Қазақстандағы дәстүрлі емес исламдық ағымдар жүйесіндегі құранидтердің алатын орны және рөлі

Сопылық – ислам дінінің өзіндік төл тума мәдениеті терең тарих қойнауына нәр алатын халықтар мекендеген аймақтарға таралуы барысында, сол жергілікті халықтардың салт - дәстүрі, исламға дейінгі наным – сенімдері және дүниетанымдық ұстанымдарымен етене сіңісіп кетті. Сопылық ілімнің қалыптасуына иудаизмдегі «Каббала ілімі»(жаратушының мәңгілі жайында ауызша таралатын діни өсиет), буддизмдегі «Нирвана ілімі» (нәпсі құмарлықтың толық сөнуі), гректік неоплатонизм, бақсылық психотехникасы, христиандық аскетизм (монахтық өмір салты), шииттік ағымның ұстанымдары (маһди) ықпал-әсерін тигізген. Сопылық ислам діні аясында мистикалық-аскеттік ағым ретінде қалыптасып, түркі және парсы тілдес халықтардың мәдениетінің өзіндік бір ерекшелігі ретінде көрінді. Орталық Азияда Нақышбандия, Қадария, Кубравия және Яссауи тариқаттары тарады. Ислам дініндегі сопылық діни-мистикалық ағым. Ғалымдардың пікірінше «Тасаууф» (сопылық) сөзінің түбірі «суфәтун» (жүн, түк) сөзінен шыққан. Себебі сопылық жолын ұстанушы өзін Алланың құзырына тасталған жүн тәрізді сезінеді дейді. Ал басқа бір пікір бойынша «сыфатун» (қасиет) деген сөзден тараған. Сопы өз бойына адамзаттың асыл қасиеттерін жинаған адам десе, енді өзге ғалымдар «тасаууф» сөзі – «сафа» - яғни «тазалық» сөзінен шығады деген пікірді ұстанды.

Сопылықтың қалыптасуы мен дамуы бірнеше кезеңдерді қамтыды. Алғашқы кезең – Мұхаммед (с.ғ.с) Пайғамбарымыздың және сахабалар мен табиғиндердің өмір сүрген кезеңі. Бұл кезеңде  «тасаууф» (сопылық) ұғымы болмаған. Ислам дінінің мөлдір бұлағынан Құран Кәрім мен Алла елшісінің сүннетінен негіз алған сахабалар мен табиғиндердің амалдары Алланы көріп тұрғандай шынайы беріліп құлшылық ету, дүниеге, байлыққа қызықпау болатын.  Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбар дүниеден озғаннан кейінгі үш ғасырдан бастап,  ислам діні аясында ислам дінінің негізіне жат түрлі пікірлер мен философиялық көзқарастарды ұстанатын топтар қалыптасты. Біртіндеп сопылық топтар күшейіп, түрлі тариқаттарға бөліне бастады. Кереметтер және ғажайып құбылыстарға  деген көзқарастар көбейіп, сопыларды дәріптеу  мен қастерлеу, дүниеден озған соң оларды әулие тұтып, қастерлеу орын ала бастады. Сопылар ислам дініне бидғат кіргізушілер және ширк жасаушылар деп санайтын топтар мен сопылар арасында дау - дамай шығып, мұсылмандар арасында түсінбеушілік тудырды. Жалпы сопылық туралы айтқанда сунна- таза сопылық және шынайы сопылықты бұрмалаушы зікіршілер ара жігін ашып алуымыз қажет. Сопылық жайында пікір айтқанда, сопылық ұғымының мән-мағынасын толыққанды зерттеп қана, яғни біржақты көзқарасты ұстанбай, орта жолды негіздеу арқылы қарастырған жөн.

Сопылықтың іргелі категориясы- білім культі, парасат және махаббат культі. Сопылық тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негізі. Сопылық – бұл терең тұлғалық дүние, түсінік. Сопылық шынайы түрде Құран Кәрім мен сүннет негізін ұстану-Алла Тағаланың бұйрықтары мен тиымдарын бұлжытпай орындау шариғи заңдарды ұстану. Аскеттік (дүние мүлікке қызықпайтын) өмір салтын ұстану, о дүниенің қамын жеу, Жаратушыны махаббатпен , ғашықтықпен сүю, діни мәселелерді сабырлылықпен, сақтықпен шешу, шүкіршілік ету, тәубеге келу, адалдық, әділдік, дүниеге қызықпаушылық жолын таңдау. Алланың әулие құлдары шариғат ілімін жетік меңгерген. Сахабалар мен табиғиндер ұстанған сопылық  жолы ислам шариғаты үкімдерін орындау және өмір салтын ұстану. Сопы - тақуалар саяси билік үшін тартыс кезінде, дүниелік істерге араласпай оқшау тыныш өмірді таңдады [19, 68-70 б]. Суфизм қазақша-сопылық дүниетаным, ислам мәдениетіндегі өте көрнекті құбылыс.

Сопылықтың дәл бүгінгі күндегі  тынысы мен оның жұлдызды шағындағы  қуатын әрине салыстыруға болмайды. Оның жұлдызы жанған уақыты X-XVғғ дейінгі  аралық. Осы заманда тек мұсылман елдерінде ғана емес, тіптен Батыс Европа елдерінде српылыққа деген ерекше ынта - ықылас байқалды. Мұның көптеген себептері бар, оның ішіндегі айта қаларлығы - сопылықтың мистикалық табиғатында (қазіргі богословия ғылымында жиі қолданылатын «эзотерический», яғни грекшеден аударғанда құпия, сыры ішінде деген мағына беретін ұғымда). Яки сопылық эзотерикалық мәнді өзінше яғни христиандық түсініктен өзгеше қарастырған. Ірі сопылар, айталық әл - Ғазали мистиканы, тылсымды адам ынтасынан мүлдем өзге, сыры адамға жабық деп қарастырмайды, қайта олар өз болмысын сол әлемдік тылсым құдіретіне тікелей байланыстырады. Мұндай ұғымдар христиандыққа жат. Себебі онда адам - құдай не оның баласы. Сопылықта адам ешқашан жаратушы ісіне, оның сырына қол сұғып, құдай болам деп күнәға батпайды. Жаратушыны тану жолында Алланы тану- олар үшін тұтастығын сезіну. Алланың дидарына ғашық болу- танымның ең жоғарғы формасы. Жаратқанға ғашық болу-оған сену емес, оны тану. Бұл пікірді айтушылар мешіт тарапынан өте қатаң жазаланып та отырған. Бірақ ислам дінінде сопылық діннен шығушылық емес. Исла өзге діндермен жарысқа түскенде, сопылар- оның теориялық жағынан бірден-бір айтулы қорғаушылары.

Сопылықтың метаұғымдары сенім, таным, ғылым. Сондықтанда сопылықтың танымдық мәселелері әлемдік ойшылдарды, діни философияның өкілдерін бей - жай қалдырмаған. Сопылықтың тарихы дегенде  мынандай екі ұғымға тоқталған жөн. Олар: мистика (тылсым) және аскетизм (тақуалық). Бұл екеуі де сопылыққа дейін болып - толып, арналарын тауып, тіптен философиялық тұрғыдан да қарастырылып, ғылыми объективті мәндері біржолата айқындалған. Мистика деген зороастризм, буддизм, христиандық, манихей сияқты діндердің бәріне тән. Мәселен айта кету керек, аталған діндерден Конфуций ілімі өзгешелеу, себебі қытайлар адамнан құдай жасамаған, және жаратушыны өзгелердей адам кейпіне түсірмеген. Олар көбінесе адам қасиеттерін сөз еткен. Мистиканың сопылыққа дейін философиядағы ең ақырғы көрінісі Плотин еңбектерінде орын алған. Ал оның ұстазы Платон да мистикадан алыс кетпеген. Платонның идеялары шын мәнінде ақылмен танылатын құбылыстар еместі, олардың мазмұны тылсым. Одан бері де Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардың ісі және ілімі де мистикалық сипатта болатын. Мысалы Алланың бірлігі және барлығы ешқандай рационалистік  мәндегі дәлелдермен анықталатын мәселе емес. Жаратушының бір екендігін және бар екендігін жүрекпен сезіну керек еді. Осы мәселе хадистерде өзге де ғалымдар еңбегінде ғылыми танымдық жағынан гөрі таза сенімге негіздеген еді. Таза сенім күндердің күнінде күдік туғызады, неге және неліктен деген сұраққа бастайды. Сонда қандай жауап болмақ. Сопылар осы мәселе жөнінде топтпсқан.

Демек сопылар – ислам философиясының ілгері өрлеудегі қажеттілігін сезінген ойшылдар еді. Бұл сопылықтың бір  жағы, екінші жағы міндетті түрдегі- аскеттер (тақуалар) еді. Аскетизм-көне құбылыс. Ертедегі Үнді елдерінде мұндай кезбе әулиелерді архаттар деп атаған. Зороастризм, мани, христиан діндерінде де тақуалық бар. Дүние қызығынан безініп, таза дін жолына түсушілерді «тақуалар» деп атаған. Сопылықта мистика мен аскетизмді тұтасқан күйінде бірінен – бірін ажыратуға болмайды. Осы тұтастық ерекше дүниетанымды қалыптастырған. Сопылықтың пайда болуы жайында Е.Бертельс өз кітабында былай деп жазады. Пайғамбардан кейін халиф болған Әбу Бәкір мен Омар кезінде ресми билік пен дін мәселесін бірінен - бірі ажырамай бірге жүргізді. Сонымен бірге бұл халифтердің тұрмыс - тіршілігі тайпаның өзге адамдарынан ерекшеленбеді. Билік мәселесі үшін халиф Осман кезінде айқындала бастады. Халифтің байлыққа ынтасы ауды. Бұл оған қарсы наразылық туғызып, ақырында Осман дұшпандарының қолынан қаза тапты. Османның қазасы билікке таластың басы болатын. Билік төртінші халиф Алидің қолына тигенмен, ол ұзақ болмады. 661ж билік басына Мағауия келді. Ол қастандық әрекеттерден қауіптенгендіктен, Алидің тұқымдарын мейлінше қуғынға салды. Сонымен қатар Мағауия өз жақтастарын көбейту мақсатында тайпаның белгілі адамдарына жомарттық жасап, сыйлықтар беруге мәжбүр болды.

Пайғамбар Мұхаммед (с.ғ.с) кезінде  соғыстан түскен байлық тайпаның барлық мүшелеріне тең бөлінетін. Мағауия  тұсында мұндай тәртіп мүлдем бұзылды. Бұл халықтың кедейленуі мен наразылығының күшейуіне әкеліп соқты. Нақты осы жағдайда Мағауия басшылығы пайғамбар өсиеті мен жолынан таймау қажеттілігін ұғынып, оны жүзеге асырды. Осы мақсатта пайғамбар сөздерін (өсиеттерін) жинау жұмысы басталды. әрине Құранды сөзсіз басшылыққа алу міндетті болғанымен, өмірде, саясатта кездесетін сансыз сұрақтарға Құраннан жауап табыла бермейтін. Пайғамбардың көзі тірісінде қандай қиыншылық болса, Расулдың өзі жауап беретін. Мұхаммед (с.ғ.с) көз жұмған соң мұндай істерге сахабалар араласқан. Кейін Мағауия өлтіріліп, билікке талас жылдары сахабалар да бітуге жақындаған еді. Ендігі жерде ақылды кім айтпақ деген мәселеге тірелгенде, пайғамбар сөздерін (хадис) жинау керек деген шешім қабылданды. Бұл қиын іс еді. Сонымен хадистер жинау жөнінде арнайы мамандық пайда болды, оның аты- мұхаддис. Пайғамбардың хадистері анық болуы үшін мұхаддистерге талап қойылған, ол талаптың аты - иснад. Бұл тәртіп бойынша әлдекім хадисті айтса, оны кімнен, қашан алғанын, естігенін толық баян ету керек ті [20, 152 б]. Алғашқы мұхаддистер халық арасында беделді болған, себебі олар факихтер - құқық мамандары болатын. Олар Құранды және оны түсіндірушілердің еңбектерін жете білетін. Бірақ Омйеядтер билігіне наразылық күшейіп, әр жерде көтерілістер лаулағанда (ибн Мухтар ибн Абу Убайда Санфи, Мұсаба ибн Зубайра т.б ) жұртшылық мұхаддистерге наразылық білдірді.

Себебі олар ресми  билікті қолдап шыға келді, яғни сыйлыққа сатылып кетті. Осындай жағдайда билікке наразы жұрт өз ішінен жаңа мұхаддистерді шығарды. Ол хадистерді айтып, насихаттаушылар ғана емес, оларды тікелей іске асырушылар еді. Ресми билікке қарсы шыққан адамдарды захид(отшельник) немесе абид (Служитель божий) деп атаған. Бұлардың ешқандай теориялық негіздері болмаған. Олардың ислам дініне жалпы сенушілерден өзгешелігі, біріншіден дінді қабылдауға толық берілуі (дүниені ұмытып), екіншіден белгілі дәрежедегі діни іс-әрекеті. Олар Құранның (111:47) сүресіндегі «Мен сендерді еске алсын десеңдер мені ескертіңдер» дегенге биік мән беріп, барлық бос уақытын Аллаға құлшылық жасап, оның қажетті сөзін қайталаумен болды. Өмірде халал мен харамды ажырату мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Не халал не харам соны анықтау қажет болды. Осы мәселе туралы  ұзыннан – ұзақ пікірталастар болып, нендей табыс халал болмақ деген әңгіме күн тәртібінен түспеді. Захид немесе абидтер мына істе бір ауыздылық білдірді. Билік басында отырған немесе соларға жақын адамдардың берген сый – сияпаттары харам деп саналды, себебі олар байлықты әділеттілік жолымен таппаған.Алғашқы захидтер не халифтен не олардың қызметкерлерінен ешқандай сыйлық алмаған.

Захидтер билік басында отырғандарға ел ішіндегі әділетсіздіктер туралы ақыл - кеңес беруді өздерінің парызы деп санаған, бірақ ол үшін алудан бас тартқан. Захидтер туралы мұндай діни сарындағы аңыздар көп [21, 100 б.]. Соның бірі - олардың күн көру тәсіліне қатысты. Захидтер даладан шеңгел теріп әкеліп немесе су тасып әкеліп, сатып күн көретін. Сондағы дәлелдері - даладағы шеңгелдің ешкімге қажеті жоқ және ешкімдікі де емес, су да сол сияқты. Яғни бұл аңызда захидитердің күнделікті тұрмыстағы тазалығы, тақуалығы айтылған. Мәселе кісі еңбегін жемеуде, шеңгел мен суды сатқанда захид өз еңбегін бағалайды. Бұл халал, ал егер олай етпесе сатудан түскен ақша харам. Захидтер таза еңбекті - Алланың берген ризығы деп мойындайды.

Ислам мәдениетін зерттеуші  ғалымдардың мистика яғни тылсым туралы әңгімелерінде атақты Рабиға анамыз туралы көп айтылады. Ол кісі жасынан көп бейнет көрген, жетім өскен, жас кезінде біреулер ұрлап алып, күңдікке сатқан. Алайда құдайға берілген әулиелігін білген қожасы оған бас бостандығын берген. Содан бұл қасиетті анамыз Басрада өзінің жақтастарын қасына жинап, біріңғай тақуалық жолына түседі. Рабиға Әдавияның айтқанын қысқаша баяндасақ, ол былай. Менің бар болмысымның мәні жаратушы Бір Алланың дидарына ынтықтық, ол өзінің Аллаға деген ыстық сезімін махаббат деп атаған. Рабиға үшін Алладан өзге өмірін сарп ететін ештеңе жоқ. Рабиға махаббатының мақсаты- Жаратушымен толық бірігуі (висал). Бұл жерде Рабиға Махаббатының екі мәселесі бар. Біріншісі - Аллаға махаббат, оның рақымы үшін, яғни пендесінің жаратушысына парызын өтеуі. Абайдың: «Махаббатпен жаратқан адамзатты, сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті» дегені осы мәселеге келеді. Алланы сүю арқылы жақсылық, рақымшылық беруші Жаратушысының алдында адам өз парызын өтейді. Екіншіден - Рабиға махаббаты Алланың дидарына яғни өшпейтін, солмайтын құдіретті сұлулығына ынтықтық. Дүниедегі ең сұлу - Алла. Ол сұлулық Алланың дидарында. «Дидар» деген ұғым Алланың нұры, сұлулығы деген мағына береді. Алла шебер, яғни ол тек өзі сұлу ғана емес, сол сұлулықты тудырушы да. Әрине дүниедегі Алланың ғажап сұлу етіп, жаратқаны оның пендесі-адам. Рабиға Жаратушы  өзі берген сұлулықты, Алласының өзіне арнаған [22, 70-74 б.].

Сопылық ілімді, оның танымын  неплатонизмсіз түсінуге болмайды. Бұл  жерде біз неплатониктердің басты  тұлғасы Плотинге тоқталайық. Ол біздің эрамыздың 204 жылы Египетте дүниеге келген, Шығыстың дүниетанымдық ілімдерімен толық таныс болған. Плотиннің басты шығармасы «Эннеады деп аталады. Ол тоғыз кітаптан, әрбір кітап тоғыз тараудан тұрады. Бірақта әрбір тараулардан көптеген мәселелерге жауап табуға болады. Плотинде «құдай» деген ұғым жоқ. Ол құдайдың орнына «алғашқы», «бір» (единое) деген түсініктерді қолданған. Құдай деген бір, ол қарама - қарсылықтардан тыс, онда ізгілік я зұлымдық дегендер әлі ашылып дараланбаған, танылмаған ашылмаған тұтастық. Әлем осы тұтастықтан өрбіп - өседі, бірақ одан тұтастық өз қуатын азайтпайды. Ол жарық сияқты алыстаған сайын күңгірттене береді. Плотин эманацияның бес сатысын нақтылап айтқан: 1) Бір (единое), 2) рух, 3) жан, 4) материя, 5) әлемнің физикалық тұрпаттағы көріністері. Рух немесе ақылды Плотин бірдің бейнесі деген. Бір дегенде дүниенің әртүрлі сансыз заттар мүмкіндік ретінде аңғарылады. Ал жан болса, ол рухтың алғашқыға (бірге) қатысы қандай болса, оның рухқа қатысы сондай. Адам жаны әлемдегі тіршлікке дейін болған, ол жағдайға, қажеттілікке байланысты адамдар денесіне ие бола алады. Демек Плотин жан мен тәннің дербестігі әрі бірлігі туралы ілім жасаған. Сондықтан Плотиннің айтуынша жан тәннің кірінен арылып, бірге (құдайға)  тартылуы керек.

Бұл істі ақылмен атқаруға мүмкіндік жоқ. Бұл мәселеде жалғыз қолданылатын шара - экстаз. Осы күйде адам өзінің жеке менін ұмытып, дүниемен тұтасып кетеді. Яғни адаммен тұтастықтың бірігуі болмақ. Осы жағдай кейінгі сопылықта әлденеше түрде айтылып келді. Оның ең айғақты дәлелі сопылардың зікір салуы. Плотин философиясына зер салғанда мұсылмандардың айтатын қағидасы «Алла бір, пайғамбар хақ» дегені түседі [23, 45 б.]. Алла бір, ол ең алғашқы шындық. Алла бір болғанымен ол тұтас, оның тұтастығында қисапсыз өмірде заттардың өмір сүруінің мүмкіндігі сақталған. Оны Плотин эманация сатылары арқылы берген. Алла бір, пайғамбар хақ, яғни бәрі бірден өрбиді, қайтадан бірге сияды. Бұл Плотиндік көз-қарас, мұсылман философиясында құдай рухтан, жаннан, материядан бұрынғы шындық. Рух, жан , тән - сопылар дүниетанымының да ең негізгі ұғымдары. Бұл жерде қосымша айтылар сөз тәнге қатысты, сопылар нәпсі деген ұғымды жиі қолданған. Рух деген ұғым сопылықта бірнеше мәнде пайдаланылғанмен, оны көбінесе мидың тынысы деп айтқан. Сондықтан да сопылық ілімнің тарихында неплатониктердің орны ерекше болған. Сопылықтың толысуы оның ұғымдары мен түсініктерінің, яғни философиялық терминдердің айқындалуымен анықталады. Осындай сопылықтың теориялық базасын жасаушылардың алғашқыларының бірі Абу Абдалла харис ибн - Асад ал - Анази ал - Мухасиби (857ж қайтыс болған). Ол «Ар ри айа ли хукук Аллах» («Алланың әмірін мойындау») деген кітабында адамға әсер ететін сыртқы күштер мен жүректің қалауының арасындағы жайларды қарастырған.