Қылмыстың көптігінің түсінігі мен белгілері

 Кеңестік криминологияның  міндеттері кеңестік қоғамтанудың  жалпы міндеттері мен және  қазіргі қоғамның даму сатысындағы  қылмыс пен күрес міндеттері  арқылы анықталады. КОКП бағдарламасында  қоғамдық ғылымдар міндеттері туралы былай делінген: «Қоғамтанушылардың назарын әлемдік даму, КСРО- да жаңа қоғамның құрылуы, басқа социалистік қатынас диалектикасы, социализм жағдайындағы материалистік және рухани аяға, коммунистік формацияның қалыптасу заңдылығына аудару керек».

   Біздің елімізге  және басқа социалистік мемлекеттерге  қарсы психологиялық соғыстың  кең таралуы, бізге қарсы нағыз  ақпараттық- пропагандалық интервенцияның  күшеюі криминологиялық контрпропаганданың  мәні ерекше. Ол өзінің құрамына  социалистік қоғамдағы империализмнің барлық формалары мен криминогенді әсерінің әсерін біріктіреді.

 Қылмескерлікпен күрестің  қазіргі міндеттері басқарушылық  партияның және мемлекеттік құжаттарда  көрсетілген, ең алдымен партияның XXVII                        съезінің шешімінде, КОКП бағдарламасында, КОКП ОК- нің қаулыларында, соның ішінде КОКП ОК- нің «алкагольмен күресті күшейту шаралары жөніндегі» (1985 ж мамыр) және «Еңбектік емес кірістермен күресті күшейту шаралары туралы» (1986 ж мамыр) қаулылары.

4. Бұл құжаттардан  шығатыны криминологияның ең бірінші өзекті міндеті профилактика қарқынын күшейтудегі ғылыми қамтамасыздық, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау туралы шаралардың уақыты мен орындалуы мен олардың жеткілікті болуы. КОКП ОК 1986 жылғы 20 қарашадағы қаулысында социалистік заңдылықты, азаматтардың құқықтарын қатаң сақтауды қамтамасыз ету туралы жазылған. Партиялық және кеңестік органдар заң талаптарынан ауытқушылықты жою, азаматтар құқығының аясын тарылтуға бағытталған түрлі әрекеттер, осы мақсатта қолданылатын ұйымдастырушылық, экономикалық, идеологиялық және құқықтық құралдарды қолдану  орын алушылыққа жол бермейтін партиялық органдар, мемлекеттік мекемелер, құқық қорғау органдарының шараларын күшейтеді. Осы талаптарды жүзеге асыру өз кезегінде қылмыс жасаумен күрестің кешенді жоспарлануы менболжаудың әдісін тәжірибеде қолданып, оның ғылыми жобасын жасауды тудырады. Криминологиялық жоспарлау болжаудың нақтылығымен тығыз байланысты. Қылмыстың нақты тенденцияларын білу мен онымен күресудің мүмкіндіктері профилактикалық шаралардың бағыттылығы мен орындалуын қамтамасыз етеді.

        Бірақ егер де профилактика  мәселелерін жасауды оның нәтижесінен  бөлек қарайтын болсақ- қылмыс  жасау деңгейін төмендету, қылмыстың  себептері мен шарттарын жою,  алдын алу шаралары жалған, мазмұнсыз болады. Алдын алудың жүйесінің және оның әрбір шарасының әрекеті қылмыстың себептері мен шарттары туралы ақпараттық толықтығымен, тұлғалар контингентімен анықталады. Бұдан криминологияның екінші өзекті және ең күрделі міндеті- қылмыстың себептері мен шарттарын терең зерттеу, динамика жағдайындағы олардың толық және жан- жақтылығын зерттеу туындайды. 

Криминологиялық зерттеулер мен іс-тәжірибеде нақты мысалдар жиынтығы көрсеткендей, шешімдер, әдіс құралдар жиынтығы, қылмыстылық аппаратты іріктеу және қорытындылау, оның болу себептері мен жағдайлары және қылмыскердің жеке басы туралы және қылмыстың алдын алу жолдары жайында зерттеудің соңғы қорытындысы ретінде міндетті түрде іс-тәжірибе ұсыныстар болып табылады.

Криминология кешенді  әдісті анықтап, зерттеу барысында іс-шараларды анықтап, зерттеуі барысында аталған іс-шараларды заңгерлермен, әлеументтанушылармен, экономистермен, психологтармен, ғылымды басқару саласындағы мамандармен бірлесе отырып, өз қызметін жүзеге асырады.

Аталған салалардың қатысуы тікелей және жекеше объектілерді зерттеуде  қажет, бірақ олардың зерттелу деңгейіне қатысуы әр түрлі болады. Осылай, заттық қылмыстарды зерттеу, анықтау кезінде экономикалық, күш көрсетушілік, психологиялық және т.б салаларды меңгеру қажеттілігі туындайды. Психиология қылмыскердің жеке басын анықтауға көмектеседі.

Криминология құқықтық ғылым болғандықтан, негізгі криминологиялық  зерттеудің әдістемесінде әлеументтік  және құқықтық әдістеме ұқсастығы болуы  қажет. Ол болмаса құқықтың алдын  алу шаралары мен қылмысқа қарсы күрестің негізгі мәні мен қорытындысы, олардың жоғарлауы мен кемуін білмес едік.

Криминолог маманның басты назарында алдын алу  шаралары тәжірибелік қолдану  тек  қана қылмыстық іс-жүргізуде ғана еме, қоғамдық жұмыстарға тарту жолдарымен жүзеге асыру қажет. Бірақ азаматтық, әкімшілі, сонымен қатар басқа да салаларыдағы құықтар арқылы жүзегге асырылады. Соның ішінде құқықтық әдістемелердің ең негізгісі белггісі жүйелік және тарихии-салыстырмалы жолдары осы пайдаланылған нормалардың қорытындысы және заң қолданушылық тәжірибе нәтижелі көзқарас бойынша қылмыстылықтың азайуы оның болуы мен жағдайларына тәуелді. Қылмыстық заңдағы 1982-1987 жылғы өзгерістерге әкеліп соғуы қылмыстық зерттеулер болып отыр.

Қылмыстылықты зерттеуде  кең қолданылатын әдістер: статистика, анкета, сұқпат сараптамалық баға, бақылау т.б Сонымен қатар кейбір психологиялық әдістер, логика – математикалық әдістер де қолданылады. 

2 Бөлім   Криминологиялық зерттеулердегі дайындық жағдайы және оны жүзеге асыру, ақпарат көздері, бағдарламаның жасалуы.

Криминологиялық зерттеулер тиянақы дайындықты, олардың нақты  жоспарлануын, өзіндік баға беру және олардың нәтижесін, қорытындысын, ойластырылған  жоспардың нақты тәжірибелік  ұсыныстардың болуын талап етедді.

Біріншіден, қандай зерттеулер бұрында қандай қиындықтар бойынша жүргізілгендігін, олар бойынша жасалған қорытындыларрды, онны жүзеге асыруда пайдаланылған ұсыныстар мен олардың шынайы жүзеге асырылуы туралы анықтау қажет. Осыдан кейін нақты мақсатпен көзделген жағдайдағы зерттеулерді анықтап, алу қажет.  Мақсаттың қойылуы, зерттеулердің негізгі факторлық қатарларға жеке түрде, оны ұйымдастырушы туралы, кім жүргізген, оны пайдаланудың күші мен жолы, ақпарат көзі, оны жинау жолдары, өңдеу, қорытынды, оларды жүзеге асырудың шынай мүмкіндік жолдарын анықтайды.

Криминологиялық зерттеулерді көбінесе ғылыми, тәжірибелік, толық  ғылыми бірлестіктер ағымындағы жоспарларға  сәйкес ғылыми зерттеулер олардың қорытындылары  мен тәжірибелік пайдаланылуы болып  табылады. Осы зерттеулерді көбінесе ҚҚО-ның тапсырмалары, сұраныстар бойынша, жеке кәсіпорын басшыларының сұраныстары бойынша жүзеге асырылады.

Криминологиялық зерттеулердің  көлемі мен құрылымын анықтауда  мақсаты мен міндетіне сондай-ақ Объектісінің кезеңі, шекара, зерттеулерге алынған өтілу мерзімінің аяқталуымен анықталады.

Зерттеу бағдарламасында  анықталатын жағдайлар: мақсаты, міндеті, мәні, алғашқы келтірілген зерттеулерге қатысы, болжам, жүргіізілу мерзімі, қатысушылардың құрамы, ақпарат көзі, көлемі, оны  жинаудағы амал-тәсілдер, болжамға алынған теориялық және тәжірибелік «шығу» оның берген нәтижесі.

Оны толықтай зерттеу  әдістемесін жүзеге асыру үшін, криминологиялық  зерттеу, оның бағдарламаларын алдын  ала жүргізу, сынақтық зерттеу қажет.

 ҚҚО ның қылмыстылықпен  күресудегі  бірінші ақпараттық көзі – қылмыстық статистика болып табылады. Баянды болған және тіркелген қылмыстылықтардың бірі қалмай барлығы осы статистикалық есепке негізделген. Бұл қылмыстылық туралы ең көп ақпарат ҚҚО ның есептеріне сәйкес болады. ҚҚО ның қызметінің қылмыстылықпен күресуі сондай – ақ оның ескерту жұмыстыры туралы ққылмыстық статистика ақпарат береді.

Екінші ақпарат көзі  - құқық бұзушылық туралы статистика. Бұл ақпараттарды жинау жолдарының тәртібі қиын. Қылмыстылыққа есепті ҚҚО жүзеге асырса,  құқықбұзушылықтың ескертілуі өзге мемлекеттік оргындармен және қоғамдық оргындарының құзырлығы негізінде жүзеге асырылады. Қорытындыларды ескеру кезінде, әр текті құбылыстар жөнәнде сөз болып отырғанын ескерту қажет, сондықтан криминологиялық зерттеуде олар қолданылады, ереже бойынша саралау, зерттеудің мақсаты мен міндетіне сәйкес болады. Осылай, қылымстылық пен маскүнемдіктің байланысы, тікелеі  мақсатты түрде тұлғаллар туралы мәлемет алу метсауықтыруғы жеткзілуі; мас күйінде қоғамдық жерлерде тәртіп бұзғаны үшін айыпбұл салу, сауда - саттық қызметкерлердің әкімшілік жазаға тартылуы, спирттік ішімдіктерді сату ережесін бұзу және т.б Бұл  жөнінде ІІО-нан, әкімшілік комиссия, маскүнемдікпен күрес, сауда – саттық туралы мәліметтер алуға болады. Криминологиялық зерттеулердегі маңызыды ақпарат құқықбұзушылықтардық алуан түрлі инспекцияларында болуы мүмкін, аңшылық, сауда – саттық, өрттік, көліктік және т.б, бақылау.

Криминологиялық зерттеулерге маңызы бар құқық бұзушылықтар әр түрлі инспекцияда (аң аулауға байланысты, сауда- саттық т.б) қадағалау оргындары (қаржылық, мемлекеттік стандарттық т.б) мысалы, қаржыға байланысты тәртіпті бұзуға байланысты, тіркеу туралы, мемлекеттік меншіктің қандай да бір түрлерінің жетіспеуін жатқызуға болады.

Кейбір құқық бұзушылықтар туралы мәлеметтер құқық қорғау оргындарының статистикаларында (мысалы, қсақ бұзақылықтар, құқықбұзушылықтар, ҚҚО-ның жалпылама қорытындыларының анықтамалары, соттардағы азаматтық құқықытық даулардың қорытындылары т.б)

Кәмелетке толмағандарға  байланысты комиссия қызметкерлері мәлеметтерін, маскүнемдікпен күресу жөніндегі комиссиялар қызметінің мәлеметтерін, әкімшілік комиссия, алқалық соттардың, ерікті халықтық бірлестіктердің, қоғамдық тәртіпті сақтау пунктерінің қызметтерін криминологиялық зерттеулерді жүргізу барысында мақсатты пайдалану қажет. Жаңа таталған және өзге де мемлекеттік оргындардың және қоғамдық ұйымдардың қандай да болмасын қылмыстарға байланысты мәлеметтері аталған құқықбүзушылықтың алдын алудың негізгі көзі болуы мүмкін.

Ақпарат алудың тағы бір негізгң көзі – халық шаруашылығы және аймақтық статистика болып табылады. Мұнда қылмысқа қатысы бар негізгі мәлеметтер сақталады. Сонымен қатар аймақтағы халықтың сандық көрсеткіштері, оның құрылымы бойынша өзгерістері (соныған қала мен ауыл аймақтарының өсу деңгейі), еңбек ресурстары, кіріс көлемі, білім беру және т.б қарастырылады. Сонымен қатар криминологтар үшін маңызыды мәлеметтер тобына, экономика саласының өсуі (соның ішінде жекеше,өндірілген тауар бойынша халық сұранысы, тауар, шарап өнімдірінің өндірілуі), мәдени ұйымдастырудың дамуы, (кітапаныханалар саны мен құрылым, клубтар, кинотеаторлар, спорттық кегендер және т,б) сауда саттық қызмет көрсету жөніндегі мәлеметтер жатады.

Криминологиялық болжамды құру кезінде демографиялық болжам және халық шаруашылық өсу деңгейі туралы көрсеткіштер бес жылға дейін және одан ұзақ мерзімге жоспар құру кезінде ескерілуі қажет.

Зерттеулерде қолданылған  ақпараттар үш негізгі талаптарды қанағаттандыруы  қажет, ол талаптар: жеткілікті толық, шынайы, салыстырмалы түрде болуы қажет.

Қылмыс туралы мәлеметтің жеткіліктілігін бағалау және тұлғалардың  оны жүзеге асырған кезде көпкезеңді қылмыстық-құқықтық бағалауды ескермеуге болмайды, алдын ала тергеуден (тіркеу, қылмыстық істі қозғау, айыптауды квалификациялау), соңына дейін (үкім істің аяқталуы туралы ұйғары).

Сотталғандар саны жөнінде  және олармен жасалған қылмыстар  жөнінде мәлемет, содай-ақ жаза тағайындаудың соттылығы жөнінде мәлемет береді.

Сотталғандар саны айып тағылған, тергеу кезеңәнде болғанәстер  бойынша, алдын ала тергеу аяқталған негіздер анықталған қылмыстар жөнінде толық мәлеметтер береді.

Жаслаған қылмыстар  саны мен түрі, оларды жасаушылар, бір  тұлға бірніше қылмыс жасай алатындығын  және бір қылмыс топпен жасалуы мүмкін екенін қылмыстық статистика ескереді. Сондықтан атлаған қылмыстылықты екі көрсеткіш арқылы бағалау қажет: қылымыстылық жіне оларды жасаушылар.

Қылмыстылық туралы ақпараттың толықтылығы жөніндегі критерилерді екі аспктіде қарастыруға болады, сандық және сапалық негізді. Абсалюттік салыстырмалы деңгейдегі қылмысты анықтауда пайдаланылуға тиісті мәлемет, толық байланы, толық есептеуде, қылмыстылық статистикада анықтау кезәнде қажет. Бірақ қылмыстылықтың құрылымына мінездеме,, қылмыскердің жеке басы, қылмыс жасаудың себебінің толық оқытудың статистикалық бөлімінің байланысын, таңдамалы зерттеулер жүргізуде қылмыстың құрылымына мінездеме беруге негізделген. Олардың қорытындысын есептеу бойынша байланыстық мінездемеге жатқызуға болады.

Криминологиялық зерттеулерді жүргәзу кезінде ақпараттың салыстырмалылыңымен қамтамасыз ету маңызды. Ол салыстырмалық шеңбер көрсеткіштерінің есебі. Мысалы, ақпаратты қылмыстылықпен салыстыруды, тексеру, қандай айғақтармен қылмысқа мінездеме берілгені (қандай айғақтар алынғаны, қандай база бойынша анықталғаны, бүкәл аймақ немесе аймақтық жас, қылмыстық жауаптылықты қамтығаны).қарастырылып отырған кезеңдерді салыстырмалы түрде қамтамасыз ету, аумақтар (әсіресе аудандар, қалалар, жиі өзгеретін аумақтар) жатады, аймақтағы сандық өзгеріс көрсеткіштерін ескерту (әсіресе тез дамушы қалалар).

Салыстырмалықты қамтамасыз ету үшіншығарылатын әдістеме тексеруінің  есептік көрсеткіші бірдей болуы  қажет. Сондай-ақ шығу тегі мен зерттелу кезеңінің өзгеруі заңдық (криминализациялық, декриминализациялық тұрғыда) статистикалық қорытындының өзі де тексерілуі қажет.

Берілген анықтамалар  криминологиялық зерттеу бағдарламаның  құрылымы мен құрылысын толық  қарастыруға, қажеттіліктер мен  қамтамасыз ету: 1) қылмыстылық және онымен күрес жолдарын сипаттау; 2) қылмыстылықтың құрылымы себептері мен жағдайлар, және оларды ұйымдастыру; 3) өзгертулер қортындырулар; 4) қолданылатын шаралар жөнінде ұсыныстар, осыған байланысты іс-шараларды жақсарт, өзге мемлекеттік оргындар мен қоғамдық ұйымдар.

Статистикалық жүйе бойынша  негізгі үш кезең – бақылау, топтау мен жиынтық, сараптау.

Бірінші  кезең – статистикалық бақылау негізінен тіркеу мен тізімдегі статистикалық көрсеткіштер туралы ақпаратты, істі ерте анықталған көрсеткішер, стаистикалық карточкалар құжаттардың алғашқы толтырылу үлгісі бойынша жүргізіледі. Дәл осындай жолмен зерттелетін мәлеметтер анкета, сүхбат қылмыстық істі зерттеу, сонда алғашқы жасалған құжат толтырылады.

Екінші кезең – алғашқы есепке алғынған құжаттар мен бірге жиналған құжаттарды жүйелендіру, олардың санын есептеу, содан кейңн белегіленген түрлері бойынша топтау (қылымыс түрі, жас ерекшелңгң  тобы бойынша) осы түрлерң бойынша есептеу жүргізу есептеу нітижесі мен реттеу, жинақтау жүргізу. Статистикалық есеп, кесте, сызба, диаграмма жасау. Сттистикалық жиынтықта бөлшекетудегі топтау, белгіленген түрлері бойынша сапалы бір текті топтан тұрады. Мысалы рецедивистік қылмыстылғының түрі бойынша.