Қазақстандағы дәстүрлі емес исламдық ағымдар жүйесіндегі құранидтердің алатын орны және рөлі

Адамды сүй, Алланың  хикметін сез,

Не қызық бар өмірде онан басқа,

Немесе:

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті,

Адамзаттың бәрін сүй  бауырым деп,

Және хақ жолы осы  деп әділетті

Абай бойынша адамды адаммен байланыстыратын күш  махаббат болса, адамды Алламен байланыстыратын  жол махаббат. Адамзат махаббатқа ие болуға лайық

өйткені оның жаратылысы махаббатпен байланысты. Ал осы махаббатты тарту қылған Алла тағаланы сүю әуел бастан. Белгілі дәрежеде Алла сүюдің ұлы үлгісі болып табылады. Хақ Тағала адамды сүйгендіктен оның бар жағдайын жасап, ақыл – сана арқылы таным, таңдау беріп өзіндегі ең жақсы қасиеттерін дарытқан. Қара сөзінде айтқандай сені жақсы көргенді жақсы көру парыз. Ендігі мәселе осы қарызды қалай қайтаруға, яғни сүю махаббатқа ие, болудың көрінісі қандай? Сүю дегенде біз сүйген адамға жақсы қарау, оны қорғаштау, құрметтеу т.б ілтипат білдіру жиынтығынан тұратын  амал әрекетке дайындық, көрсету деп білеміз. Абай өзінің өлеңінде Алланы сүю, адамды сүю, Хақ жолын сүюден иман болады деп есептейді. Ал иман дегеніміз адамның жан тазалығы, рухани толысқан дүниесінің көрінісі. Адам Алланы Жаратушы есебінен сүйеді, ал адамзатты жаратушының жаратылысы есебінде сүйеді, ал Хақ жолын сүю дегендедегеніміз Алла мен адам, адам мен адам қатынасын белгілеуші қасиеттер. Бұл қасиеттер арқылы адам рухани кемелденіп, бейнелі сөзбен айтсақ мәңгілік сапарға қор, азық жинайды. Сондықтан да Алламен жасаған «әл Мисақ» келісіміне адал көпшіліктің азығы әділеттілік пен рақымшылықтан тұрады. Адамның иманы сырт көзге көрінетін руза, намаз, зекет, қажылық сияқты істермен емес ішкі жүрек тазалығымен танылады:

Имамдарға ғибадаттан сөз  қозғаған,

Хұснизән мин иманда білді ойлаған,

Иманның тазалығын жақсы  ұқтырмай,

Сыртын қанша жуса да, іші оңбаған

Яғни сырт сенім, сырт иман адамның ішкі рухани дүниесіне  зиян болмаса, пайда емес. Абсолют  рух болып табылатын Алланы тек  рухани тұрғыдан танып, адамгершілік қасиеттер  арқылы Ол белгілеген әділетті жолды әділетті болсаң таба аласың:

Алла деген сөз жеңіл,

Аллаға ауыз жол емес

Ынталы жүрек, шын көңіл

Өзгесі Хаққа қол  емес

Абай шығармашылығында қазақ ұлтының ерекшелігі барынша  көрініс берген және ақын сол ерекшелікті барынша айқындау үдерісін белгілегенін байқаймыз. Оның фәлсәфалық өлеңдерінде сопылық оқуға қатысты мәселелер сопылық әдебиет дәстүрінде емес, өз халқының дүниетаным, түсінік, паймын ерекшелейтін әдеби дәстүрде бейнелеуге деген талпынысы көрінеді. Сондықтан Абай поэзиясында сопылық әдебиетке тән элементтер жоқтың қасы. Сопылық ұғым, мотив, бейнелерді Абай қазақи тұрғыда беріп, өз дүниетанымының сұрыптауынан өткізе отырып берген.

2.3 Исматуллашылардың өз ілімдеріне тарту әдістері мен тактикасы

Исматулла елден қуылып, бір рет аузы күйгеннен кейін  «исматуллашылар» жаңа тактикаға көшті. Шәкәрім өлеңдерінің өздеріне ыңғайлысын іріктеп, редакциялап, «Иманым» деген атпен кітап шығарды. Қазақ фольклорын, аңыз – әпсәналарды бұрмалап өз идеологиясына ыңғайлап алды. Батыстағы Бекет атаны, Қ.А. Яссауидің «Шәкірті» етіп жіберді. Абайды да «Сопылықтың» уағыздаушысы етіп көрсетуге тырысып жүр. Мұның бәрі өз нәтижесін берді. Өйткені фольклор мен әдебиет – қазақтардың ең жанды жері. Аңыз ертегілердің кейіпкерлерін қазақтар идеал санайды. Өзін қазақпын деп әр адам осы арқылы есейді. Қазақтың осы бір жанды жерін дөп басқан «Сопылар» Өздерінің «Зікір», «Жүректі тазарту» сияқты ілімдеріне бет – перде етіп алды. «Сопылар» өздерін Президент Н.Назарбаевпен бір діни ағымда кетіп бара жатқандай етіп көрсетеді. Түркістанда өткен қазақтардың 2 – ші құрылтайында Қ.А. Яссауи туралы Президенттің айтқан сөзінен хаттарға үзінді қосып, оны «сопы» етіп қойады. Осы арқылы өздерінің ыңғайына көнбеген «Басы асау» оқу орындарының басшылары мен мемлекеттік шенеуніктерге сес көрсетіп отырады. «Шынның жүзі» хабарына қатысатын белгілі тұлғаларға сөз арасында «Сопылыққа» қалай қарайсыз?  Қ.А. Яссауиге көз – қарасыңыз қалай?» - деген сұрақтарды қыстырып отырады. Әрине, мұнда кез – келген адамның «дұрыс» деп жауап берері сөзсіз. «Сопылар», «Исматуллашылар» осындай қитұрқы жолмен «тілінен тартып», пікір айтқызып, қазақ зиялылары мен қоғам қайраткерлерінде «өздерімен бірге» екенін, «сопылықты» олардың да қолдайтынын көрсетуге тырысады. «Күлтөбе», хабарының көздейтін басты мақсаты – сол. Хабарға міндетті түрде 3 – 4 «сопы» қатысады. Күні бұрын дайындалып, өзара сөз байласып алған олар әңгіме ыңғайымен қақбайлап, аты дардай академиктерді, мүйізі қарағайдай жазушыларды, қздерінің «сопылық қорасына» кіргізеді. Бұл тактика «сопылардың» апта сайынғы «кіші құрылтайында» нақтыланады. Айталық анау – мынауға илікпейтін, басқалар сияқты эфирде жылтыңдай бермейтін, бірбеткей, приципшіл жазушы М.Мағауинді «арбау» екі рет 2004 жылдың қыркүйек айындағы «кіші құрылтайдың» жоспарына кіріпті. «Б.Атығай, Зікірия аға мен Саят ағаны М.Мағауинге жолықтыруға тиіс». Бұл тапсырма олар үшін қте маңызды еді. Бұл тізімде белгілі жазушылар Қ.Жұмаділов, Т.Әбдікұлы, Қ.Ысқақтың да аттары ұшырасады. Исматулланың сопылары қазір Алматыда, Семей өңірінде, Түркістан маңында жамағат деңгейінен асты. Ал Маңғыстауда сопылар  өздерін «шухрат» деңгейінен астық деп сезінетін сияқты. Бұл жорамалға қисынды дәлел айту үшін «Адай ата» кесенесін салу идеясының қайдан шыққанын және екі жыл бұрын болған жайттарды талдау керек. Анығына тоқталатын болсақ Ел басымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қ.А. Яссауи бабамыздың салып кеткен сопылық ілімі жайындағы жеке көз – қарасы мынандай: «Қазақстан аумағында ислам ханафиттік деп аталатын діни – құқықтық мектеп пен сопылықты насихаттайтын идеологияның негізінде қалыптасты. Сопылықтың елеулі ерекшеліктерінің бірі – қоғамдық қатынастардың белгілі бір ахуалында ислам догмаларының жерсінуіне мүмкіндік беретін рухани бейімделгіштігі. Міне осы сияқты. Міне осы сияқты сопылықтың  оң ниетінің арқасында ислам дінін қабылдаған қазақтар Құран ережелерінің негізінде де исламға дейінгі дәстүрлі ырым – жораға да табиғи түрде және бір мезгілде мінәжат ете алатын болған. Осылайша қазақтар өздері үшін жаңа ислам дінін қабылдағанымен өз бабалары – түркінің көшпелі тайпаларының рухан мұрасынан да көз жазған жоқ. Қазақстан аумағындағы сопылық дәстүрдің негізін салып, оны түркілік дәстүрмен үндестірген әйгілі тұлға – Қожа Ахмет Яссауи,  оның кесенесі байырғы Түркістанға орналасқан. Яссауидің тікелей жанқиярлық еңбегінің арқасында ғана қазақ тайаларының ұлттық ортасында ислам канондары мен далалық дәстүр үндестік тапты [78, 105-106 б.]. Исматулла ағымы жоғарыда айтып кеткеніміздей олар өз ілімдеріне дана Абай мен қажы Шәкәрімнің өлең шумақтарын пайдаланады және еліміздің зиялы қауымдарымен кездесу кештерін ұйымдастырып, жастарды көптеп еліктіруде. Бұл діни ағымға кірген жастар міндетті түрде 40-күнге созылатын оқудан (шілеханадан) өтеді. Мұнда өте қатал тәртіп  сақталады (шәкірттер мейлінше оқшау жүреді, ұстаздың рұқсатынсыз бөгде адамдармен сөйлесуге, кітап оқуға, шілханадан шығуға, баспасөз құралдарын көруге тиым сақталады). Мұндағы қатал тәртіпке шыдамаған кебір шәкірттер өздеріне қол жұмсауға дейін барған. Бұл ағымның қызметі өте қауіпті, осыны ұққан жөн. 

Ал енді Қ.А. Яссаудің сопылық іліміндегі қылуеттегі (шілеханадағы) оңашаланудың ерекшелігін салыстырып көрейік. Қылует – арабша «халует» - сөздік мағынасы жалғыз қалу дегенді білдіреді. Сопылықта мурид (шәкірт) санасының концентрациясын белгілі бір мақсатқа бағыттау және кейбір арнайы зікірлер арқылы  риязаттарды - (тәрбиелеу, арылту, мойындау) орындау үшін шейхтың (ұстаздың) муридін (шәкіртін) қаранғы сыртқы әлемнен жырақтау орындарға яғни қазылған мекенде белгілі уақыт ішінде тәрбиелеу. Қалыпты бұрыс сенімдерден, жаман әдеттерден арылтуды, құтқаруды халуат дейді. Яғни хани жалғыздық қоғамнан «жырақ» жеке дара өмір сүру, тәнімнен халық арасында жаны рухымен Хақпен бірге болуды да халуат дейді.

 Қылует – Хз. Мұхаммед (с.ғ.с) Пайғамбарымыздың – уахи келместен алдын Хира үңгірінде жалғыз оңаша қалуынан басталады. Және де Хз. Мұаның Тұр тауындағы қырық күндік Аллаһпенболған жеке кездесуінен бастай отырып, қылует қырық күндік болып қалыптасқан. Бір адам өмір бойы қылуетте қалып, бірақ та дүнеуи нәрселерді ойлаумен шұғылданса, онда оның қылуетте қалғаны бекер болып саналады. Яғни қылуеттің бастапқы әрі негізгі шарты – Алладан басқа ешбір нәрсені ойламауы болып табылады. Қылует барлық тариқаттарда (жол) болып, ертерек кезеңдерде негіз ретінде тәжірбиеленген. Қылует жалпылай алғанда дергаһтағы жеке бөлмелердің бірінде жасалынады. Шейх қылуетке кіретін мүридті сол бөлмеге кіргізіп, дұға етіп, өзі сыртқа шығады. Одан кейін қылует іс – жүзінде жасалынады, ішіп – желінетін нәрсе әр күні тәртіптік жүйе бойынша беріліп, күнен – күнге азайттырылып отырады. Кейбір тариқаттарда сорпа берілсе, кейбіреулерінде тұзды тамақ беріліп, су ішкізілінбейді. Осылайша қырық күндік қылуетте бітеді. Муридтің қылуеттегі негізгі мақсаты, тапсырмасы тар және қарағғы жерде аз ұйықтау, көп тафаккур (терең ойға шомылу) арқылы және зікір ету ( Алланы еске алу) барысында адамдардан арақатынасты үзіп , оңаша қалу болып саналады [63, 201 б.].

Қылуеттің пайдалары:

Тілдің опаттарынан  сақтайды. Яғни адам қылуетте болғанда Алламен бірге болып, жанында  сөйлесетін басқа біреу болмайды.

Жүрек риякерлік сияқты жат қылықтардан сақтанады.

Дүниеден (рахатынан) бас  тарту, тәрк ету және қанағат пайда болады.

Нашар адамдармен араласу  мәселесі жойылады

Ғибадат пен зікірдің көбірек жасалынуымен

Қылуетте жасалынған ғибадаттардан алынған рухани ләззат муридтің жақсы сипаттармен көркемделуіне  негіз болып табылады

Жүрек тыныштық, рахат  табады

Нәпсімен күреседі

Қылует кезінде жасалынып  тафаккур (терең ойға шомылу) құлды  Аллаға жақындатады

Қылуеттің шарттары:

Мүридтің әрдайым дәретпен жүруі

Әр уақытта ораза  тұтып, ақшам намазының алдында  аузын ашу

Азырақ жеу қағидасын  ұстану және де асқазанын аш етіп ұстауы

Алланы зікір етпеген  уақытында үнсіз жүру

Күнделікті зікірде  мурақабада болуы

Медет және сеніммен жүрегін  шейхпен байланыстыру

Қ.А. Яссауи тариқатында «Қылуеттің» өзіндік мағызы мен өзіне тін әдебі болды. Қ.А. Яссауидің алпыс үш жасынан кейін жер астына өзіне жер қаздырып, соған түскені белгілі. Осы түскен жерін біз «қылуетхана» деп атаймыз. Қылует адамның бір шетте ешкіммен сөйлеспейтін тек зікір, дұғамен айналысатын орын дегенді білдіреді. Кашшани – қылуеті «тірі жанға көрінбейтін жерде сырдың (көңілдің) Алламен тілдесуі, оған жалбарынуы» деп суреттеген. Қылует – тек Қ.А. Яссауидің шығарған қағидасы емес. Осылай өмір сүру Хз.Мұхаммед Пайғамбардан (с.ғ.с), тіпті одан бұрынғы пайғамбарлардан қалған жол. Мұхаммед Пайғамбар (с.ғ.с) өзінің Пайғамбарлығынан бұрын, яғни Пайғамбарлық келетін жылы адамдардан бөлек, Рамазан айында Хира үңгірінде іштей құлшылық ететін. Тіпті Пайғамбарлық кезеңінің һзінде Рамазан айының соғы он күнін итикафпен өткізген. Міне бұлар қылуетке жатады. Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с) жолы бойынша Ахмет Яссауи де қылуетті қалыптастырған. Өзіде жас кезінен Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с) сүннетін қатты ұстағанына байланысты Пайғамбар жасы болған алпыс үш келгеннен кейін «Пайғамбар жасынан аспаймын» деген оймен өзінің өзінің мектебінің маңайынан жер астынан орын қазып баспалдақпен түсетіндей етіп, жасатады және Мұхаммед Пaйғамбардың (с.ғ.с) «өлместен бұрын өліңдер» хадисіне сай, қабірді, өлімді, елестететін күн көзі түспейтін қараңғы бұл жайда ол Аллаға зікір айтумен, оған құлшылық жасаумен, Диуани Хикмет жазумен, нәпсі тәрбиелеумен шұғылданған. Кейбір аңыздарға қарағанда

Қ.А. Яссауи қылуетте 63 жасынан бастап, 120 - 125 жасқа дейін өмір сүрген. Хазини Яссауи тариқатындағы қылуеттің дәстүрін рәсімін былайша суреттейді: Ұстаздың ризашылығымен бір күн бұрын қылует тазалығы үшін ораза намаздан соң тасбих пен рұқсат етілген бір Құран сүрелері мен дұғалары оқылды. Алланы айту зікір еткеннен кейін салда тұрып, құбылаға қарап дауыс шығарып сегіз рет «Тәкбир» айтылады. Мұндағы мақсат нәпсіге қарсы ашылған майданның бастапқы кезде Жаратушы Хақтан жәрдем және жеңіс тілеу.Сол күннің аср намазынан кейін ғибадатхана мен қылуетханалардың барлық есіктері мен мұналары жабылады. Мұндағы мақсат қылуетке кірмекші шәкірттің ұстанған жолына ауа мен суықтан залал тимесін деген ізгі ниет. Содан кейін шәкіртке берілген әтір рұқсат бойынша «әруәд» (дұғалар, истиғфар), кешірім дұғалары және зікір оқылып, сонау күн батқанға дейін Жаратушыға жалбарына отырып, көз жасын төгу. Намаздан кейін тамақ жеу үшін қол жуылады. Қызмет көрсетуші адам құманнан «ифтар» - ауыз ашар үшін ыстық су әкеледі. Сонымен аузын ашады, содан басқа су берілмейді. Осыдан кейін Ахмет Яссауидің кереметтері арқылы өскен қара тарыдан қылует сорпасы беріледі. Егер болмаса қызыл тарыдан да беріледі. Мұндағы мақсат – ешкімнің ортақ болмауы мен осылайша рухани нәрдің пайда болуына кедергі болатындай жағдай тумауын қамтамассыз ету. Тамақтан кейін Құран Кәрімнен бір сүре немесе бірнеше аят оқылады, сапқа тұрып дауыстап үш «Тәкбир» айтылады. Содан кейін Аллаға зікір салумен айналысады. Осы кезде мүридтерді шабыттандырып, қолпаштап жігерлендіру үшін Яссауи хикметтері баяу дауыспен оқылады. Одан кейін басқа бір жерде шаштары алынады. Қырынып болғаннан кейін қылуетхана ішінде сап түзеп, төрт жаққа (әуелі құбыла жақтан бастайды) қарай үш «Тәкбир» айтылады. Ол біткеннен кейін шеңбер құрып зікір сала бастайды. Бұл балауыз шам сөнгенге дейін созылады. Шам сөнген кезде шаршағандарын басу үшін бірнеше сағат тынығады. Сол кезде қаншама перделерің түріліп, Тәңірлік нұрлар шашылады. Мүридтер дәстүр бойынша түстерін мүридқа жорытады. Түс егер жақсы қайырлы болса, Аллағ жалбарынып, ал егер жаман түс болса «Тәксир» деу арқылы және Алланың мейірімі арқылы қайырға айналдырады. Егер жалбарыну мен кешірімділікке мән бермеулік кез болса  «жоғарылаудан» қалып төмендегінің дәлелі. Күндіз – түні осылайша қылуетпен қырық күн бітеді. Асханадағы қылуетшілер бәрінен бұрын дәстүр бойынша қылуетханадан шығып, құрбандық шалады. Бұл құрбандардың қандарын иттерге бермей көміп, сүйектерін сақтау - әдет - дәстүр [80, 147 б.]. Сонымен қатар Қ.А. Яссауи егер кімде – кім ғайып ерендердің әруақтарынан иждтхат (бата) алып, шейхтық мақамында мүридтері және серіктерімен бірге қылуетте отырса, ондай шейхтарған ғайып ерендер тариқаттан тәлім – тәрбие беріп қолдап жүреді. Және осы қылуетте мүридтері мен серіктерінде уажд пен файз пайда болады. Бұл хәлге «сакр мақамы» дейді. Осы мақамда саликке кейбір (құпия) нәрселер көріне бастайды. Ғайып мақамынан не келсе оған көрінеді. Шейх атанған кісі муридінің үш жүз алпыс тамырының қайсысы разы, қайсысы разы емес екендігін білуі керек.

Тасбих – заттардың Аллаһтың зікір етуін және ұлылығын «есту» мақамы болып табылады. Хақтың киелі пәк оның бүкіл нұқсандықтардан таза екендігін тілге келтіру. Осы мақсатта «субханаллаһ» зікірін айту. Тариқаттағылардың белгілі бір сандық мөлшерде «Субханаллаһ» зікірін қайталауы [81, 322 б.].

Тасбихтың абзалдығы  турасында Хз.Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с): «Субһаналлаһ уа бихамдиһ», «Субһаналлаһ азим уа биһамдиһи», «Әстәғфируллаһ уа әтубу иләйһи» - деп жүз рет айтқан біреудің күнәлары теңіздің көбігіндей болса да кешіріледі. Яғни бұл дұғаның негізі Аллаһты мадақтау. Оған шүкіршілік ете отырып, одан кешірім және жәрдем тілеп оған оралу болып табылады. Сопылық жолындағы әрбір мүридтің рухты тәрбиелеу әдістерінен болған осв тасбих тахлил зікірлерін іске асыру арқылы нәпсіден арылу, яғни оны тәрбиелеу мақсатында Жаратушы Хаққа жол ашады. Сұхбат – адам қоғамнан тұрады. Адамдардың бір – бірімен болған қарым – қатынастары аса маңызды нәрсе. Мұндағы мақсат өз араларындағы сұхбат мәселесіне тоқталады. Нашар мінезді біреулердің тура жолға  түсулеріне күндердің бір күнінде сәті келетіндігіне ешкім де жоққа шығара алмайды. Аллаһ өзінің қалаған құлына «хидаят»берсе соны тура жолға салады. Яғни иман келтірген біреу ішкі рухани кемшіліктерден арылуына кәмілдік дәрежеге жетсе Аллаһтың сүйікті құлдары (әулиелер) мен бірге болуы оның ахлақынан өнеге алып тәрбиеленуі арқылы іске асады. Сахабалар қараңғылық деңгейден жоғары кәмілдік дәрежелерге Хз.Пайғамбарымыз (с.ғ.с) сұхбаттарына қатысу, тыңдау арқылы ұласып отырған. Сахабалар өмірден өткен соң табииндер де Аллаһтың елшісінің достарынан алған мұраларын кейінгілерге сұхбат түрінде жеткізіп отырған. Пайғамбарлардың барлығы да адамдарға білім, жақсы мінез, иман, және тақуалықты мұра етіп қалдырған болса ал сол мұраларды иршад пен тәблиғ ету әрбір мұсылманның міндеті болып табылады.Муршидтердің жасаған сұхбаттары тыңдаушылардың көңілдеріне рухани бір шипа, азық десек те болады. Адам айнаға қарап өз - өзін дұрыстауы сияқты , ахлақы (руханияты) жақсы   болған  адамдармен араласу арқылы өз қате кемшіліктерін дұрыстайды.

 Осыған дәлел Хз.Пайғамбарымыз  (с.ғ.с) : «Мұсылман мұсылманның айнасы» атты хадисінен көреміз [82, 124 б.]. Муршидтердің (жол көрсетуші) сұхбаттары жайында Мәулана Суфи Мухаммед Данышменд шейх Хасан Басриден (р.а) былай деп келтіреді: «Сұхбат үш түрлі болады: біріншісі шариғаттан сөз (нақыл), екіншісі – хал, әулиелік, химмет (рухани қолдау, жебеу),кемелділік жайында сөз, үшіншісі – сыр (көңіл, жүрек), хал және хақиқат жайында сөз». Сондықтанда шариғат тариқат пен ақиқат иелерінің міндеті қарапайымдылық пен риязат, мужахада (нәпсіге соғыс ашу), қағидасы бойынша қайғы жұтып, дұға мінажат етіп екіжүзділік пен жолдан азғандарды тура жолға келтіру болып табылады [83, 32 б.].