Қазақстандағы дәстүрлі емес исламдық ағымдар жүйесіндегі құранидтердің алатын орны және рөлі

Зікір деген діни философиялық шығарма. Ол міндетті түрде поэтикалық түрде айтылады. Дәруіш зікір салғанда ол өз «менін» ұмытып, ерекше күйге  түседі, осындай сәтті олар құдаймен (жаратушымен) «сұхбаттау» деп түсінген. Дәруіштер Алланың дидарына ғашық жандар. Сондықтан зікір мазмұны ғашықтық туралы. Қазақ халқында дәруіштер сирек болған. Сондықтан жұрт дәруішті «әулие» деп те атаған. Себебі дәруіштерде жанұя, тұрғын үй, жиһаз, артық нәрсе дегендер болмайды, оның бар нәрсесі аса таяқ, жүн шапан, жүннен жасалынған бас киім. Ертеде сопыдан дәруіш деген кім деп сұрағанда ол: «Дәруіш бір өзеннің үш арнасымен салыстыруға болады. Олар өзін-өзі меңгеру, нәпсіні тыю, жан жомарттығы» деген екен. Сұрақ беруші сұрағын қайталап: Сіз дәруіш деп кімді айталар едіңіз депті. Сонда сопы оған: «Ол дүние қызығы туралы еш ықыласы жоқ жан»- деген жауап қайырыпты. Осы әңгімені естіп тұрған шейх (ұстаз) дәруіш туралы мынандай пікір білдіріпті: «Дәруіштің жүрегінде түйткіл жоқ, Ол көсіліп сөйлейді, бірақ сөзі жоқ, Ол естиді, бірақ естігені жоқ, Ол тамақ ішеді, бірақ оның дәмін білмейді, онда беймазалық та, қанағаттық та, қайғы да, қуаныш та жоқ. Міне дәруіш дегеніміз осы»депті [28, 133 б.].

Сопылық ағымы ілім жолына түскен адамдар «мүрид шәкірт, дәруіш, пақыр» сатылы дәрежеде жіктеледі. Шәкірт пірім деп өзі ұстаз тұтатын тақуа жанды атайды. Оған шексіз сеніп, тағдырын тапсырып, мойынұсынады. Пір аса білімді, дін ғұламалары айқындаған имандылықтың жетпіс тармақ өнегесін ұстанған тақуа.  Өйткені пір ұстазы шәкірттің тылсым ашуға күш салатын, сабақ  үйретіп, соңы құрбандық шалып бата берумен аяқталады. Пір болу саналы түрде жаман әдеттен бас тарту, шариғат тиым салған нәрселерден бойын аулақ ұстау, мінезін көркемдеу, тәнін р

ухын тазартып, әрбір  тіршілік әрекетіне жауапкершілікпен қарап, қалған өмірді пәктікпен өткізуге бел буу. Пір шариғатқа шексіз сеніммен мойынсұну Яғни Хаққа иман келтіру, бір Жаратушының барлығына  сөзсіз сену, ислам дінінің төрт негізі фиқх қағидаларын түсіндіріп, насихаттағанда логикалық ой - жүйесі ұғынықты, мықты тариқат көрінісінде табанды, шешен, таза, мағрифатта асқан білімді, ақиқат жолында кәміл сенімді болмақтығы керек. Соңынан ерген мүрит шәкірттер, пірдің осынау қасиеттеріне көзі жетіп мойындауы, кәміл шарт. Пірдің бойында айқын көрініп тұрған қасиеттері: дүние қызығын тәрк еткен, әсіресе қызылға әуес нәпсіні иман нұрымен тізгіндеп, өзінің ерік жігерін бағындырған: Жаратушы иенің қазасына қайсы уақытта келсе

де әзір һәм риза бәле мен жала кездессе сабырлы: Жаратушы берген несібені қанағат тұтып, шүкіршілік тәубаға келуі, алған қайыр садақасын  нашарға үйлестіруі шарт. Бұл пірді «Пір» деген титул дәрежеде ұстап тұратын канон, заң. Сондай ақ оның жүзінен иман нұры төгіліп, Жаратушының осынау жанды ерекшелеген сипаттары да түрлі ишара нышанада байқалып тұрар. Міне осы қасиетке ие жан толық Пір дәрежесін иеленбек.

Ол ақиқат жолын іздеп, жүрген дәруіштік шағында Жаратушының ықыласы түсіп, жүрегін тазартқан қылдан да жіңішке, алмастан да өткір түйсіктегі ішкі ілімді дарытқан. Сопылықтың асқарына шыққандарды ғана «Пір», «Пірім» деп атайды. Ал осынай сопылық шыңына жетіп кереметтер көрсететін әулиелерді Имам Ғазали ортағасырдағы жай тасты сом алтынға айналдыратын әл хикметтерге теңеп жазды. Ғазали әл хикметтердің солай жасай алатынына сенетін. Сопылық ұстанымдағы әулиелердің  де таңғажайып құбылыстар тудыратын кереметті адамдар екеніне көз жеткерген соң ғана соларға теңеген. Сондықтан кез келген дәруіш пір бола алмайды, ешкім оны мойындамайды.

Сопылықтың алғашқы  тармақтарының бірі пірге қол  беріп, тақуа болу. Пірге жығылуды ешкім тықпаламайды. Оны әркім  өзінің ой елегінен өткізіп, жүрек қалауымен баратын ұлық ілім жолы. Пірге қол тапсырып, алдына жығылу деген ол пірінің көрсеткен өнегесін ұстану, өзіне ұстаз деп қабылдап тәлім тәрбиесін үйрену, қатты қиналған шағында « Иә, Пірім қолда! » деп жалбарыну, Пірді Аллаға тіпті жақын  адам ретінде ұғыну. Түркі халықтарында кең тараған бұл үрдістің қызық мысалдары өте көп. Әмір Темірдің Пірге деген құрметін өзінің жазбаларында да «Бабырнамадағы» деректерден де байқаймыз. Пір сол заман қоғамында ғана емес, кешегі Абай мен Шәкәрім дүниетанымында да ерекше ықпалды орын алды. Пір адам мен Алла арасындағы делдал сынды мазмұнды иеленді. Адамдар Аллаға жалбарынып тілек тілеудің орнына өзіне ұқсаған пендеге тәуелді болды, Жаратушыға серік қосты. Дін ғұламалары бұл мазмұндардың түбін христиан дініндегі бір бағыттарға теледі. Бұл құбылыстар қағидалық жолы аса ауыр да, қиын Жаратушыны шексіз сүюге үндейтін  сопылық ұстанымдардың беделі түсуіне, күйреуіне әкеліп соқтырды. Сондықтан сопылық дәстүр Кеңес дәуірі орнамай жатып ақ құрдымға кетті [29, 31-41 б.].

Зікір - сопылардың жан серігі. Көне замандарда көптеген әулиелер зираты басында, киелі орындарда зікір салынды. Себебі ел аралап ақтап жүрген пақырларға, дәруіштерге арналып дәл осындай мекендерде сауап үшін мүсәпірхана үйлер, мешіт медреселер тұрғызылды. Олардың мекендеушілері елдің қайыр садақасы арқылы күн көретін. Әрбір әулиенің қабірі басындағы осындай мектептердің өзіне тән ерекшеліктері де бар еді.Кейбір дәруіштер әулиеден әулиеге өтіп, бір жерге байырқалап тұрақтай алмай, қыдырып та жүретін. Олардың осылайша өзінің талабына сай ұстаз пірлер таңдап алу мүмкіндігі болады. Қайсібір сопылық бауырластықтарда сөздерден тұратын зікірлер қимыл әрекеттерммен үйлестіріледі, әуен мақаммен, тіпті қобыз сияқты киелі саналатын аспаппен сүйемелдеп те айтқан. Бұл ежелгі сенім салт-дәстүрмен сабақтасып жатқан жағдаят Қап тауы мұсылмандарында бүгінгі күнде де ерекше орын алады.

Сондай ақ бұл үрдіс  өткен ғасырдың  90-шы жылдарында, кеңестік 70 тұншығудан соң Орта Азия аймағындағы  мемлекеттерде соның ішінде Қазақстанның әр жерінде көрініс табатын. Мысалы осы жолдардың жазбагері Арыстан баб кесенесі ішінде, Асық ата әулие шырақшысының үйінде зікір салған қауымның ғибадаттық іс шарасына куә болғаны бар. Онда орындалған «И қу! И хо! Ху! Хай!» сөздің бұрын айқын мағынасы болған, қазір ұмытылған.

Бұл көне сөздер арасына  «Лә илаһа, илла Аллаһ» дұғасын да қосып айтатын. Осындағы әрбір сөз мақсатына орай мыңдаған  мәрте қайталану нәтижесінде ғибадатқа шалқыған адамның ішкі нүктесі оянып, жүйкеге әсер етеді, өзіне осы күнге дейін беймәлім болып келген бір ерекше қабілеті қосылуы мүмкін. Міне осы сәтте ерекше оқиға орын алмақ, өзінің ішкі энергиялық күшін әлі игере алмағандардың  бірі әлсірейді, екіншісі жылайды, тіпті ерсі қимыл қылықтар көрсете бастайды. Кейін осы ғибадатты басқарып отырған жан «сап, сап» деген сияқты немесе т.б сөздер арқылы ұюшыны қалыпты өмір ырғағына қайтарады. Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне Жаратушыны мадақ еткен зікір етіп алуға лайықты Құран аяттары жазылған. Себебі «Біз зікірді түсірдік және Біз оны сақтаймыз» деген «Хижр» сүресінің  9 - аятында. Зікір салушылар сопылар демелік зікір исламға да жат әрекет емес ті. Зікір салу ислам дінінде  айт намазы, ораза намазында  көппен бірге қосылып: «Аллаһу акбар! Аллаһу акбар! Лә иллаһа иллал лаһу уал лаһу акбар! Аллаһу акбару уа лиллаһил хамду!» деп айтылатын «Такбир ташриқ» дұғасында айқын көрініс тапқан.

Бұл зікірге айналған дұға сөзді Ыбырайым пайғамбар ұлын құрбандыққа шалмақ болып жатқанда алғашқы сөйлемін Жабірейіл періште, ортадағысын Ыбырайым пайғамбар, соңғы сөйлемді ұлы Смайыл айтқан екен.

Үшеуі дауыс қосып  Жаратушының ұлылығын мадақ еткен. Бәлкім  дәл осы зікір ең алғашқы зікір болар. Құран Кәрімнен алынған зікірлер бір сөзден  әлде сөйлемдерден тұрады. Зікір сөздерден құрастырылған кітаптар бар. Сондай ақ жеке адам оңаша отырып тартқан тасбихінде де зікір мазмұны айқындалған: «Аллаху акбар деп» отыз үш рет айту Аллаһты мадақтау. Арабша мәні еске алу деген түсінік беретін зікір сөзінің мәні Жаратушы Иені мадақтау, сол мадақ арқылы Алланың мейірім нұрына шомылу. Алқа қотан отырып әлденеше ондаған адамның дауыс қосып құдіретті киелі сөздерді ауызға алып Жаратушыдан жәрдем тілеп шын ықыласпен айтқан мадағы таза пейілді жүрекке нұр құяды. (Мешіттерде осы көріністің басқа мазмұны бар: Өтініш жасаған бір мүминге біреу ұл, екінші денсаулық т.б ) жұма намазға жиналған қауым алақан жайып бата береді).

Ауыл көкпарына жиналған ел де әлдекімге бата дұға жасайды. Нәтижесінде адам жанына  тыс дүние, тылсым әлем әсер ете бастайды: сана тұманы сейіліп, жүрек көзі ашылады, күрмеулі тіл шешіледі, ғылымдардың өзі жоққа шығармайтын пендедегі екінші тыныс ашылады, құдіретті күш рух дариды. Қазақтың ұлы данасы Абай: Жүректің көзі ашылса, Хақтың түсер сәулесі, Іштегі кірді қашырса, Адамның хикмет кеудесі-депті. Осы бір шумақ өлеңге өте көп тәпсір түсіндірме жазатын ойлар сиып кеткен. «Жүректің көзі, Хақтың сәулесі, іштегі кір, хикмет кеуде» деген сөздер нені білдіреді? Жүрек көзін қалай ашсақ болады? Іттегі кірді қандай амал жасасақ тазалаймыз? Абай дана жүректі бірінші айтыпты, немесе іштегі кірді қашырса..... деп соңғы екі жолды жоғарыға шығарып, бастауға да болар еді. Ақиқатында жүректі мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық (Абай), көрскқызарлық жайласа ақиқатты көретін көз жұмыла бастамақ. Яғни Абай таза жүруді, қайырым жасауды насихаттады. Сонымен бірге ең бастысы нәпсіқұмарлық пен өтірік, өсек айтып, көпсөзділікке салыну, нақақ жала жабу, күнәһарлық істер жүрек көзіне шел түсіреді. Таза жолмен келген дүние мал аспандағыны апшып, жердегіні қапшыған қанағатсыздық пен тойымсыздық, дүниеқоңыздық хикмет кеудені қараңғылық ұйығына батыра бермек.

Ол уақыт өте келе күнә мен сауаптың ара-жігін ажырата алмайды, өтірікті шындықтай қабылдайды. Қасындағы адамның сөзін есептейтіндей болып құлағы перделенбек. Өзінің адасушылық жөнін ақтап алатын уәж қисындар табады. Мұның бәрі бекер! Жүректегі иман ұясы кетпестей болып кірлеген пенденің ақыры опат. Одан тазару жолы зікір. Тағы да тазару жолы иманға келу, қанағат ету, алып ұшып тұрған көңілге сабыр беру, сағыр мүсәпірлерге рахымшылық көрсету, мейірімділік таныту мен қайырым жасау. Ислам діні жүрек кірінен тазару жолын көрсеткен, ол бес парыз: намаз оқу, ораза тұту, қажылыққа бару және зекет беру, Алланы танып, Мұхаммед (с.ғ.с) Пайғамбарды мойындау. Бұл сенімді иман, сенушіні мүмин дейді. Бұл білгенге ең айқын, нағыз мүмин жүретін жол. Бірақ бойкүйез салғыртқа бұл жол күрделі һәм ауыр. Сопылар оразаны 30 күн емес, жыл 12 ай ұстайды. Өздерінің нәпсісін жеріне жеткере жаншу үшін, тәулігіне бір мейіз, әлде бір құрманы тілі астына салып, соны нәр етуде талмайды. Оларға ашығу шыңында таңғажайып әлемге еніп, оны тілмен жеткізе алмас күй кешті.

Зікір салып жүру жүректі тазартады. Гуілдеп соққан жел, сылдырап аққан су, желбіреген жапырақ, жөңкіле көшкен бұлт, толқыған теңіз, түнерген тау мен жұлдызды түпсіз аспан қиылып туған ай, шалқып шыққан күн, Жаратушы иенің хикметтері. Шығып келе жатқан күнді алдын-ала сезген құс біткен шырылдап жаратушыға мадақ айтады, зікір салады, күн шыға жым-жырт болады, шашылған несібесін теріп жемекке жан - жаққа ұшып кетеді. Сопылар осы көріністен сабақ алып, мынандай ой түйеді: Ашып көрсең ғажайып кеуде деген сандықты, Екі дүние бірлігін билей алған жан мықты, Жан мен тәннің бірігіп тұтас әлем құраған, Ең әуелі тымсалды осыны ұқсын бұл адам, Жан қалауы ләзатты, Тән қалауы топастық, Топастыққа болысып, бірге күнә жасастық, Қатардағы пенделер жан - тәніңді ұқпайды, Шығырдағы түйедей, Шайыр жолдан шықпайды [30, 21-25 б.].

Орталық Азияда кеңінен таралған сопылық  тариқаттар: Кубравийа, Яссавийа, Мавлавийа, Накшбандийа. Кубравиа тариқатының - негізін салушы Наджмаддин Кубра (540\1145-618\1221) Хорезмдегі Хива қаласында дүниеге келген. Ол өзінің ең алғашқы аскеттік тәлімін Египетте шейх (ұстаз) Рузбихан ал-Ваззан аль- Мисридің басшылығымен алды. Ол нағыз аскеттік өмір кеше жүріп, Баба Фарадж, Иасир аль-Бидлиси, Исмаил аль – Касриден діни білім алды. Соңында өзінің иуған қаласы Хорезмге келіп сопыларға арнап канаха (баспана) салып, атақты Мадждауаддин аль-Бағдади, Фаридаддин Аттар сияқты сопыларды дайындап шығарды. Н.Кубраның атақты еңбегі парсы тілінде жазылған «Сифат ал-адаб» (Тәрбие ережесі), бұл кітапты көбінесе ирандық сопылар пайдаланды. Н.Кубраның ілімін басшылыққа ала отырып көптеген: Фирдаусийа, Нурийа, Рукийа, Игтишашийа, Нурбахшийа тариқаттары тарады. Кубравийа тариқатының таралуына көп үлес қосқан Ас - Симани болды. Ол Хоросандағы Симани қаласында 659\1261ж зайырлы жанұяда дүниеге келіп, тәрбиеленді. Ең алғашқысында ол Буддалық ұстаз ильхан Аргуннан тәлім алды, біраз уақыт өткеннен кейін ол өзінің өне бойындағы «хал» (нұрлану) сезіп өзін құпия өмір сүруге дайындайды. Ас - Симани жазған шығармаларының теориясында ортодоксальды бағыттағы шариғат заңдарын қатал ұстанып отырды.

Ол зікір салу тәжірбиесінде  бастың ерекше тітіркенуін және йога әдістерін қолданды. Ас-Симани сондай ақ сопыларды бір жерге шоғырландырып, өлген сопылардың рухтарымен тілдестіру тәжірбиесін жасады. Ол сонымен қатар Н.Кубравианың көз-қарастарын талқылап, сопылардың ақиқатқа жетудегі жолдарды айқындайтын түстерді топтастырды. Яссауийа – негізін қалаған Қожа Ахмет Яссауи (562\1166ж). Бұл тариқат негізінде Иисуф ал - Хамаданидің ілімін басшылыққа алады. Қ.А. Яссауи түрік даласына сопылық ілімді таратушылардың көшбасшысы. Қ.А. Яссауи ілімі көптеген діни, әлеуметтік және мәдени тармақтарды қамтыды. Бұл ілім түрік даласындағы ислам дінінің таралуына өз септігін тигізді. Бұл ілімді ұстанушы және таратушылар үй-күйі жоқ кезбе дәруіштер болды. Яссауи жолы - ақиқатты танудағы құпия жол. Кезбе дәруіштер Яссауи тариқатын түгелдей Түркістанға, қырғыздардың арасына, Хоросанға, Азербайжанның батыс бөлігі мен кіші Азияға таратты. Бұл тариқатта аскеттік оңашалануға ерекше көңіл бөлінді. Мавлавийа - негізін қалаушы Джалаладдин Руми. 1207ж Балхада дүниеге келген. Әкесі Бахааддин Валад (1148-1231жж) хорезмилік құпия жолды ұстанған. Монғол шапқыншылығы кезінде оның отбасы 1225ж селжүктер басқарып отырған Рума ауданына қоныс аударған (осыдан кейін Руми деп аталынды). Джалаладдин Румидің отбасын Кайкубад I басшы Кония қаласына тұруға шақырады.

Конияда оның сопылық жолға дайындалу кезеңі басталады. Джалаладдин Румидің алғашқы ұстаздары әкесі Бахааддин Валад, Бурханаддин Мухакик ат-Тирмизи блған. 1244ж Джалаладдин Руми 15ай кезбе дәруіш Шамсаддин из-Тебризбен сұхбаттасып араласқаннан кейін оның өмірі күрт өзгерді. Дәруіш Шамсаддин Тебризге Джалаладдин Румидің мүридтері (шәкірттері) көптеген қастандықтар ойластырады, ақырында Джалаладдин Румидің баласының көмегімен Ш.Тебриз өлтіріледі. Джалаладдин Руми дәруіш ұстазының өлтірілгенін білмейді, ол оның өмірінде құпия түрде жоғалып кеткендей көрінеді. Бұл қарым-қатынастар Джалаладдин Румиді жаңа құпиялық жолды игеруге жол ашты, ол «Мавлана» (Біздің ұстаз) дәрежесіне шықты. Джалаладдин Румидің «Маснави» поэмасында автордың әртүрлі эпизодтарға берген көз-қарастары баяндалған. Бұл поэма Құранның ішкі мәнін ақан деп есептелінген. Джалаладдин Руми өзі бұл поэманы «Персиялық Құран» (хаст Құран-дар забан - и пахлави) деп атаған. Джалаладдин Руми тариқаты Түркияның мәдениетінде үлкен мән атқарды, сонымен қатар христиандықтың әртүрлі бағыттарын исламмен байланыстырып отырды. Бұл тариқаттың қызметін мұрагерлікпен Джалаладдиннің ұлы Сұлтан Веледке берілді. Бұл тариқаттың өкілдері зікір салғанда музыка арқылы би қимылдарын бір - бірімен үйлестіріп отырды. Оларды көбінесе Европа елдерінде «айналып тұрған дәруіштер» деп атады. Билері әлем қабатының қозғалысын рәміздейді, ол тұтастық ретінде қабылданады. Нақшбандийа тариқатын құрушы- Мұхаммад Бахааддин ан-Нақшбанди (717\1318жж). Бахааддин Нақшбандидің шығу тегі тәжік. Оның алғашқы ұстаздары ас-Саммаси және Кулала. Бахааддин Нақшбанди түрік дәруіші Халилге 6жыл адал қызмет етті. Дәруіш Халилдің өлімінен кейін Бахааддин толықтай өмірлік қызықтардан бас тартып, мүридтер (шәкірттер) тәрбиеледі. Бахаадин Нақшбанди тариқатында жария зікір жасауға тиым салынған. Олар зікірді іштей дауыс шығармай  айтады.