Қазақстандағы дәстүрлі емес исламдық ағымдар жүйесіндегі құранидтердің алатын орны және рөлі

Сопылар деп алғашқыда дөрекі жүнен тоқылған киім киген мұсылман-аскеттерді атаған. Бұдан барып тасаууф сөзі шығады, ол мистицизм ұғымын білдіреді. Сопы сөзін кең ауқымды түрде түсіну керек, ол Алла мен қарым-қатынасқа түсу үшін көптеген кедергілерден өтіп, үлкен қызмет етеді. Сопылық мұсылман ілімінде адамды Алла мен қарым-қатынасқа түсіретін бірден-бір жол. Бұл діни тәжірбие аймағы, ол мұсыламандық ілімдегі шариғат заңдарымен жүзеге асырылады. Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с) өмірден өткеннен кейін халқы құдайға құлшылық етуін шариғат заңдары бойынша орындап отырды, ал ақылгөй ғұламалар шариғат заңдарын сақтап, талқылап, түсіндіріп отырды. Кейбір адамдарды эзотерикалық заңдар қанағаттандырмады, бірақ та олар дінді тек ашылу - аян ретінде қабылдамай құпия деп те түсінді. Шииттердің (Али партиясының жақтаушылары) пайымдауынша жер бетіндегі құдайлық даналықтың жетекші ұстазы күнәсіз имам деп есептеді. Сопы - шиит Азиззаддин ан - Насафидің түсіндіруінше имам рухани құндылықтардың бастамасы. Сопылық жолды игерген сопылар үшін Алла мен қарым-қатынас жасау мүмкін. Бұл миссияны әрбір сопы өздігінен орындады, олардың пайымдауынша адамның бойында сенімділікті сақтап қалу үшін, ішкі жан-дүниесіндегі ақиқаттылықты тану керек деді. Бұл  таным жолды игеру үшін жетекші ұстаз қажет болды, мұндай ұстаздардың саны артып жатты, бірақта сопылық пен шиизмдегі жетекші ұстаз ұғымының арасында айырмашылықтар кездесті. Сопыларда жеке вилайа (Жаратушыға жақын тұрушы, қасиетті) концепциясы жүзеге асты, бірақта вилайаларды жаратушы белгілегенмен де олар қарапайым адамдар болды [9, 186 б.].

Вилайа (Жаратушыға жақын  тұрушы, қасиетті) ұғымы сопылық  философияға шығыс гностицизмінен енгенімен де, қатаң сопылық құрылмда нақты белгіленген жоқ. Сопылықта дайрат ан - нубувва жаратушы мен адамның арасын байланыстыратын тұрақты және мәңгілік тәсіл. Бірақ та жаратушының елшісі, сол арқылы ол заңдарды хабарлаушы, иерархиялық тұрғыдан қасиеттілерден төмен тұрмайды, өйткені әрбір елші вали (жаратушыға жақын тұрушы, қасиетті) болып табылады. Ибн ал - Араби былай деп жазады: «Вилайа бәрін тегіс қамтушы, әрбір елші (расул) міндетті түрде пайғамбар (наби ) болу керек, сондықтан да әрбір пайғамбар вали, бұл әрбір елші вали дегенді білдіреді». Өзінің табиғатында пайғамбар ғана жаратушымен қарым –қатынас функциясын атқарады. Шииттермен сопыларда «қасиеттілік» сөзі вилайа сөзімен теңбе - тең емес, сондай ақ «қасиетті» сөзі де вилайа сөзімен бара - бар емес, бірақта бұл кітапта бұл сөз жалпы мағынада қолданылады. Сопылық терминологияда вали сөзінің нақты анықтамасы «жақын тұрушы». Бірақта бұл маула сөзі сияқты «қорғаушы» мағынасында білдіруі мүмкін. Ал шииттік терминологияда вали сөзі «имам», «құдай сөзі» және «мәігі өмір сүруші ақылшы ұстаз» деген мағыналарды білдіреді. Сопылық ұстаздар имамдар сияқты эзотерикалық ілімді игерген, олар бұл ілімді имамдар секілді генеологиялық тұрғыдан емес, рухани желілер арқылы игерген. Нақты бұл ілім оларға жаратушының екі іс-әрекетінен кейін келді: Мұхаммед арқылы және жаратушының таңдаған ұстаздарының тізбегі арқылы. Шииттер мен сопылар құдайлық ашылудың рухани мәнін сақтап қалуы үшін таухид_________шариғат_______хақиқат нұсқалармен түсіндіргісі келді, бірақ та олардың мистикалық (құпия,жасырын) танымдары әртүрлі болды. Олардың негізгі көз-қарастарымен, қағидаларында көптеген өзгешеліктер кездесті. Олардың айырмашылығы қауымының негізінен туындады. Өйткені сопылық исламның ішіндегі негізгі ағым болғандықтан, түбірі шариғаттан құрылды, ал шииттерде негізгілердің өзегі имам, күнәсіз жетекші болды. Сопылардың өмір сүру тәсілі мен ойлау үлгісі шииттерге ұқсамайтын [10, 230 б.].

Исламның діни-мистикалық ілімі суфизм. Мистика «құдай туралы жасырын сыр, ал мистик құдай туралы жасырын сырды ешкімге айтпайтын адам»деген мағынаны береді. Ежелгі Грек пен Мысыр мистицизмінде құдай туралы ойлап, онымен қауышу үшін мистик өзін қинай отырып, терең рухани өмір сүрген және ол түсініксіз болған. Қатынастың орнығуына және жандарының жоғары өрлеуіне, рухани тұрғыдан жаратушымен мәңгі бірге болатындықтарына сенді. Сондай ақ сопылардың шиитерден өзгешелігі  зікірдің екі түрімен мен тариқат жолдары. Сопыларда бастысы - мистикалық танымда белгілі бір жолмен жүру. Ал қарама - қарсылығында шииттер имамның делдалдылығына мұқтаж болды, әлемнің жасырын тылсым тұңғиығына үңілді. Сопылар гностикалық амалды да меңгерді [11, 88 б.]. Сопылар өзге де гностикалық әдебиеттерді қолданады, сондай ақ шиизмнің ашық таралуына тиым салынғаннан кейін олар шииттердің әдебиеттерін де пайдалана бастады. Олар шииттік гностикалық жүйесіндегі кейбір жеке элементтерін өзгертіп алды. Бұл байланыста сонымен қатар неоплатондық және христиандықтың кейбір элементтері де өзгеріске ұшырады. Болашақта олар неоплатондық, христиан-гностикалық және шииттік сипаттарын жойды.

Шииттердің пікірінше  Али Мұхаммедтің орнын басушы, генеалогиялық сопылық тізбегінің көсемі деп пайымдады, бұл сопылық  ілімді талқылап, түсіндіруде үлкен  қателіктерге алып келді. Сопылар Алиді имам ретінде қабылдамайды. Ираннан тыс өзге мемлекеттерде сопы-шииттер сирек кездесетін, сондықтан да такиййа (әдейі сақтық мақсатында сенімнен бас тарту). Шиитердің имам жайындағы көз-қарастары сопылықпен үйлесімдік таппады. Бұнымен қоса сопылар шииттердің бай’а (сенім антын қабылдау) салтын орындау арқылы муршид(сопы - жетекшінің) алдында сенім антын қабылдады. Сопылар Али мен Мұхаммед (с.ғ.с) қалап кеткен ілмдерді де негізге алып оқыды. Көптеген сопылар ал - Джунайданың жолымен жүргендіктен исламның негізі бағытын ұстанғылары келді, сондықтан да олар өзгелермен қарым-қатынаста көптеген келісушіліктер мен төзімділіктерге бой ұсынды [12, 525 б. ]. Исламның діни-мистикалық ілімі суфизм. Мистика «құдай туралы жасырын сыр, ал мистик құдай туралы жасырын сырды ешкімге айтпайтын адам»деген мағынаны береді. Ежелгі Грек пен Мысыр мистицизмінде құдай туралы ойлап, онымен қауышу үшін мистик өзін қинай отырып, терең рухани өмір сүрген және ол түсініксіз болған. Өйткені кез-келген адамның мистицизмді ақылмен түсініп, үйреніп кетуі мүмкін емес. Тек ол құдай жолына түсіп, қаншама қиыншылықтарды басынан кешіре отырып, өзін рухани жетілдіріп, көңілін тәрбиелесе ғана толық түсіне алады. Демек мистицизм көңіл тәрбиесі.

Демек мистицизм көңіл тәрбиесі. Сондықтан біз сыртқы көзбен мистицизмге адамның ақылымен танып білуі мүмкін емес, бір ұлылыққа немесе құдайға сезімдік ішкі дүниемен тікелей қауышуы, онымен тікелей байланыс жасауы деп анықтама береміз. Енді «суфи» немесе «тасаууф» сөзінің шығу тегіне келсек, ғалымдар арасында түрлі-түрлі пікірлер қалыптасқан. Сопылықты жақсы түсіну үшін, алдымен ол сөздің мағынасы мен терминологиясын жақсы түсіну керек. Араб тіліндегі сөздіктерде суф - жүн, суфи-жүннен тоқылған шекпен, ал Исламда VІІІ - ІΧ ғасырларда пайда болған және Араб халифаты елдерінде кең таралған діни мистикалық ілім, деп жазылған. Бұдан басқа әртүрлі мағыналарға ие суфи және тасаууф сөзін зерттеген ғалымдар бірнеше анықтама береді:

1.Мұхаммед пайғамбардың Мединедегі  мешітінің жанында отыратын, жақындары үй-күйі жоқ қайыршы сахабалар болған екен. Осы сахабаларды «әһли сұффа» немесе «асхабы сұффа» деп атаған.Олар тек қана Аллаһқа құлшылық етумен, Хазіреті Мұхаммед пайғамбарға қызмет жасаумен шұғылданған. Осыған байланысты кейінгі замандарда сол сахабалар әһли сұффа, асхабы сұффа сияқты өз нәпсісін тәрбиелеген, Алланы әрдайым ойлайтын адамдарды «сұффа», «суфи» деп атап кеткен. Суфизм қарапайым адам түсініп болмайтын, ұғынуға өте қиын ілім, өмірге нәр беруші ілім,оны тек сопылық жолмен ғана тануға болады – дейді,- Идирис Шах, ал сопылардың көпшілігі Алла сыйлаған ерекше қасиеті бар адамдар. Барлық сопы құмарта оқитын ХIVғ Шейх Сухраварди жазған «Авариф аль мағриф»(Тұңғиық білімнің тартуы) кітабын 1891ж ағылшын тіліне аударған В.Кларк суфизмнің шығу тарихын былайша баяндайды: Мекке мен Мәдинедеі дервиштер делінетін бір топ адам 623ж бір - бірімен достастық пен берілгендікке анттасып, топ құрып өздерін сопылар деп атаған, сөйтіп суфизмнің негізін салған.Алғашқы халифтердің екеуі Әбу Бәкір мен Әли ерекше дене жаттығуларын жасайтын (зікір салатын) адамдардың ұйымын құрған. Осы бағытты ұстанушы Увайс әл Қарани 651ж алғашқы тариқа суфи (жол, сопылық бауырластық,батыс ғалымдары орден дейді)құрды. Ал Сирияда VIII ғасырда осы жолды ұстанушыларға арналған ғимараттар ашылды. Осылайша өмірге бүгінде бүкіл әлем танитын және таңданатын суфизм келді. Алғаш суфизм сөзін ориенталистер қолданды [13, 11 б.]. Суфизм нышанын ориенталистер әдебиеттен кездестірді. Әсіресе Британдық Ост - Инд компаниясының өкілі сэр Улиям Джонс және  сэр Джон Малколм  Үнді, Орта Азия, Персия, Ауғаныстанның дипломаттық тілі парсы тілін өте жетік білген. Олар дінді мистикалық түрде зерттей отырып, суфизм ілімін зерттей бастады. Сырт көрінісін көрген олар сопыларды мүлдем Ислам шарттарына ұқсамайды, көбінесе християндарға ұқсатты. Исламды толық түсінбеген батыс шығыстанушылары, исламның ішкі рухани ілімін қайдан түсінсін. В.Кларк «суфизмнің  тұқымы Адам заманында себіліп, Нұх заманында өсіп, Иса заманында пісіп, Мұхаммед заманында таза шарапқа айналды»деген аллегория бар екеніндігін айтады. Шынында да сопылық өзін -өзі тәрбиелеу, әдептілік жолы болғандықтан, Адам Атадан бастау алады. Сопылық сыртқы және ішкі кірлерден арылып, тамаша мінез - құлық пен сипаттарды өзіне лайықты бір түрде қамти отырып ақиқат жолына ұластыру ілімі [14, 88 б].

Сопылық ілімі ахлақ (мінез- құлық) пен әдептілікке ерекше мән бере отырып, сопылық жолындағы әрбір  мүрид Алланы тану барысында ең алдымен  сол мінез - құлқы мен әдептілігін жақсартуы болып табылады. Әбіл Хусайн ән Нурий: «Сопылықтың бастауы жақсы мінез - құлықтан». Мұхаммед пайғамбарымыздың ақлағы жайында Құран Кәрімде былай делінген: «Шын мәнінде сен әлбетте көркем мінез иесісің» [Қалам,4]. Сонымен қатар Хазіреті Айша анамыздан Мұхамед пайғамбарымыздың ақлағы жайында сұрағанда: «Оның ақлағы Құран еді» деп жауап берген. Демек Құран Кәрімнің мағынасын ойлау және оқу, сонымен қатар үкімдерімен жүру арқылы жоғарғы ақлаққа негіз болады. Ислами ахлақтың яғни ақлақ ілімінің тақырыбы адам рухы болып табылады. Осы ақлақтың жақсаруы, тәрбиеленуі рухтың күшеюіне, жүректің тазаруына қатысты мәселе ретінде қарастырылатын ілім сопылық. Мұхаммед пайғамбарымыздың «Мен бір мақсатпен емес, тек кемел ахлақты толықтыру үшін жіберілдім» сөзінен оның жоғарғы бір ар құлық иесі болғандығын көреміз.Құран Кәрімде Мұхаммед пайғамбарымыздың ақлағы жайында:

«Расында сендер үшін, Алланы да ақірет күнін де үміт еткендер және Алланы көп еске алғандар үшін, Алланың  елшісінде көркем өнегелер бар» [Ахзап,21][15, 418 б.]. Сонымен қатар Мұхаммед пайғамбарымыздың муминдерден имандыларының ең кәмілдісі ақлақтан (мінез- құлықтан) ең- ең жоғары болғандары-деп баяндауымен ақлақтың, иманның жемісі және кәмілділіктің белгі, нышаны болғандығы көрінеді. Алланың сүйікті құлдары, әулиелер де міне осы Мұхаммед пайғамбарымыздың ақлағымен жүргендер рухани жол көрсетушілер болып табылады. Әбу Мұхаммед Жаририй: «Сопылық кемелдікті меңгеру, жаман мінезден арылу» деген. Яғни мұндағы айтылған сөздегі мән мағына сопылықтың бастау қайнары Мұхаммед пайғамбардың мінез құлқы бойынша жүру және де ұстанып отыруы керектігі көрсетіледі. Сопылықтың бастау қайнары Алла адам баласына өз рухынан (құдіретінен бір сыр) үрлеген уақыттан басталады. Аллаға құлшылық еткен алдыңғы өткен адам баласы Хазіреті Адамнан бастап, қазіргі күнімізге дейін сопылық жол жалғасып келеді. Алайда сопылық жолы және ілімі ретінде Һижри II ғасырдан бастап қалыптасқан.

Сопылықтың мақсаты ихсан, яғни адамды кәміл адам дәрежесіне көтеріп, нәпсінің шаңдарынан арылту, болмыстың  сырына жету, Алламен қауышу болып  табылады. Бұл туралы мынандай хадис шариф бар: «Бір кісі Мұхаммед пайғамбардың мәжілісіне келіп, былайша сұрақ қойыпты : Ей Алланың елшісі иман дегеніміз не?» Оған иманның мәнісін түсіндірді. Ол тағы қайтадан: «Ей Алланың елшісі ықылас дегеніміз не?» Оған тағы да ықыластың не екенін баяндап берді, Адам тағы да сұрақ қойды «Ей Алланың елшісі ихсан дегеніміз не?» сонда Мұхаммед пайғамбар оған былайша жауап берді: «Ихсан Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету». Сен оны көре алмасаң да, ол сені көріп тұр. Міне сопылықтың мақсаты мән- мағынасы осы, яғни Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету. Ешкім сопылықты оңай іс екен деп ойламауы керек. Керісінше өте қиын да ауыр жол.Бұл жолда кемелдік дәрежеге жеткен пірің болмаса, жалғыз жеке қиынға соғады. Кәміл адам дегеніміз осы жолдың қыр сырын білетін өз рухани арылу жолшылығын бітірген діннің ішкі сыртқы жағын әбден меңгеріп, Аллаға ұласқан адам. Сопылық жолында кәміл ұстазы жоқ адамның аяғы тайып, құздардан құлауы ғажап емес.Сопылық жолындағы қателіктерінің бірі «жолды» мақсат санау болып табылады [16, 158 б.].

Жолды құрғансып, ұрандау теріс  түсініктегі тариқатшылдыққа апарып соғады. Ал жол адамға Аллаға ашылу  жолында рухани тазару үшін өзінің талап тәсілдерін қояды. Жол дегеніміз  тұрақтаушы емес, керісінше жеткізуші, ұластырушы сондай- ақ жол көрсетуші, үйретуші. Жол мақсатқа жеткізетін құралдар болып табылады. Сопылық тамаша ақлақ (мінез - құлық) және әдеп. Мінез - құлық пен әдепті үлгі өнеге етіп, Мұхаммедтен аламыз. Адамдардың жаман қылықтардан алып, көркем мінез иелері болулары жүрек тазалығына байланысты. Алла Құран Кәрімде былай дейді: «Ол күн, мал да, балалар да пайда бермейді». Бірақ кім «Аллаға нағыз жүрекпен келсе ғана пайда береді» [Шұғара, 89]. Және де Мұхаммед пайғамбар бір хадис шарифінде былай деп көрсетілген: «Алла сіздердің дүниелеріңіз бен түрлеріңізге емес, жүректеріңізге қарайды».Сопылық ілімнің негізгі қайнар көзі Құран Кәрім мен әһли сунна. Мұхаммед пайғамбардың мінез - құлқы сүннет болса, ол сүннетті Құраннан алды.

Ал сопылар Құран мен сүннетті қатар ұстайды. Тасаууф сөзінің терминдік мағынасы да Құран мен сүннетті ұстанып жүрген жамағатты білдіреді. Зерттеуші сопылықтың көптеген кезеңінен өтетінін байқап, әр кезеңнің өзінің аты болып, кейін «суфизм» атына ие болғанын көреді. Шейх Абдуль Касим аль Кушайри өзінің атқты «Ар Рисалятул кушайрия» рактатында былай деп жазды: «біліңдер мұсылмандар Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін артынан ілесушілер өздерін тек қана сахабалар деп атаған, ал одан кейінгілер өдерін табиғиндер деп атаған, одан кейінгілер өздерін әртүрлі атай бастаған». Біреулер өздерін тақуа, ал басқалары Алланың құлымыз деп аады. Ал одан кейін әртүрлі ұйымдар мен ағымдар пайда болды. Құран  мен сүннетті шынайы ұстанушылар өздерін сопымыз деп атады. Алғаш тассауфқа еңбек сіңіргендер ислам ғұламалары Хасан Басри, Мұхаммед ибн Араби мен әл - Ғазали болды [17, 150 б.]. Сахабалар мен табиғиндер негізінде сопылар еді. Өйткені суфизм нәпсісін қанағаттандыру үшін емес Алла разылығы үшін құлшылық қылып, тақуалылықтың барлық принциптерін орындайды. Олар тек қана парызды орындап қана қоймай, Мұхаммед пайғамбардың сүннетін толық орындайтын. Олар тек қана харамнан емес, макрух амалынан өздерін тиятын. Сондықтанда олардың көздері Алла жарығымен нұрланып, даналығына ие болып,құпияларын  тануға қабілетті еді.

Табиғиндер осылайша өмір сүрді. Бұл дәуір исламның алтын кезеңі еді. Исламның даму тарихында жаңа ілімдер мен ғылымдар пайда болды. Бірақ ілімнің дамуымен Мұхаммед пайғамбар мен сахабалардың рухани әсері әлсірей бастады. Адамдар құдайға шын кқңілмен құлшылық етпейтін болды, сондықтан да осы дәуірде мұсылмандар рухани тәрбиеге мұқтаж еді. Сопы ғұламалар осы мәселелермен айналыса бастады. Имам Мұхаммед Садық әл- Ғамаридің суфизм негізін құрушылар ислам принциптеріне сәйкес құрғандығы жайында «Суфиз негізін құрушыларға келетін болсақ онда біліңдер негізінде хақ ислам діні жатыр». Суфизмнің өзі игілік (ихсан), ал бұл Мұхаммед пайғамбардың хадисінде келтірілген діннің үш негіздерінің бірі. Имам Мұхаммед Садық әл- Ғамаридің айтуынша егер мұсылман діннің үш негізінің бірін орындамаса, яғни ихсан онда оның дінінде кемшілік болады. Ислам мен иманды толық меңгергеннен кейін, тариқат исламды толықтыру үшін керек. Ибн Халдун өз кітабында былай дейді: Бұл білім (тасаууф) Мұхаммед пайғамбардан кейін исламда пайда болған шариғат ілімі. Тариқаттың негізі сахабалар мен табиғиндер жүріп өткен ақиқат жолы. Бұл Аллаға толық берілу жолы, әлемнің қызықшылығына берілмей,  жоғары дәрежеде өзін тақуалықпен ұстайды. Бұл Аллаға жан тәнімен құлшылық ету. Сонымен суфизм жаңа бір ағым емес, Мұхаммед пайғамбар мен сахабалардың өмірінен алған. Шынайы сопылықтың түбірі Құран мен сүннеті қамтиды [18, 448 б.].