Мемлекет және құық тарихы

     Ши-Хуан-Ди  патшаны жамандайтын кiтаптарды тыққаны үшiн 460 жазушыны тiрiдей көмуге  бұйрық шығарды.  Қытай тарихында қауым әрқашан ең  төменгi аумақтық бөлiк болып келген. Цин дәуiрiнде аймақтық судья қызметi енгiзiлдi. Болыс бастығы да сотқа жататын дауларды шешумен айналысатын болды. Шенеуниктердiң  мамандығын көтеруге жағдай жасалып, олардан халық алдында емтихандар қабылданды. Бiрақ мұның барлығы көз алдайтын үстiрт сипатында ғана болды.

 

                                                      5. Құқық қайнары.

     Осы аталған дәуірде Ежелгі Қытайда мына төменде көрсетлген құқықтың салалары болды, атап айтқанда:

1.Меншік құқығы;

2.Міндеттеме  құқығы;

3.Некелік-жанұя  құқығы;

4.Қылмыстық  құқығы;

5.Соттық іс  жүргізу құқығы.

    Ежелгі Қытайда  меншік құқығының негізгі объектісіне  жер және құлдар жатты. Инь патшасы кезінде жепрге деген иелік ол император (Ван) меншігі болды ол тек патшаға жақын адамдарға ғана сйыға тарту арқылы берілетін болды. Чжоу патшасы кезінде жерге деген меншіктік ол жеке меншік иелігіне көшті. Цинь патшасы кезінде құлдарды еркін және кең түрде саудалайтын болды.

     Ежелгі  Қытай құқығы бойынша келісім-шарттың әр-түрі болды, оның ішінде мына түрлері болды:

-айырбас келісімі;

-сату-сатып алу келісімі;

-сыйға тарту келісімі;

-қарызға беру келісімі;

-жерді жалға беру келісімі;

-жекелік жалдама жасау келісімі.

Айырбас келісімі ежелгі Қытайда ең бірінші пайда болғандардың бірі болды.

Айырбас келісімі-ол, сауда жасаудың әдіс-тәсілі ретінде байқалды.

Сату-сатып  алу келісімі-ол, сол кезде әр тараптар өзінің бұйымдарын тиісті бағаға сатуы немесе  нақты бағаға төлемді төлеу және оны жазбаша түрде бекіту арқылы жүзеге асырылды.

Сыйға тарту (беру) келісімі-ол, сол дәуірде яғни жерді, құлды, көлікті, қаруды және басқа да заттарды сыйға тарту (беру) кеңінен таратылды. Бұл рәсімдер құтты қонақтарға, шет елден келген қонақтарға, ел басшыларына тарту жасау, қабылданған салт-дәстүр болды.

Қарызға беру келісімі-ол, Чжанго патшалығы кезінде қарызға беру қолхаты арқылы рәсімделді. Бұндай мәмілені жасауға мынадай ыңғайлы жағдайлар кездесті:

-төлемді кейінгі уақытқа қалдыру;

-кепілдік затты  әкеліп беру;

-міндеттеме қолхатын беру.

Қарызды өтей алмаған  адамдар өсімқорлықтың қармағына ілініп үнем, қарызды болуға ұшырады, ал оның арты құлдыққа әкеліп соқтырды.

     Ежелгі Қытайда б.э.д. Ү-ІІІ ғас. жерді жалға беру келісімдері жиы-жиы болып тұрды.

Әдебиеттер: 

Н/ә:1,287-295; 2, 189-196.                           Қ/ә: 6,274-288. 

 

Бақылау сұрақтары:

1. Ежелгі Үнді аумағында ең алғаш  тайпа қалай аталды?

2. Ману заңы бойынша Үнді халық  қандай варныға бөлінді?

3. Брахман қоғамда қандай орын  алды және оның ерекешелігі  неде?

5.Ежелгі Қытайда неше патшалық  дәуірден тұрды?

6. Қытай құқығының қайнар көздері  неден тұрды?

 

№ 4 ДӘРIС

Тақырып: Ежелгі Грекияның мемлекеті мен құқығы. Ежелгі Рим

                                     мемлекеті мен құқығы

Сабақтың мақсаты: Ежелгі Грекияның мемлекеті мен құқығы. Ежелгі Рим

                                      мемлекеті мен құқығы туралы оқып танысу.

Жоспар:

1.Гомерлік Грекия.

2.Міндеттеме құқығы.

3.Қылмыстық құқық.

4.Рим мемлекетінің пайда болуы мен оның негізгі кезеңдері.

5.Рим құқығы мен оның кезеңінің тарихи маңызы.

 

                             1. Гомерлік Грекия.       

     Алғашқы қауымдық  құрлыстың ыдарауынан Ежелгі Грекия тарихында полистік кезеңі  қалыптасуы және гүлденуі, ол дегеніміз қала- мемлекеттерінің  пайда болуы деп аталды. Қауымдық құрлыстың кезеңін құлиеленушілік кезеңі ауыстырды. Сол дәуірдегі полисті кезеңдер үшке бөлінді:

-гомерлік кезеңі- б.э.д.ХІ-ІХ ғас;

-арайлік кезеңі- б.э.д. ҮІІІ- ҮІ  ғас;

-классикалық (таптық) кезеңі- кезеңі- б.э.д. Ү-ІҮ ғас.

Ежелгі Грекияның тарихи дамуына  жетекші рөл атқараған екі  полис болды, олара: Афина және Спарта болды. (Бұл жалпы кіріспе –анықтама болды).

Гомерлік кезеңі-ол, б.э.д.ХІ-ІХ ғас; Бұл кезең үстемдік жүргізуші  рулық қауымдық қатынастар болып сипатталды. Жерге деген иелік ол,тек тайпалық меншігі болды, ал қауымдастар тек оны пайдалануға құқылы болды. Мемлекеттік құрлыс ол кезед әлі  қалыптаспады бірақ ежелгі әскери  диктатуасы иелік етіп жүрді. Руклық қауымның басшысы ретінде көсем  болды-ол, базилевс деп аталды. Базилевс  лауазымдық міндеті мына қызметтердің функцияларын біріктірді, атап айтқанда: жағарғы әскери басшы, жоғарғы судья, жоғарғы абыз. Базилевс- ең алдымен сайланатын болды, ал кейіннен ұрпақтан –ұрпаққа берілетін болды. Сол кезеңде рулық қауымның беделді тұлғаларынан тұратын тұрақты кеңес жұмыс істеді-ол, қариялар кеңесі (булэ) деп аталды. Сонымен қатар халық жиналысы маңызды рөл  атқарды. Осы кезеңнің соңында рулық қауымдық қатынгастары бытыраңқылыққа  ұшырап оның орнына құлиеленушілік кезеңі келеді.

 

                             2. Міндеттеме құқығы.

     Ежелгі  Грекияның құқығын тек Афина құқығы бойынша қарайтын боламыз. Оның себебі сол дәуірде ең дамыған қала- мемлекеттердегі құқы ол Афина құқығы болды.(А.В.Желудков,А.Г.Буланова,М.2000, 45С). Афина құқығы ең  жан-жақты дамыған жүиелі  құқық болды. Афина құқығының шығу көзі-ол, құқытық дәстүрден пайда болды, ал б.э.д.621 жыл. Жазабаша түрдегі құқық нормасы –ол, «жазылған құқық -Драконта  Заңы» бұл заң іс жүзінде жұмыс істеді. Міндеттеме құқығы дегеніміз- ол, келісім-шарт жасау нәтижесінде екі немесе бірнеше адамдар арасында жасалатын іс-әрекеттерді айтады. Ежелгі Грекия (Афинада) міндеттемелік қатынастар жазбаша және ауызша (деликті) түрлерде  пайда болды. Афитна құқығы бойынша бірнеше міндеттемелер қатынастардында мынадай шарттардың түрлерінен тұрды:

-сату-сатып алу шарты; жалдау  шарты;  несие (ссуда) шарты;  мердігерлік шарты;  қарызға беру  шарты; затты сақтау шарты;  серіктестік шарты; кепілдік шарты; комиссиялық шарты.

    Шартты жасауға негіз болатын жәй-ол, кез келген мазмұны бар келісімдер болды. Деликтіден пайда болатын міндеттемелер-ол, тек кез келген жағдайда мүліктік зиян келтірген болса пайда болды.

     Міндеттеменің талабын орындауға жататын іс-шаралар мынадан тұрады:

-кепілпұл; кепілзат; кепіл болу.

 

                            3.Қылмыстық құқық.

     Афина құқығы бойынша қылмыстың мына түрлері белгілі болды:

-мемлекеттік қылмыстар;

-жанұяға қарсы қылмыстар;

-жеке тұлғағак қарсы қылмыстар;

-жеке меншікке қарсы қылмыстар.

Сонымент қатар қылмыстың жаслуына қарай  оның қасақана немесе абайсызда  жасалуы, қылмысқа үгіттеуші мен қылымысты  орындаушы арасындағы айырмашылықтары  де ескерілді.  Сонымен қатар қажетті қорғану  ұғымына, әрекетіне де мән берілді.

Жазаның мақсаты-ол, қылмыскерге қинаушылық (ауыртпалық) көрсету болды.

Жазаның мынадай түрлері болды:

-өлім жазасына кесі;

-құлдыққа сатып жіберу;

-айыппұл;

-мүлгін тәркілеу;

-ар-намысын, ар-ожданын кеміту, атап айтқанда:азаматтық құқығынан айыру.

 

           4.Рим мемлекетінің пайда болуы мен оның негізгі кезеңдері.

     Ежелгі Рим мемлекеті үш кезеңдерден тұрады:

-Патшалық кезеңі- б.э.д.753 - 510жыл.

-Республикалық кезеңі- б.э.д. 509 - 27 жыл.

-Империялық кезеңі- б.э.д.27 жылдан бастап - б.э.476ж.

     Немiстiң профессоры Рудольф Иеринг айтқандай: “ Рим өзiнiң ерiк-талабын дүние жүзiне үш рет қойды және үш рет халық бiрлiгiн қалыптастырды, деген”.

Римде әрбiр рудың аты болды. Рудың басшысы  ақсақал кеңесiне, атап айтқанда сот қызметiн де жүзеге асыратын едi.  Ең басында Рим қауымында 300 рудан тұрды, сол себ,ептен ежелгi сенат органы 300 сенатордан тұрды. Сенат органы өмiрлiк көсемдi сайлады. Патша Сенаттың төрағасы болып, бүкiл қауым атынан құдайға құрбандық бердi және “легиондарды” басқарды. Ең маңызды мәселелер курияның, рудың халық жиналысында қойылып отыратын.

   1) Патшалық кезеңінде жеті патшалығы билік жүргізді, ол мына патшалардан тұрды:

- Ромул; Нума Помпилий; Тулл Гостилий;   Анк Марций; Тарквиний Приск; 

-Сервий Туллий; Тарквиний Гордый.

Римде- Үш тайпа (племя )болды, оның құрамы  рулардан , куриялардан тұрды.

1-тайпада 100-ру болды; 1-курияда-10 ру болды; Жалпы -30 курия болды.  Барлығы-300 рудан тұрды. Сол себептен  Рим сентының құрамы-300 сенатордан  тұрды.

    2) Республикалық кезеңі-ол, Ежелгі Римнің б.э.д. 509 ж. Тарквиний Гордый- (Рим-патшалық кезеңінің соңғы патшасы) елден қуылған соң қылптаса бастады. Бұл кезең екіге бөлінді: ертелік және кеиінгі кезеңі болды. Бұл кезеңде өндірістер жедел дами бастады, әлеуметтік өмірдің қозғалыстары алға  басты. Республикалық кезеңде: аристократиялық және демократиялық  сипаттары болды. Бұл кезеңде негізінен құлиеленушілердің және бай шонжардың артықшылық мүддесін қамытуды көздеді.

 Римде толық құқықтық қабілеттігіне ие болу үшін мынадай үш мәртебесі болуы керек:

-еркіндігі;  Рим азаматтығы;  жанұясы.

   3) Римнің Империяоық кезеңі.

Римнің империялық кезеңі мына кезңдерге  бөлінеді:

-принципат  кезеңі- б.э.д. 27 ж. бастап б.э.193 ж.;

-дағдарыс  кезеңі- б.э. 193-284 ж.;

-доминат  кезеңі- б.э.284-476 ж.

       Б.э.д.1 ғасырда  Цезарь Римде принцепат белгiледi. 1-шi ғасырдан  III-ғасырға дейiн республика органдары сақталса да, олардың дербестiгi жойылды. Цезарь сенаторлардың санын 600 дейiн азайтып, олардың цензiн бiр миллионға дейiн көтердi. Сенаттың құқығы кеңейдi. Сенат заң қабылдайтвн болды, магистрлердiң орнын белгiлеп, сот функциясын орындады, принцепстi сайлады. Магистрлер принцепстiң көмекшiлерi болатын. Диоклетиан императорына дейiнгi  монархия “принцепат” деп аталды.Рим республикасының органдары жұмыс  атқарғанмен, олардың әдiл шешiм шығаратын маңызы жойылды. Магистратураладың бәрiн “принцепс” деген жаңа лауазымд тұлға  басқарды. Принцепстi бұрын сенат сайлайтын, соңынан бұл қызыметтi әскери адамдар сайлайтын болды, ақырында бұл қызымет орны әкесiнен баласына мұра ретiнде берiлетiн болды. Принцепстiң белгiлi заңды титулы жоқ едi, оны  августул , император және принцепс деп атайтын. Принцепс- ол жоғарғы республикалық магистр қызметiн өмiр бойы атқаратын, төтенше әкiмдiк билiгi баро адам.

Диоклетиан және доминат жүйесiнiң пайда болуы. Римде монархияның пайда болуын Диоклетин деген импероатордың атымен байланыстырды (284-305). Диоклетиан табиғатынан ақылды, мемлекеттiк қызметке қабiлеттi болды. Жалғыз өзi Рим тәрiздi аса зор империяны басқара алмайтынын түсiне отырып, ол өзiне қосалқы әмiршiнi тағайындады. Диоклетиан көрнектi iрi мемлекет қайраткерi қатарынан орвн алды. Ол әмiршiлiк, әскери және қаржы реформаларын жүргiздi.

    Доминат жалпы құл иеленушiлiк құрлысты нығайтуға бағытталды. Ол бүкiл империяның бiрлiгiн, императордың билiгiн күшейтiп, бюрократиялық әкiмшiлiк аппаратты гүлдендiруге тырысты.

Б.э.д. III ғ.аяғынан бастап Рим империясының тарихында жаңа тарихи кезеi пайда  бролыд оны аты “доминат” деп атады. Сол кезде Рим мемлекетi манархиядық мемлекеттен абсолюттiк монархияға айналды. Ал ақырғы көшу уақыты 284 ж. болуымен қатар билiк орнына Диоклетиана келдi, өзiн Доминусом деп атауға бұйрық бердi. Император Август пен Доминус дәрежесi шексiз билiкке ие болды. Империя тұрғындар императордың бiраузды қолдаушылары болып табылды, олар құл ретiнде де есептелдi, оны –сервтер деп атады. Принципат кезiндегi мемлекет орпгандары өздерiнiң мүддесiн мүлдем жоғалтты. Яғни мемлекет органдары iстен қалды деуге болады. Сенат қаланың екеңес органына айналды. Магистрлер- жәй жергiлiктi лауазымды тұлға блып қалды.  Римдi басқарушы билiгi- префектке жүктелдi. Префектiнi тек император тағайындайтын болды және тек соған ғана бағынатын болды. Префеторлық жерлеге бөлiндi Римнiң батыс жағында 6 диоцез болса, ал шығыс жағында 7 болды. Оларды Викариялар басшылық еттi. Диоцездердiң округтерiн ректорлар бсқарды. 306-337ж Римнiң билiк басына  Константина келдi.

                        5. Рим құқығы мен оның кезеңінің тарихи маңызы. 

        Рим құқығының пайда болуы –ол, негізінен  құқлиеленушілік қоғамы негізі себеп болып табылады. Сол кездегі әлеуметтік қатынастар мен саясатты анықтаушы болып табылды. Рим құқығының даму барысы  мына кезеңдерден өтті, атап айтқанада:

-квириттік немесе цивильдік құқық;

-преторлық құқық;

-жалпыхалықтық құқық.

Ремнің өзіндік құқығы көшіліук және жеке құқы болып бөлінеді. Көпшілік құқығында-ол, Рим мемлекетінің жағдай туралы айтылады. Жеке құқық мәселесі жөнінде римнің заңгері Домиций  Ульпиниан жеке құқық-ол, кейбір тұлғаларға тиімді болуы мүмкін деп есептеді.

Рим құқығының тарихи маңызы: 

       Рим  құқығы дегенiмiз- ол бiздiң эрамыздың ,алғашқы 3 ғасырларында

пайда болған “принципат “ дәуiрiндегi ең дамыған Ежелгi Рим

құлиеленушiлiк құқық жүйесiн  айтады.

Римнiң ежелгi дәуiрiнде 2 құқық саласы ерекше көзге түсетiн болған –ол :

көпшiлiк және жеке құқық болып бөлiндi.(ius publicum және ius privactum).

        “Рим құқығы”  терминi құл иеленушiлiк қауымда  құрылған Рим мемлекетiнiң, яғни  антикалық Римнiң құқығын бiлдiредi.

      Рим құқығының маңызы: Рим құқығына тек мемлекет қана әсер еткен жоқ сонымен қатар мәдениеттiң де үнемi дамуы да әсер еттi. Мәдениет салсының дамуы нәтижесiнде сауда-саттық қарқындары, сол кезде сату-сатып алу,борышқор,шарт,мiндеттемелер сияқты құқытық элементтерi пайда бола бастады.