Қазақстандағы дәстүрлі емес исламдық ағымдар жүйесіндегі құранидтердің алатын орны және рөлі

Мухасиби жанның жүрек арқылы сезілетін күйін зерттей отырып, хал деген ұғымды қолданған. Мухасибидің айтуынша хал адамның ерекше күйі. Бірақ хал адамның ерік, қайратына ғана қатысты көңіл-күйі емес, ол адамға Жаратушының мейірімі. Хал адамның әншейін күйі емес, оның өзін-өзі ұмытып, экстазға түскен кейпі. Халге т.скен адам өзін - өзі тазартып, сауығып қалмақ. Бірақ сол халге түсу жеңіл шаруа емес. Хал бір ғана сәтке өте шығуы мүмкін, алайда сол сәтте адамға аян берілуі ықтимал. Осы сопылық философиясының хал деген ұғымы араб мәдениеті арқылы қазақ тілінің лексикалық қорына енген. Біз хал деген сөзді жиі қолданамыз. Ал оның мәніне үңілсек, ол сопылықтың алғашқы философиялық ұғымдарының бірі. Мухасиби мектебі халмен бірге ниет ұғымын қолданған. Адамның ниетінің түзулігіне бұл сопылар зор мән берген. Әрекеттің әрекеттігіне қарамай адамның ниеті дұрыс болса болғаны. Ада өз нинті ізгі бола тұра жағымсыз әрекетке баруы мүмкін. Сонда адамға қандай таза болу керек дегенде, егер пенденің ниеті дұрыс болса, ол күнаһар емес. Осы мәселе кезінде үлкен таластар туғызған. Бұл мәселе қазіргі заң жасау мәселесінде де маңызды. Ниетке байланысты яғни ниет пен әрекет сәйкес болып қылмыс жасалса, жазаның салмағы ауыр, егер ниет таза болып, әрекет қылмысқа апарса, онда жаза салмағы жеңілденеді. Осындай мәселелердегі қайшылықты нақтылау үшін ІX ғасырда Маламатийа деген мектеп дүниеге келді. Бұл мектеп Нишапур қаласында қалыптасып, мынандай ірі тұлғалары болды: ал - Хаддад (877 - 881жылдары қайтыс болған), ал - Кассар (882 - 884 қайтыс болған), ал - Хири (910-911қайтыс болған). Олар рийа (екі жүзділік) туралы ілім жасады. Маламатийаның қазақша дәлме - дәл аудармасын беру қиын.

Е.Бертельс рийа дегенді «лицемерия»  деп аударған. Ал Қожа Ахмет Яссауидің  хикметіндегі осы ұғымды қазақшаға  былай аударған: Баран сифат маламатни  оқи тигди, Пикан алиб құрақ, бағрим тиштым мана. Қазақшасы: Қара нөсер қарғыс оғы кліп тиді, Найза алып, жүрек бауырым сұқтым міне. Байқап отырсыз «Маламатни оқи» дегенді «қарғыс оғы» деп аударған. Біз осы бағытты ұстансақ, маламатий дегендер қарғыс атқандар болып шығады [24, 77 б.]. Осымыз дұрыс па, ол үшін осы ілімнің өкілдерінің айтқандарына қысқаша тоқталайық. Олардың айтуынша негізгі мақсат, адамдардың кәмілетке жетіп толысуы, ол үшін адам жүрегін, ниетін таза ұстап, дініне адал берілген болуы керек. Бірақ мұндай жүректің ғаділеттілігін сақтап, таза дінде болуы әркімнің өз шаруасы, адам өзінің осындай күйін насихаттап жария етпеуі керек. Тіптен өзгелер бұл адамдар туралы теріс пікірде болса, тіптен қуанарлық іс, себебі пайғамбарлар мен әулиелердің қай - қайсысы болмасын кезінде қорлық пен азапты көп көрген, өз сенімі, тазалығы  үшін азап пен қорлық көру адамның дұрыс жолда екенінің дәлелі болмақ. Жүрек сыры, жан тазалығы көпке түсінікті іс емес. Өзін - өзі саналы түрде азапқа, қорлыққа салу, тіптен қарғысқа ұшырау маламатийлер түсінігі бойынша адамның кәмілетке жету, толысу үшін бастайтын жолы. Маламатийлік ұғым түсініктері кейінгі сопылықта мүлдем жойылмай, әр түрлі күйде кездесіп отырды. Оның бір мысалы жоғарыда келтірген Қ.А. Яссауи хикметі. Маламатий осымен аяқталмайды, оның жеке адамның өзіне қатысты формасын бағдаттық ал - Джунайдтың ілімінен кездестіреміз. Джунайд мамандардың айтуынша, діни-философиялық терең білім алған ойшыл. Оның маламатилік ойының ерекшелігі мынада: Егер Нишапурлықтар жүрек тазалығын сақтау жеке адамның өз жұмысы, ісі десе, Джунайдтың айтуынша, адамда ешқандай ерік жоқ, адамның қандай болмашы әрекеті оған, яғни пендесіне құдайдың берген сыйы.

Сондықтан мен мынандай болдым деп, өз әрекеті үшін қошемет күту күнә. Адам - құл, оның бар әрекеті - құдай әмірінде. Мұндай діни фаталистік ілімнің ұшқындары Қ.А. Яссауи де кездесіп қалады, бірақ дәл Джунайд айтқан қалыпта емес. Осындай қорытындыға өз жолымен ал - Бистами де келген. Оны кезінде дін басшылары кәпір деп те қуғынға салған. Себебі ал - Бистами адамның тазаруы, кәмелетке келуі, толысуы, сол үшін жасаған әрекеттері, істері ешқашан бағаланбау керек. Бұл істе сауда болмауы шарт. Алла дидарына ғашық болған жан өзінің діни тазалығы үшін жұмақтан орын дәметпеуі керек. Діни қағида да жұмақ, тамұқ дегендер бар. Ал Бистами болса құдайға шексіз берілгенде ғана адам өзінің «менін» ұмытып, Жаратушымен тұтасып, бірігіп кетеді. Мұны ол фана дейді. Адам менінің жоылып кетуін ол фанийа деген. ІX ғасырдың соңында осы фана деген термин сопылықта көрнекті қызмет атқара бастады. Бқл термин сопылық ұғым тариқатты түсінуге негіз болды. Сопылықпен шұғылданып жүрген Европа ғылымдарының арасында фана туралы пікір талас күні бүгінге дейін тоқталған жоқ. Ғалымдардың фана туралы таластары негізінен екі арнаға саяды. Біріншіден фананы буддизмдегі нирванамен салыстырып, сопылықты буддизммен жақындастырады. Осы мәселе күні бүгінге шейін кеңінен талқыланып жүр. Шынында нирвана мен фананың байланысы бар ма? Әрине буддизмнің әсерін жоққа шығару мүмкін емес. Буддиз мен сопылықтың байланысы бар, бірақ сопы ойшылдары нирвананы көшіріп алмаған.

Нирвана бойынша өмір мен өлім қарама-қарсы мәнде емес. Буддизмде «сансар дөңгелегі» деген ұғым бар. Бұл ілім негізіне сүйенсек, туу бар да өлім жоқ. Туған адам бір күйден екінші күйге ауыса береді. Осыны үнділер «сандар дөңгелегі» дейді. Ал мұны сопылық қабылдамайды [25, 250 б.]. Сопылықта туу бар, өлім бар, жалған ғұмыр және мәңгілік бақи бар. Демек философиялық негіздері басқа, бірақ формаларында ұқсастық бар. Екеуі де медитациялық қызмет атқарады. Екеуі де жеке мен  деген мәселеге қатысты. Нирванаға, фанаға түскен адам өзін ұмытып, өзге шындық күйіне түседі, бір сөзбен айтқанда шексіз түпсіз болмыспен тұтасып кеткендей хал кешеді. Екіншіден фананы жоғарыда айтқан неплатониктердің экстазымен бір бағытта қарастыру. Мұнда да айтарымыз сопылыққа неплатониктер әсері айтулы болғаны шындық, бірақ ислам ойшылдары ешқашан да бір нәрсені өзгелерден сол күйінде қабылдамаған, олар ондай істерді өз дүниетанымдарына салып, жаңа нәрсе ашып отырған. Сондықтан фана сопылықтың өз туындысы. Құдай жолына түске сопы міндетті түрде төрт сатыдан тұратын ерекше күйге түсуі қажет. Олар: шариғат, тариқат, мағрифат, хақиқат. Алғашқы саты – шариғат дегеніміз әрбір мұсылманға ортақ діни қағидалар. Шариғат тармағында мұсылманға заң ретінде тұжырымдалған бүкіл құндылықтарды меңгеру, мүлтіксіз орындау жүзеге асырылады. Ұстанатын тәртіп-заң шарттары: 1. Иман келтірмектік.

А) Алладан басқа ешбір Тәңір  жоқтығына, Мұхаммедтің (с.ғ.с) Алланың  құлы әрі елшісі болғандығына;

Б) Алланың періштелеріне;

В) Алланың кітаптарына

С) Алланың бүкіл пайғамбарларына:

Д) Өлгеннен кейін тірілуге (Ақырет күніне)

Е) Жақсылық, жамандықтың  Алланың тағдырымен және жаратуымен болатындығына сену. Бұл алты ереже  иманның түпкі негізі. Ислам-сенімінің іргетасы. Намаз оқу, ораза ұстау, зекет беру, қажылық, мәдениеттілік, сыпайы қарым –қатынас жасау, сөйлеу, білім үйрену, Пайғамбарымыздың сүннеттерін мүлтіксіз орындау, жамағатқа дін ислам жайлы насихат айту (Әмір Мағруп), жаман іс-әрекеттен бойды аулақ ұстау. Шариғат талаптарын орындау мұсылман адамға, өзін мұсылманмын деп санаған жанға міндет. Шариғат- болашақ сопыға аса қажетті іс. Себебі шариғат тәртіптері адамның өз еркін меңгеруде, тән тазалығын қамтамассыз етуде басты шарт. Бұл адамның нәпсіге қарсы алғашқы күресі. Осы сатыда нәпсі мүлдем тиылмайды, бірақ оған бұғау түсіреді. Екінші саты – тариқат. Құранда «жол» деген мағынада кездеседі. Бұл жол адамның Аллаға жетуде өз бойындағы күнә-кінәраттар мен кемшіліктерден арылу жолы. Шындықты құпия құбылыстар арқылы тани білу. Тариқат тармағында әрбір сопы әуелі өзін-өзі дін жағынан да, рухани жағынан да жетілдіре отырып Жаратушының құдіреттілігін біледі. Оған жақындап, іштей біріге бастайды. Ұстанатын тәртіп-заңы: а) тәубаға келу, б) Пірге қол беру - мүрит болу, с) Қауіп пен ража, яғни Жаратушы Иенің рахымынан үміттеніп, жазасынан қорқу, д) тәннің ұятты жерлерін жабу, е) шахуат ләззатынан тыйылу, ж) тамақ-нәпсіден тиылу, з) Пір қызметінде болмақтық, и) насихат-уағыз тыңдау, к) әрбір нәрсенің (жақсы-жаман, адал-арам, т.б) ара - жігін ажырата білуді үйрену), оңашалықта, жалғыздықта болу.

Бұл жол өте ұзақ болғандықтан, оның тоқтайтын, тыныс алатын аялдамалары бар, оны «мақам» деп атайды. Осы мәселеде сопылықпен шұғылданушы авторларда мақамның атаулары туралы әртүрлі пікірлер бар. Біз көбіне талас тудырмайтын белгілеріне тоқталайық, яғни мақамның жүйелерін атап өтеміз. Тәуба - Бұл адамның күнаһар екендігін сөзсіз мойындауы, бірақ пенденің күнәлі болатындығы жалпы сопылықта ортақ іс болғандықтан, мәселе тәубаның өз ерекшелігін анықтауды қажет етеді. Бұл өте қиын шаруа. Біз қазақтар тәуба туралы өз түсінігімізді қалыптастырғанбыз. Сопылықта тәуба мәні көбінесе тылсымдық сипатта. Мақамның екінші кезеңі - Вара. Өз тілімізге салсақ - сақтық. Бұл кезеңде адам халал мен харамды ажырата білуі қажет. Не халал, яғни Алла ырыздығы, ал не нәрсе адамға жат ол - харам. Бұл ұғымдар ана тілімізде бар, оларды жұртшылық емін-еркін қолдана береді. Үшінші кезең-Зухд (тартыну). Бұл нәпсіге тиым салу. Мысалы жақсы тұрмыс, әйел, отбасы тағы басқа дүние қызықтарынан бас тарту. Бұл істердің бәрін тәркі етіп, тек бір құдайға берілу. Төртінші кезең - пақыр (қайыршылық) Қазақтар пақыр деп жетім-жесірлерді де атап жүр. Сонымен қатар біз пақыр дегенге сопылықтан өзгеше мән бергенбіз. Яғни ол қайыршы, мүмкін алаяқ болуы. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) «қайыршылық-менің мақтанышым» деген көрінеді. Демек қайыршылық, пақырлық дегенде тек кедейлік емес (және ол кедейлікке әдейі бару), ол Алланың алдындағы да кедейлік, яғни жаратушыға жалбарынғанда арада еш нәрсенің болмауы. Мәселе - пендесі мен Алласыныңарасындағы таза қатынаста. «Мен Жаратушы ием, сенің алдыңа рахым күтіп, дүниеден еш нәрсе алмай, жалаңаш күйде келіп тұрмын. Егер бойымда қызығатын еш нәрсе (не киім, не зат) болмаса, санамда да өзіңнен басқа бөтен ой, пиғыл жоқ. Санамдағы қайыршылық сыры өзіңе деге махаббатта.....» деген жалбарыну сөздің астарында көп мағына жатыр. Бесінші кезең - сабыр. Бұл термин қазақ санасына әбден сіңісті болған. Сабыр сақтау жаратушының ісіне араласпау, соған бас ию, көну, ешқандай сыр бермеу. Сабырлық әркімнің қолынан келе бермейтін іс, ол үшін жоғарыда айтқан төрт кезеңнен өту керек. Алтыншы кезең - таваккул [26, 28 б].. Біз тәуекел дейміз. Тәуекел дегеннін сопылық мәні мен біз қолданып жүрген мәннің арасында ортақтық та, айтарлықтай өзгешелікте бар. Ортақтық дегенде айтарымыз, тәуекел бір жасаған иеге сену, соған беріліп, не іс атқарсаң да құдайға иек арту. Осы бағытта ойлаған әлдебіреу халық арасынан «құдай біледі» деген түсінікті таратқан. Біреуден алда нендей мақсат, мүддең бар десек, «құдай біледі» дей салады. Яғни бәрін Жаратушыға артып, өзінен барлық жауапкершілікті алып тастау. Бұл ынжықтық, масылдық, надандыққа бастайтын түсінік.

Сопылықта тәуекел бірнеше  мәнде баяндалып келеді. Жоғарыда айтылған ертеңгі күнді бір Аллаға тапсырып, тек бүгінгі ішер асты ойлаушылық болған тәуекелдің ең тұрпайы  түрі, ол адам еркін мүлдем жоққа шығарып, бәрін құдайға арту. Бұл түсінік X ғасырда қалыптасты.Мұндай жағдайда адам еркі мен жігері, қайраты теріске шығарылады. Бұл жақсылық емес, ғұмыр үшін қауіпті түсінік. Сондықтан келесі ғасырда мұндай түсінік өзгеріске түсіп, Алла адамға өз әрекеті үшін мүмкіндік берді деген мәселе талқыланды. Оның ұшқыны қазақ менталитетінде де бар, айталық құдай: «сақтансаң сақтаймын» депті дейтін мәтел тәуекел туралы XI ғасырдағы түсінікке жақындайды. Тәуекел туралы қазақтың санасында шұрайлы ұғым бар. Қазақ тәуекелді біршама жағдайда сопылық түсінікке қарама - қарсы мәнде қолданған. Мысалы тілімізде «нар тәуекел» деген түсінік бар. Мұнда адам өзін - өзі қайраттанып, өзіне өзінің нық сенетінін білдіреді. Нар тәуекел сопының емес, халықта ер кісінің, шешімді адамның, батырдың санасы. Адам Алласы берген қуатқа сеніп тұр. Бұл сірә тәуекелдің көшпелі халық тұрмысына орай трансформациялануы (қалыптасуы) болса керек. Жетінші кезең - рида (толық бой ұсыну, құлшылық). Мұндай сатыға жеткен жанға дүниелік істердің еш әсері жоқ, оның жүрегі ұлы іске бағытталғандықтан, қайғы, реніш, т.с. сияқты жайлар мұндай жанның көңіл-күйін өзгерте алмақ емес. Үшінші саты – мағрифат - Алла тағалалық ғалам.

Мағрифатта - дін, ғылым жолдарының амалдарын жүзеге асыра отырып, Алланы тануды мұрат етеді. Ұстанатын тәртіп –заңы: а) пәнилік болу, яғни өлмей тұрып өлмектік, б) дәруіштік салтты мойындап, қабылдау, в) әрбір қиындыққа шыдамдылық көрсету, с) адалдық жолмен таза талаптанбақ, д) шариғат және тариқат жолымен бірдей амал жасау, е) дүние, мал-мүліктен қол үзіп, көңіл суыту, баз кешу, з) терең білім алу, ж) ақыреттің барын мойындау, и) ақиқат сырларын игеру, к) болмыс тылсымы туралы мақам-жолды игеру. Төртінші саты - хақиқат. Ақиқат ғаламына жоғарыдағы айтылған шариғат, тариқат, мағрифат жолдары амалдарының баршасын жүзеге асыра отырып, Алланың барлығына және бірлігін тану баспалдағын басып өтіп барып жетеді. Бұл жол - сопылық ілімнің шыңы. Ұстанатын тәртіп - заңы: а) Алла жолын ажырату, б) пақырлыққа көңіл тоқтатып, мойынұсыну, в) шариғат - тариқат тәртіп-заңын білу, с) мағрифат - ақиқат тәртіп - заңын білу, д) Алланың берген несібесіне қанағат ету, ж) адамдардың, әркімнің көңілге түйген сырын жаймау, сыр сақтай білу, з) кісіге азар бермеу, айыпты бетке баспау, и) жақсы мен жаманның ара-жігін ажырату, тану, к) асқа елден бұрын қол созбау, м) білген білдірілгендерді іске асыру. Ақиқат - үміт, ол мақсат, ол адам мен Алланың тұтастығы туралы тылсым сана.

Сол тылсым адам баласын  өзіне құмар еткен, ынтық еткен. Бұл қырық шартты толық игерген, төрт ғалам шеңберін айналып өткен адам - сопылықтың шыңына көтеріледі, Жаратушымен қатынас туады. Ол әуелгі сәби - періштелік қалпын сақтай отырып, Хақпен біріккенде - «болмыс бірлігі» (фәнә филләһ) ұғымымен түйінделген (таухид)дидарлы хикметті көре алмақ. Ал бұл қырық шартты толық игермеген адам-сопы бола алмайды. Сопыға қойылатын негізгі бес қатал шарт бар:

Оңашалану

Ораза тұту, ашығу

Мінәжат етіп, жалбарыну

Тоқтаусыз іздену, тоқтаусыз  ілім үйрену

Ақлақ - мінез-құлықты өзгерту [27, 60-61 б.]. Тариқат жолына түскен адам өзіне рухани ұстаз іздеген. Мұндай ұстазды шейх десе, оған қол ұсынушыны мурид (шәкірт дейді). Әрине тариқат жолына түсіп, мурид болуы үшін адам шейхтың бар айтқан ісін бұлжытпай орындауға міндетті. Шейх өз муридіне лас жерді тазалау, көшеде қайыр сұрау сияқты істерді атқаруға міндеттеген. Мурид бұл істерді орындаудан бас тартпауы керек. Мурид денесін, рухын жетілдіру үшін сынақтардан өткен. Муридтің тәні де, жаны да таза болуы шейхтың негізгі қоятын талабында. Муридтердің тұратын баспаналарын канака деп атаған. Шейхтың басшылығымен ханакада тұратын муридтерді факир (араб. «қайыршы») немесе дәруіш деп атады.

Канахалар негізінен VIII ғасырларда Хорасан мен Мәуренахрда қайырымдылық тұрғысында құдай жолында жүргендерге арналып жаппай тұрғызылды.

Кейбір канахаларда  мүриттер өздерінің пірлерімен бірге  тұрды. Канахалар негізінен VIII ғасырларда Хорасан мен Мәуренахрда қайырымдылық тұрғысында құдай жолында жүргендерге арналып жаппай тұрғызылды. Кейбір канахаларда мүриттер өздерінің пірлерімен бірге тұрды. Пір қайтыс болғанда сол канаха ішінде жерленді, солайша пір әулиеге, ол жерленген канаха киелі орынға айналды.  Осы канахада өмір сүретін дәрушілер зиарат ететушілердің қайыр садақасы есебінен күн көрді, мешіт, медресе салынды, әлеумет шоғырланған орталық болды. Осы мінажат орны көшпенді тайпасына діни үгіт, насихат жүргізетін тұрақты киелі мекен болумен де құнды еді. Қ.А. Яссауи кесенесі жанында дәруіштерге арналған канахалар көп болған. Оның мекендеушілеріне және жетім - жесір, сағырларға арналып кесененің атақты тайқазанына әр жұма сайын бидайдан «әлім ботқа» пісіріліп, тегін таратылған. Дәруіш ұйымдары Куфа, Басра, Бағдат, Нишапур қалаларында айтулы рухани күшке айналды. Олар негізінен әлеуметтік әділеттілік, таза дін жолында болғанымен, олардың арасында да қаланың бай адамдарымен, әкімдерімен байланыста болып, саясатпен айналысқандары да боған. Бұл мәнде дәруіштік ұйымдар өкімет басындағыларға қауіпті болғандықтан ара-тұра сопылар қудаланып, тіптен қатал жазаланып отырған. Сопылар демократиялық бағытты ұстануға тырысқандықтан оларды «дінсіздер» деп айыптау да болып тұрған. Сопылықтағы басты тұлға - дәруіш. Дәруіш ислам дініне, оның ішінде тікелей сопылыққа қатысты феномен. Дәруіштер екі түрлі болған. Біреулері ел аралап, зікір салып, өздерін азапқа салса, екіншілері шейх басқарған қауымда қызмет еткен. Зікір салу әркімнің қолынан келетін іс емес, ол үшін үн болуы шарт. Зікір адамдарға ерекше әсер етуі тиіс.