоса көрсетілгендерді болжауға болады: 1) статистикалық мәлеметтердің шынайылылығы;

2) зерттелген жиынтықты толық қамту;

3) көрсеткіштерді салыстыру;

Статистикалық сараптамадағы  негіз сандық сипаттаманы ала  алмау есмес керәсәнше олардан  соғылысынығ дұрыстығы олардан  алынған бағалар мен практикалық қорытындылар.

5)қылымс ткралы көрсеткіш сараптамасында айтылғандарды көрсетеміз. Олар зерттелетін мерзімдегі қылмыс жағдай туралы динамикасы туралы статистикалық көрсеткіштің негізгі ұш тобы бойынша бірнеше жыл көлемі бойынша мілеметтер беруі керек:

!) оның абсалюттік деңгейі;

2) қатысты деңгей;

қатысты деңгей;

3. Құрылымы;

Статистикалық сараптама  абсалюттік көрсеткіштері оқып білуден  басталады яғни статистикалық кестелерден, есептерден алынған көрсеткіштер. Ең алдымен қылмыстың абсалюттік деңгейанықталады, яғни абсалюттік цифрларда қылмыстың қанша тіркелгені сонымен қатар тегі түрі бойынша айқындалады. Мысалы қалада бір жылда 320 қылымс тіркелсе олардың ішінде әлеуметтік меншік немесе қарсы 64 ұрлық жолы бойынша 32 және т.б

Абсалюттік цифрларда  аналогиялы сипаттарда осы қылымыс істегенн тұлға туралы, оның көлемі және құықық қорғау оргындарының әрекет құрылымын және басқа да қылмыс пен күресу субъектісі туралы мәлемет алынуы абсалюттік көрсеткіштің көмегі бойынша қылымыстың сипаттамасы статистикалық сараптаманың басы болып табылады. Кейін абсалюттік көрсеткіштер салыстырады, жалпылауды түрлендіреді. Статистикадағы жалпылау көрсеткіштерін орта және қатысты болып бөлінеді. Қылмыстық зрттемелердіге көрсеткіш сиреук қолданылады. Қылмыстық зерттемелердегі қатыстық көрсеткіштердегі таралатын, сипаттайтын үш топ қоладынлады. Яғни қватсты деңгей немесе коефицент құрылым және қылмыс динамикасы.

6) қылмыстық көрсеткіштің  бірінші тобын тұрғын арасында, қылмыстың таратылуын сипаттайтын  қылымыс коефиценті деп аталады. Аьталған көрсеткіштер қылмыстылық санынгың ір түрлі қатысын көрсетеді. Сонымен қатар қылмысты жасанғандар саны бойынша, сотталу коефиценті бойынша және зерттеудің таптарын, мақсаттары жүзеге асыратын басқа да коефиценттер есепке алынады. Қылмыстың таралуы уөп жағдайда жас ерекшееліктері әр түрлі топтарда белгілі бір жұмыскерлердің арасында, тұрғындардың топ құрауы, бірлескен әр түрлі адамдар және т.б

7) қатысымдық көрсеткіштің таңы бір түрі қылмыстың құрылымына қатысты. Қылмыстың жеке түрі алынатын салмақтың жаалпы санында тұтас қатысты көрсетеді. Бұл көрсеткіштер былай есептеледі\: тіркелген қылмыстың жалпы санын жүш пайыз алынып, оның бөлігі анықталады, қылмыстың сол және басқа түрінің қанша пайыз екені есептеледі. Қылмыстық знерттеулерде деференцияланған құрылымдық кешендерін оқып білу мақсатынан мүмкіндігінше нақты мақсатын пайдалану, яғни қылмыс түрі  бойынша қылмыстық маңызды белгілері, қылмыс істеу тәсілі мотивациясына байланысыт;

8) бірнеше аралыққа  алынған, көрсеикіштердің қарасстырылған  топтары динамика туралы уақыт өзгерісі және соның ішінде қылмыстың деңгейі тқмендуеі туралы мәлемет береді.

Қиын есептеулер кәмелетке  толмағандардың жас тобын, олардың  динамикасын анықтауға болады. Мысалы, 16 – 17 жас аралығы. Экономикалық статистикада қылмыстық зерттеулерде аса маңызыды сұраныс артқан тауарларды өндіру және оларды тұрғындарға сауту туралы маңызыды сату ортаасындда қылмыстарды зерттеу кезінде пайдақорлық және зорлық қылымыстылықтың мотивацияларын және т.б

Алкогольдық ішімдіктерді сату, өңдеу туралы дерекетр қылмысқа маскүнемдік әсерін білу кезінде транспорттық құралдарыд өңдеу және бар болуы автотранспорттық кездейсоқ қылмыстардыбілу. Аталған көрсеткіштер халық жоспарыынан алынған мәдениет статистикасының деректеріне мәдениет үйлеріне, театр, кинотеатрларын, споррт кещендеріне газет журнал, радио орындарымен телеорталықтары және басқа да халықтың мәдени уақытт ұйымдастыруға мүмкіндіктерін куәліндыратын, сипаттайтын көрсеткәштерге назар аударуға болады. Қажетті мәлеметтер мен  статистикалық көздердің толық тізімін оларды алу үшінқойылған мақсаттар мен талаптарынан шыға отырып нақты қылмыстық зерттеудің бағдарламаларына қосылуы қажет.

 

 

4-тарау. Қылмыстылық (түсінігі, жағдайы, мақсаты)

$1. Қылмыстылықтың түсінігі.

1. Қылмыстылық ол тарихи  өзгермелі болмыс, әлеуметтік және қылмыстық құқықтық әлеуметпен қалыптасқан, өзінің болмысында барлық қылмыстылықтардың жүйесін қамтитын, ол облыс немесе оның аудандарында болатын қылмыстылықты айтамыз.

Қылмыстылық болуы жеке меншіктің пайда болуымен  байланыстырылады. Мінезбен қылмыстылықтың мазмұны әлеуметтік экономикалық жағдайдан алатын болсақ әртүрлі болып келеді. Оның жасалу деңгейі, қалай болатындығы туралы ой ауыспалы. Қылмыстылықтың жоспарланған деңгейінен өзгеруі ол қылмыстық құқықтық жағдайдың ауырлауына әкеліп соқтырады.  

2. Топтық қылмыстылық оның жасалу қылмыстылығында, себебінде, оның табығатында көрініс табады. Жоғарыда аталып өтілгендей, қылмыстылық ол тарихи болмыстын болады. Барлық қылмыстылық жасалып отырған сатысына қарай өзінің күрделілігіне, деңгейіне қарай жазаланылады. 

3. Қылмыстылық ол әлеуметтік жағдай. Қылмыс белгілі бір қоғаммен, яғни мекемемен адамдар бірлестігімен жасалады. Көбінесе әлеуметтік жағдайдың нашар болып, қылмыс жасауға итермелеуі. 

4. Қылмыстылық құқықтық мінезбен сипатталады.  Қылмыс сөзінің өзі қылмыстық құқықтық жағдайды білдіреді. Қылмыс ол тек қана адамға ғана қауіпті нәрсе емес ол барша қоғамға әлеуметтік жағдайына қарсы келеді.

5. Қылмыстылық барлық қылмыстардың жүйесін оның құрлысын қамтиды. Қазір көбінесе жасөспірімдер арасында мынадай қылмыстардың түрі көп кездесуде: бөтеннің мүлкін тартып алу, ұрлық, қорқытып алушылық, алаяқтық жасау және т.б.

6. Қылмыстылықтың көп болу себебіне байланысты оның сапасы мен сананына қарай олар мынадай топтарды құрайды: қылмыстылықтың деңгейіне, құрылымына, динмикасына байланысты.

Қылмыстылықтың деңгейі  ол оның сапасы мен санның жиынтығын  құрайды. Қылмыстылықтың санынң анықтау  барысында мыналар қамтылады: мадақтап жатқандар жағының тоқтатылуы; қылмыстылықтың қылмыстылық жауаптан босатылғандар, амнистия жарияланғандар немесе тәрбиелік жуаптылыққа ауысқандар; Қылмыстылық тергеу барысында оның латенттік жағдайында ескеруіміз керек.

7. Құрлымына қарай қылмыстылықты криминологиялық түрден зерттеу керек. Сапасы мен санының алдын алу үшін профилактикалық шаралар жүргізу қажет.

8. Динамикасы оның дееңгейімен құрлымының өзгеруі салдарынан пайда болады.  Динамикалық жағдай әлеуметтік құқықтық жағынан екі топқа жіктеледі, біріншіден демографиялық құрлымына қарай. Екіншіден, қылмыстық құқықтық  заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар еңгізілуімен байланыстырылады.

9. Қылмыстылықтың зардабы тұрмыстық жағдаймен байланыстырылады. Кез келген қылмыс өзінің артынан материалдық зардапты және жүйке жүйесінің тозуына әкеп соғады.

    $2.

1. Азамат соғысы кезінде қылмыстылық: а) жоғарғы көрсеткіш; б) көтерілуі; в) революциялық көтерілістер; г) қылмыстың күрделігіне қарай (бандитизм, соққыға салу, ұрлық, өлім); д) экономикалық жағдайдың көрініс табуы; е) жоғарғы латенттік жағдай; 

2. Қылмыстың мынандай түрлері көп кездесуде: дүкендерде, ресторандарда ұрлық жасау, және жоғарғы лауазымдардың бөтеннің мүлкіне қол салуы. Басқа қылмыстарға келетін болсақ ұрлық пе тонауда бірінші қатарларда көрініс тапқан.

 

 

 

5 тарау Қылмыскер  тұлғасы

1. Қылмыскерлер  тұлғасының ұғымы

          Қылмыстылық адамның мінез құлқы  нысандарының бірі, ал қылмыс  адамның саналы түрде жасаған  әрекеті, нақты қылығы. Қоғамдық  – тарихқа,  сәйкестікте келетін  болсақ, Марксистік - лениндік методология қажеттіліктері, айқын заманның шарттарымен нақтылы – тарихи тұрғыда ескертілінген әлеуметтік ақиқат. К.Маркс жазды: «адам маңызы абстракттілі емес, бөлек жеке адамға тән. Өз ақиқаттығында ол барлық қоғамдық   қатынысатардың жиынтығы бар». Криминология ғылымы адам қылмыскер болып тумайды, қылмыскерлік тұлғаның қалыптасу кезеңіндегі жайсыз жағдайлардың салдарынан пайда болады деп пайымдайды.

1. Адам дара болмысына,  оның өзіне меншікті өмірлік   тәжірибесі, жанұяда және жолдастары  мен таныстардың ортасында, еңбектік ұжым мен оқулық ұжымда әсер етеді. Осыдан келе, қылмыскердің тұлғасы қоғамдық қатынастармен байланыстырылады. К. Маркс белгілеп қойғандай, «жеке адам дамуы, ол  барлық басқа жеке адамдарды дамумен ескертілінген».

2. Адам – тұтас жиынтық, өзара байланысқандардың қасиеттері мен және қатысушы сапаларының, қоғамдық көңіл болулардың сақтаушысы.  Оған үш  негізгі компоненттер кіреді, басқаша айтқанда  ішкі жүйене:  1)адамның әлеуметтік статусы, тұлғаның қай сыныпқа және топқа бейімділігін, және әлеуметтік - демографиялық мінездемемен (жынысы, жасы, білім денгейі, отбасылық жағдайы жіне т.б.); 2)адамның әлеуметтік функциялары, оған тұлғаның қоғамдық қатынастары, яғни еңбек ұжымдары мен отбасын алуымызға болады. Ең соңғы ішкі жүйе – өнегелі- психологиялық мінездеме. Ол адамның әлеуметтік құндылықтарға  көңіл бөлуімен  және оларды орындалатын әлеуметтік функциялар.

Адамның әлеуметтік - психологиялық  қасиеттері мемлекетке көңіл бөлуде, қоғамға, азаматтық міндеттерге, ұжымға, қоршаған  адамдарға, өзіне және басқалар арқылы көрініс табады.  

         3. Социалистік қоғамда адамның  жаңа үлгісі үстемдік етуші  – кеңестік адам. Ол – үйлесімді  дамыған, қоғамдық белсенді адам, өзінде үйлесімді  рухани байлық, адамгершілік тазалығы және физикалық  жетілгендік үйлесілген.  Адам туралы пікір оның қылықтарымен, әрекеттерімен , мінез-құлықтарымен қалыптасады.          4. Қылмыскер тұлғасы туралы сөз қозғау, егер сол адаммен қылмыс жасалған болса, және  ол қылмыстың субъектісі болып, және де қылмыстылық жауаптылыққа тартылған болса.     Қылмыстық құқықтық тұрғысынан алғанда қылмыскер іс жүзінде заңмен көзделген кінәлә түрде қоғамға қауіпті іс әрекет жасаған белгілі бір жасқа толған адам. Сондықтан қарастырылып отырған категория қылмыс жасалған уақыттан бастап өылмыстылық жазаны өтегенге дейін сотпен куәландырылған уақытша шеңберге ие болады. Жазасын өтеп шыққаннан кейін адам енді қылмыскер емес, мұндай жағдайда өылмыскердің тұлғасы туралы турасында емес, қоғамға  қауіптілік тудыратын тұлға туралы сөз болады. Қоғамға қауіптілік нақтылы қоғамға қарсы мінез-құлығында – тәртіптік, әкімшілік құқық бұзушылықта, адамгершіліксіз әрекеттерде, бірақ қайталау әлемі бойынша және ұлғайтудың барлық қылмыстың, оларды іске асыруда субъекті - криминалдық бағыттылығының, нақты мүмкіншіліктері көбірек дамуын көрсетеді. Олардың алдын алу үшін профилактикалық шаралар ұйымдастырылады. Және де әкімшілік, еңбектік, азаматтық, жанұялық, заң шығарумен, жекелік қасиеттердің дамуында бірте-бірте куәландырады , типтіктердің, айқын қылмыстардың дәлелісіне арналған .  5) Криминология тек қана қылмыс жасағандарды ғана зерттемейді, ол сонымен бірге,өмір салты, көзқарасы мен мінез құлқы қылмыстық жолға түсетіндей күмән туғызған адамдарды зерттейді. Сонымен бірге, криминологиялық саланың үлесіне маскүнемдік, нашақорлық және басқа қоғамға жат қылықтар тиеді. Осы адамдарды зерттеу, қылмыс субъектісінің тұлғасын зерттеу шегінен шығып кетіп отыр. Бұл қылмыстың себептерін ашып жіне оның алдын алудың тиімді құралдарын іздестіруге көмектеседі.  6. Жалпы алғанда қылмыстың тұлғасын қоғамға жат көзқарсының, қоғамдық мүддеге теріс қарауы мен өзінің қоғамға қауіпті жолдарды жүзеге асыру ойы және теріс нәтиже болдырмау жолындағы әрекетсіздігі кесірінен қылмыс жасаған адамның тұлғасы арқылы анықтауға болады.

Сонымен бірге қылмыскердің тұлғасын зерттеу диалектикалық  категорияларға  сәйкес негізгі  үш деңгейде жүзеге асрылады, олар біріншіден, қылмыскер түлғасының жалпы ұғымы  мен оның негізгі  белгілері мен  қасиеттері қарастырылады. Екіншіден, бірқатар жағдайда қылмыстылықтың  жекелеген түрлеріне, яғни, халық шаруашылығының жекелеген салаларында, жекелеген аймақтарда және басқалардағы қылмыстылыққа сай келетін қылмыскерлердің жекелеген категориялары мен типтері қарастырылады. Үшіншіден, нақты қылмыскер қарастырылады, яғни нақты тұлға ұғымы жеке қайталанбас қасиеттерді білідіреді.

Тұлғаны криминологиялық  зерттеу нәтижелерінің қылмыстық  құқық, қылмыстық іс жүргізудің криминалистика  ғылымдары үшін де маңызы өте зор. Криминология үшін қылмыскер  тұлғасының маңыздысы оның табиғаты мен мәні, қайнар көздері, оның қоғамға жат қасиеттерінің қалыптасу жолдары меннысандары, механизмі қылмыстық мінез құлықтың пайда болуына әсер ететін, басқаша айтқанда, қылмыс жасауға себепкер болатын ортамен өзара қарым өатынастардағы ерекшеліктері. Міне, осындай зерттеулердің нәтижесі қылмыстың  алдың алу мәселелерін шешудегі ең бір негізгі нұсқаулар болып табылады.  

2. Қылмыскер  тұлғасының қалыптасуындағы әлеуметтік  және биологиялық байланыстар

1. Қылмыскер тұлғасын  зерттеудің түбегейлі мәселелерінің бірі оның әлеуметтік және биологиялық байланыстары болып табылады. Соңғы он жылдықта қылмыскер тұлғасының әлеуметтік және биологиялық  байланыстары ғалымдардың маңызды назарын тартуда – биологтердің, социологтердің, дәрігерлердің, заңгерлердің және басқалардың да. Криминологияда зорлық көрсету, қылмыстылық терең түсіндірулері, көбірек негізбен әлеуметтік - биологиялық және әлеуметтік - психиатриялық проблематикаларының қажеттілікті алдынғы орында. Криминология, қылмыстылық,, сондай-ақ, нақты қылмыстар кез келген қоғамда әлеуметтік сипатқа ие болады, әлеуметтік негізделген  деп түсіндіріледі. Бұл әлеуметтік биологиялық факторлар және де қылмыстылық мінез құлыққа жағдай туғызушы сипатқа ие.  

2. Практикалық қажеттілік, қылмыстықтың биологиялық факторлардың  мінез-құлыққа ықпал жасауын анықтап, қылмыскердің физикалық немесе психикалық ауытқулықтардың әсері  мінез-құлыққа әсер етеді. Криминогенді  ортаға әкеліп соғады. Дәл осындай жағдайларда, қылмыскер тұлғасының жеке басын зерттегенде оның психикалық мінез-құлықтарын, яғни, психопатия, маскүнемдікке салыну, нашақорлыққа салынуын ескеру керек.   Осындай жағдайлардың әсері, соның ішінде дау-жанжалдылардың әсері зор, әлеуметтік дамуға кедергілер туғызады, сыртқы ортаға оның бейімделуіне арналған, әсіресе, ішкі бақылау механизмын өзгертеді.   Зерттеу көрсетіп отырғандай психикалық ауытқулық көбінесе ауыр қылмыс жасағандарда көптеп кездеседі. Оларға адам өлтіру, зорлық көрсету, дене жарақатын келтіру, бұзақылықтар жатады. Дәл осындай қылмыстар көбінесе жасөспірімдерде көптеп кездеседі, 23-43% психологиялық ауытқулардан туындайды. Жан күйгелісінен болған психикалық ауытқулықтар 33%, жүйе жүйесінен–19%, мидың зақымдануанан–18%, маскүнемдік–17% құрайды.        3. Қылмыскер тұлғасының құрылымы, және оны құрайтын негізгі қасиеттерге криминологиялық сипаттама.