Қылмыстың көптігінің түсінігі мен белгілері

Арнайы және жалпы рецидивтің қатынасы бойынша, көрініс қылмыс түрлеріне байланысты өзгереді. Осылайша, арнайы рецидив  бөлігі алаяқтық жасау, бұзақылық жасау, тонау, қасақана жасалған зорлау, қаңғыру  рецидивінікінен жоғары болады.

Рецидивтік  қылмыстың ішкі құрылымымен қатар  рецидивистердің әр түрлі қылмыс түрлерінде қатысу көрсеткіштері де едәуір орынды алады. Осындай қатысушылықтың ең маңызды көрсеткіштері алаяқтық, ұрлық  (таңдамалы мәліметтердің  айтуынша, олардың бестен екі бөлігінрецидивистер жасайды), бұзақылық, қарақшылық шабуыл жасауда, алыпсатарлықта болады. Осы тізім жоғарыда айтылып кеткен арнайы рецидив көп болатын қылмыс түрлерінің тізіміне сәйкес келеді. Осы тізімдердің дәл келуі адамда қылмыс жасау және  оны жасаудың кейбір әдістері әдетке айналғандығының және себеп салдардың мықты орнауының белгісі. Өздерінің қылмыстық іс-әрекетін қайта-қайта жаңартып отыратын кәнігі (көп реттік) қылмыскерлерге қатысты, олар қолданатын әдістеріне кәсіптене бастайды деп айтуға болады. Кең ауқымда кәнігі рецидивистердің өмір сүру жағдайларының өзі қылмыстық өмірге «кәсіптене» бастайды, яғни оларда позитивті әлеуметтік байланыстар жоғалады (осы тек қана қылмыстық өмірді жасыру үшін пайдаланылады), өмірлеріндегі негізгі немесе жалғыз ой қылмыс жасау болады, олар ерекше психологияға ие болады, үнемі жасырынушылықпен шұғылданады т.б.  Әрине, осы құбылыстың ауқымы кәсіптік қылмыс жасаумен тең келмейді. Ондай кәсіптенудің мысалдары капиталистік қоғамда және біздің елде 20—30 жылдары, соғыстан кейінгі алғашқы жылдары етек жайған, бірақ кейіннен толығымен жойылған. Алайда, оның бар болғандығы қазіргі замандағы қылмыс жасаумен күресте оны ескеру қажет, себебі қылмыс жасаудың «ұсақтануының» көрінісінде кейде «кәсіптенуді қасақана байқамау» элементтері орын алады.  Осының барлығын қылмыскерлерді олардың ерекшеліктеріне назар аудара отырып әр түрлі арнайы жазалау профилактикасын өткізерде және оны өткізудің әдістерін таңдағанда ескеру қажет.

7. Рецидивті  қылмыс жасау деңгейі, оның қоғамға деген зияны төмендеген. Азаматтық соғыс кезінде және одан кейінгі жылдары рецидивті қылмыс жасау кең етек жайған және ол көп жағдайларда контрреволюциялық іс-әрекетпен байланыста болған. Рецидивистердің тізімін сол кезде кәсіптік қылмыскерлер және, кулактар, саудагерлер және жеке меншігі бар қоғам арасында мықты байланыстарға және  көптеген қылмыстық ұяларға, ұрланған затты сату орындарына арқа сүйеген, декластанған элементтер құраған. Рецидивтің құрамында бандитизмнің, контрабанданың, ауыр зорлық және ұрлық саны көп болған. Әлеуметтік құрылыс табыстарының негізінде рецидивті қылмыс жасаумен күрестің нәтижесінде 20 жылдардың аяғында — 30 жылдардың басында осы қылмыс түрінің санының, ауыр қылмыс бөлігінің, онда кәсіптік қылмыскерлер мен декластанған элементтердің қатысуының азаюына әкелді. 40-шы жылдары кәсіптік және декластанған элементтердің қылмыстары жойыла бастады да, рецидивтің санын өте азайтты.  Ұлы Отан соғысы кезінде және одан кейінгі бірінші жылдары жағдайдың уақытша күрделенуі осы бағыттың өзгеруіне әкелді. Алайда, арнайы және көп реттік рецидивтің саны, рецидивистердің кейбір ауыр қылмыстарда қатысуының саны, қасақана қылмыскерлік «кәсіп» және рецидивистердің қарулануының саны төмендеп келеді.  Осы жағдай рецидивті қылмыспен күресудің маңызының төмендеуін білдірмейді, әсіресе егер оның ерекшеліктері мен қылмыскерлікке деген әсерін және рецидивистер топтарының жалпы қаупін ескерсек.

§ 2.   Рецидивті қылмыскердің жеке тұлғасының криминалдық мінездемесі

1. Рецидивистер  қылмыс жолына көбінесе кәмелет  жасына жетпей немесе кәмелетке  енді толғанда түседі. Тұлғаның  адамгершіліктік деградациясының  ұзақтығы сол тұлғаның қажеттіліктерінің,  қызығушылықтың, көз қарасының, әдептерінің, сөйлесу мен өзін өзі ұстау стереотиптерінің түр өзгеруінің беріктік пен тереңдігін ескертеді.   Осыған қоғамдық-демографиялық жекелік мінездемелердегі орын алатын маңызды өзгерулер біздің қоғамның қылмыс жасамайтын мүшелерімен ғана емес, алғашқы қылмыскерлерімен салыстырғанда да сәйкес келеді. Сонымен қоса осы белгілерінің типтілік пен беріктілік деңгейі сотталу санының көбейуімен өседі.

             Рецидивистер қатарында әйелдер  үлесі алғашқы қылмыстылыққа  қарағанда 2-3 есе аз. Рецидивистердің басым бөлігі, әсіресе қайталама рецидив болған жағдайда жанұяларынан айырылады (алғашқы қылмыстыққа қарағанда 3 есе жиі), сол жанұясының орнына  кездейсоқ адамдармен тұрып тұрақты мекен-жайы болмайды     Алғашқы рет қылмыс жасағандармен салыстырғанда рецидивстерге одан әрі еңбек белсеңділігінің әлсіреуі мен тіпті жоғалуы тән.  Оларға төмен кәсіптік мамандық, кысқа үздіксіз еңбек мерзімі және атқарып жатқан қызметіне қызығушылықтың жоқтығы тән.  Таңдамалы зерттеу кезінде жазасын өтегеннен кейін жұмысқа тұрған он адамдардың  тоғызы жұмыстарындағы әріптестері оларға жақсы ықыласпен қарады деп айтады. Оған қарамастан үш рецидивистің ішіндегі  біреуі ғана жаңа қылмыс жасаған сәтте жұмыста жақсы жағымен сипатталған болатын, ал олардың басым бөлігі жұмыстарын тастап немесе жұмысқа тұрудан бас тартқан. Берілген жағдай көбінесе қайталанатын қылмыстық әрекеттерімен сипатталады.  

2. Рецидивистердің  көбісі позитивті контактілерден  бас тарта отырып,  қылмыстық  жауапкершілікке  тартылған тұлғалармен және басқа да антиқоғамдық элементтерімен  араласуға ұмтылады;   қажеттіліктер мен қызығушылықтардың жаман жаққа (тар әрі  примитивті)  өзгеруінің қарқынды үрдісі жалғасады; өмірлік ары қарай даму мақсаттары жоғалады.  Алкоголь мен есірткі үнемі қолдану қажеттілігі,  құмарлық ойындарға деген қажеттілік пен өзі сияқтыларымен  теріс тұрмыстық қатынастар әдеті осыған сәйкес күнделікті өзін-өзі ұстау стереотиптерін анықтайды. Осындай адамдарда басқа адамдардың қызығушылықтар пен сезімдеріне деген менсінбеушілік пен цинизм (әсіресе әйелдерге) байқалады. Олар паразиттік өмір сүруге, өз қалауларына басқа адамдардың арқасында жетуге  ұмтылып,  әлеуметтік жауапсыздық дамиды. 3

3. Қажеттілік  пен қызығушылық өрісінің тарылуына,  кездейсоқтық қалауларына, «өз» ортасымен өзін-өзі  шектелуіне рецидивистердің төмен мәдени және төмен білім деңгейі себеп.  Мысалы  оларддың ішінде 8 сыныптық білімі бар тұлғалар үлесі алғаш рет қылмыс жасағандардан екі есе аз(алайда соңғыларының үлесі жалпы тұрғындармен салыстырғанда әлдеқайда төмен). Бұл айырмашылық сотталу санына байланысты өсіп келеді. Рецидив жолына түскен тұлғалар көбінесе өзінің мәдени және білім деңгейін көтеру пайдасын көрмейді, еңбек-түзеу мекемелерде жазасын өтеу барысында мектептің жұмысына қатысуынан бас тартады.

4.Уақытын  бос өткізуі әрдайым күнделікті  ішімдікке салынуымен (төрт адамның  үшеуі) ұштасады.  Ішідікке салынуының  деңгейі қанша рет сотталғанына  тікелей байланысты. Уақытты бос  өткізу мен маскүнемдік қылмыстық  іс-әрекетін жалғастыруына әкеліп  соғады. Таңдамалы мағлұматтар бойынша, рецидивтік қылмыстардың үштен екісі мас күйінде жасалады, ал бестен бірі сол алкогольді алу үшін жасалады.

5. Рецидивист тұлғаларға тән ерекшелігі әлеуметтік қоршалу сезімінен айырылу, басқалардан ерекше өмір сүру (осыған рецидивистердің өзінің тұрақты мекен-жайынан айырылу қоса), қылмыстық әлемнің сонымен қатар сол әлемнің ішіндегі иерархия мен топтық ережелерін, салт-дәстүрлерін елге көрсетіп тұрып сақтау.  Рецидивистер жаргонға мен «ұрлық романтика» стиліндегі өлеңдерге,  алғыр татуировкаларға бейім келеді. Өзін-өзі таныту мен өзін-өзі ақтаудың психологиялық бір әдістері- «жұмыскерлерге» және «мұжықтарға» деген жек көру сезімдерін көрсету, «өзінің» тобын ерекшелету, және сол топта ғана  достық пен парыздың алғырлық түсініктері таралуы.    Бұл позиция қылмыстық әрекетін жалғастыру  себебінде көрінеді, сонымен қатар, еңбек-түзеу мекемелерінің жұмысына нұсқау келтіру қылмысының себебінде, олардың ішіндегі қаскүнемдік тәртіп бұзушылығында, қылмыстық орта дәстүрлерін сақтамаған адамдарға қатысты зорлық әрекеттерінде, қылмыстық және антиқоғамдық әрекеттерге кәмелетке толмаған жастарды  қатыстыруында көрінеді. Осылайша кәмелетке толмаған жастарды қатыстыратындардың екінің бірі сотталған адамдардың қатарына жатады. 

6. Рецидивистердің эмоциялық  сипаттамаларына әр түрлі дәрежедегі ызалағандық  тән (тіпті бұл сезім мінездің негізгі сипаттамасы болуы да мүмкін); басқыншылық пен мейірімсіздік (күнделікті және демалыстағы дауларда), салмақсыздық, барабарлықсыздық пен эмоциялық реакцияларының  примитивтілігі. Рецидивистердің белгілі бір (бірақ кішкентай) бөлігінде қылмыс әрекеттерін жалғастыру себептерінің бірі енжарлық, ерік –жігер күшінің аздығы, кері адамдармен араласу мен өзін-өзі ұстау  стереотиптер әдептерінің  кесірлі шеңберін кесуге деген қабілетсіздігі.

 Рецидивистер  қатарындағы психикалық ауралар  таралуы солардың 15-20% байқалады.  Көбінде кездесетін көрсетілімдік  неврастеникалық және психопат-тәріздес  өзін-өзі ұстау байқалымдар олардың  өмір сүру жағдайларымен, бейбастықтықпен,  өздеріне -өздері «құрыған өмірлерін» сендірумен,өнегелі ұстанымдарының жоқтығымен  байланысты. Әдетте осы сипаттамалар қарқынды әлеуметтік бақылау мен амбулаторлы медициналық шаралар барысында  түзетілуі мүкін 

7. Әр түрлі таңдамалы зерттеулер рецидивистер қатарында мүмкін болатын зардаптары туралы мүлде ойламағандардың(60—65%) және де тәукелдің нақты дәрежесін бағаламағандардың (тағы 30% ) жақын үлес  мөлшерлерін көрсетеді. Рецидивистердің бестің үшеуінде жазадан қорқыныш сезімі аса үлкен, және де сотталу санының көбейу сайын бұл үлес арта түседі. Өздерінің еңбек-түзеу мекемелеріндегі мерзімін психологиялық тұрғыдан уақытша санайды. 

Сонымен  адам құндылықтарының  деформациясы ғана байқалмайды, бұл  тек қылмыысты алғаш рет жасағандарда ғана болады.   Рецидивистерде қылмыстық орта мен қылмыстық өзін-өзі ұстау әдеттеріне деген ұмтылыс үрдісі байқалады.  Қайталама рецидивистердің болмысына қоғамның өзін-өзі ұстау нормаларына, заңға, құқық бұзушылықтан қорғайтын органдарда қызмет ететін адамдарға және құқық тәртібін сақтайтын қызметкерлерге деген  белсенді ашық және жек көру сезімі тән.

Осының барлығы рецидивистерді түзету мен қайта тәрбиелеудің мүмкіндігінің  бар болғанымен бұл мәселе өте  ауыр екенін дәлелдейді. Осы мәселе шешілмегенше, сипатталған тұлға  ерекшеліктерінің жиынтығы мінез-құлығына, өзін-өзі ұстауына басымдық әсер етеді. Осының бәрі қылмыстық және профилактикалық саясатта саналуы тиіс.

§ 3. Қайталанатын қылмыстардың себептері  мен шарттары

1. Рецидивтік  қылмыстың бар болуы мен жасалуы  барлық қылмыстардың себептері мен шарттарына байланысты. Және де кейбір қылмыстық  құбылыс пен үрдістердің  әрекет қарқынында және мәнінде осы берілген қылмыстың түрінде белгілі бір ерекшелік бар. Қылмыстық мотивация құру мен іске асыруда біріншіден топтық әсер («жұғу және оны қолдау») қойылады, құқық бұзушылықтың жанама түрлерінің әсері – маскүнемдік пен алкоголизациялау, нашахорлық, арамтамақтық өмір сүру, құмар ойындарға бейім болу, жезөкшелік және т.б.;  жазаның болмай коймайтындықтың және мақсатқа жету үшін жазаның жеткілікті болудың бұзылулары, қылмыс жасаған адамдарға деген дифференциалды, созылмалы және қарқынды әлеуметтік бақылаудың жоқтығы. Рецидив мотивациясында, ең алдымен қайталама және аса қауіпті рецидивте, қылмыстық ортаның дәстүрлерін сақтау басымдылық етеді, аса өзімшілдік пен арамтамақтықтық,  басқыншылық пен мейірімсіздік (көп жағдайда өмірлік мақсатқа айналады ). Рецидив мотивациясы қылмыстық өмір сүру салтына түсу қарқынды үрдісін, қылмысты «жай, әншейін» ешбір себепсіз жасау әдебін көрсетеді, бұл әдеп қылмыстық тәжірибе мен қылмыстық жағдайларды табу мен қолдануымен байланысты.   

2. Рецидив себептерімен мен шарттарын талдау барысында келесі орын алған  құбылыс пен үрдістерін ажырату жөн:

1) алғаш рет сотталуға  дейін  немесе ауыстырылатын  (бірақ болып жатқан немесе одан кейін жалғастырылатын)шаралар қолдануына дейін;

2) негізінде жаза өтеу  барысында (ауыстырылатын щаралар  қолдану барысында); 3) бірте-бірте

Рецидив көбінесе бұрыңғы  контактілерін жалғастыру немесе күнделікті және демалыс кезінде жаңа контактілерін табу барысында жасалады:

 а) құқық бұзушылыққа  бейім адамдармен, басқа да әлеуметтік  жағынан тұрақсыз адамдармен;

б) қылмыс жасайтын адамдармен;

 в) рецидивист болып  кеткен адамдармен. Бірінщі жағдайда  қылмыстық механизм қажеттілік  пен қызығушылық кері өзгеру процесінің қайта басталуымен, бұрын қылмысқа апарған өзін-өзі ұстау стереотиптері мен жағдайларымен  байланысты.  Екінші жағдайда   мысал немесе ұсыныс әсерінен қылмыс жасауға деген тікелей ниет құралады. Үшінші жағдайда бұл тарту тәжірибелі қылмыскердің әсерімен, оның қылмыстық дәстүр мен әдептеріне сүйенуімен  тездетіледі. Еңбекпен түзеу мекемелерінде көбінесе жазаға тартылғандардың ароасында өзара қылмыстық «жұғу» оларда байқалатын қажеттіліктер мен қызығушылықтардың кері өзгеруін өзара қолдау және қылмыстық ортада орын алатын салт дәстүрлерін тарату, олардың иерархия сақтауы арқасында  орын алады. Және де бұл құбылыс сотталғандар арасында ерекше орын алуға ұмтылу барысында  адамдардың мақсатты іс-әрекеттері арқылы жүзеге асады.   

3. Рецидивистердің қылмыстық іс-әрекет жасауды жалғастыру анық мүмкіндіктерін жазасыздық немесе берілген адамның келесі қылмыс жасамайтындай сәйкес жазаны колданылмағандық береді. Рецидив жолына енді түскен адамдар үшін өзіндік және көрінетін жазасыздық қылмысқа дайын болу мен қылмысты жалғастырудың маңызды элементі болып келеді.

Сол сияқты қылмыстық  жазаның (оны ауыстыратын шараларын) толығымен өтемеуінің криминогенді әсері де сипатталады:

 а) мерзімсіз  шартты - мерзімінен бұрын, шартты  босату, амнистияның негізсіз қолдану; 

б) сотталғандардың  тузету мен қайта тәрбиелеудің қарқыны  мен дифференциалдығы жеткіліксіз  болуы.

в) қылмыстық әдеп пен ұстанымдарын әлсірету мақсатында, және де қылмыс жасаудың пайдасыз екендігін көз жеткізу, адамды қоғамға қауіпсіз өзін-өзі ұстау әдебін үйрету мақсатында жасалынатын қылмыстық-құқықтық шараларды жеткіліксіз қолдану;

г) босатылуға дайындықтың бір жақтылығы- сотталғанның назары өзінің істерімен қоршаған адамдарға түзетілгенін көрсетуінде емес тек қызметкерлер мен еңбек ұжымының оған қатысты міндеттемелерінде (бұл бір жақтылық босатылған адамның рецидивтің өзіне деген «жаман» қараушылықпен өзін-өзі ақталуға психологиялық негіз береді).