Қазақстандағы дәстүрлі емес исламдық ағымдар жүйесіндегі құранидтердің алатын орны және рөлі

Проф. Ө.Күмісбаев Абай швғармашылығында Шығыстың атақты шайырларының орны ерекше екеніне мән береді: «Шынында да, балғын шәкірттің ақындық сезімін оятқан өзі медреседе оқып жүргенде өздігінен ізденіп жолыққан шығыс тарландары екендігі сөзсіз». Ғ.Есімов «Хәкім Абай» атты зерттеуінде Абайдың дүниетанымды көптеген шығыс ақындарының ықпалында қалыптасқанын көрсете келе, ақынның ой – санасына бірден – бір әсер еткен Қ.А. Яссауи шығармалары екенін ерекше атайды [71, 39 б.]. Тіпті Абайдың сопылықпен қатынасы тың тақырып екені айтыла, Абай сопылығын ең алдымен Яссауи шығармашылығымен байланыста қарастыру тұжырымдалады: Ол үшін алдымен зерттеуді Қ.А. Яссауидан бастау алу керек [72, 45-100 б.]. Абайдың фәлсәфалық өлеңдерінің идеясы Яссауи хикметтерімен қай дәрежеде үндестік, сабақтастық тауып жатқанын тану үшін сопы бабамыздың оқу мәніне қарабайырлау болса да тоқталып кетелік: «Яссауи Алла мәнін, Құран мағынасын түйіндеуде бір және жалғыз Хақ адамды рух пен топырақ (материя)  қосындысынан жаратқан дейді. Яғни адам жартылай рухани әлемге, жартылай дүниәуи әлемге қатысты. Адам екі әлемді біріктірер аралық  субстанция – жан иегері ретінде өмір атты сынаққа түседі». Бұл сынақтың мәні жанды рухани кемелділікке жеткізу арқылы Абсолют рухқа қосылу, бірігу болып табылады. Бұл туралы Абай былай дейді:

Мекен берген халық қылған ол лә мекен

Түп иесін көксемей бола ме екен?

Және оған қайтпақсың, оны ойламай,

Өзге мақсат ақылға тола ма екен? [73, 224 б.]. Шумақтың бірінші жолында сопылық дәйектеме негізіндегі ислам діні аясындағы Алла Тағала туралы ұғым беріледі: 1)  Хақ Тағала мекен берген деген хабарламаны былай түсінеміз, адам баласы шексіздіктен бөлініп шектеулі дүниеге келеді. Яғни адам абсолют рухтың бөлшегі ретінде бүтіннен бөлінген кіші ғарыш болып табылады. Мұны тамшы мен дария бейнелерімен салыстыруға болады. Шексіз дариядан бөлініп шыққан тамшының шегі бар, тамшы сияқты бұл өмірдің басы, аяғы мерзімі, мекені нақты белгіленген. Абайдың Лә - мекені – Алла Тағаланың тұрағы, нақтырақ айтсақ, мекен, уақыт, кеңістік сияқты адамөлшемінен тыс жасайтын Жаратушының адам түсінігіндегі жоқ мекені. «Лә мекенінің» түсінік тірек болу үшін Яссауиге жүгінейік:

Ошал уақтда мың бір  зикрин қылдым тамам,

Нәфсим өлип лә - мекенге аштым муна – хикметте «лә мекенге нәпсіні өлтіріп» қана жетуге болатыны айтылған. Нәпсі дегеніміз адамның пендешілік болмысы, бұл дүниелік құлықтармен байланысты жанның ең төменгі хайуани тілек қажеттері. Яғни «Лә мекен» адам болмысынан тыс руханишылық бастау мекені деп анықтауға болады. Абайдың бұл өлең жолында «мекен лә мекен» ұғымдары антонимдік қатынаста. Ал екеуін байланыстырушы – халық қылған. Халық қылған, яғни арабша халиқ (жаратушы) деген мағына берсе, бұл сөзде Алла Тағаланың жасампаздық қасиеті мойындалып тұр. Бұл дүниенің барлығын жаратқан бір Алла.

Бұдан адамға мекен жаратқан жоқ мекен иесі Алла Тағала. Хақ  Тағала мекенге де, жоқ мекенге  де қатысты әрі екеуін байланыстырушы. Жаратылыстың бастамасы жаратушыда, яғни түп иесінде. Әркім ақ жаратылыстың мәнін іздеуде ең алдымен осы жаратылыстың иесінен бастауы, соған ұмтылу түсінікті жәйт. Сопыларша адам өзінің рухани бастауына үнемі ұмтылу үстінде өмірдің мәнін таниды. Алайда Абай «көксеу» сөзін тақырыптық топтың ұйытқы сөзі ретінде алған. Көксеу сөзінде «әл Мисақтан», яғни алланың адам баласына тіл қату кезеңін аңсау, армандау мәні жатыр. Бұл дегеніміз түп иесімен бірлікке бірігуге жету, сопыларша «таухид» болу ұмтылысы адам болмысының мәңгі қозғаушы күші екенін тану. Шумақтың үшінші жолында ертелі - кеш «Оған қайтпақсың» деген кесіп айтқан сөзінде арманның орындалады деген үміттен бұрын ескерту жатыр. Өйткені «Оған қайту» дегенде Абай сенікі еместің барлығын қайтару деп түсіндіреді:

Адам ғәпіл дүниені  дер менікі,

Менікі деп жүргеннің  бәрі оныкі,

Тән қалып, мал да қалып  жан кеткенде,

Сонда ойла болады не сенікі? [74, 265 б.]. Абай жіктеу есімдіктеріне тәуелділік жалғауды жалғау арқылы адам мен Алла қатынасын нақтылап береді. Адам «менікі», «сенікі» деп бөліс жүргізіп, меншіктеп жатқан дүние кімдікі? Бұл өмірде «менікі - сенікі» деген қатынас жоқ, тек мен және ол деген қатынас бар. Ғәпіл (арабша «бейғам, неқұрайлы, ыждаһатсыз») адам өмірдің байыбына ой көзімен қарамаста, оған тиесілі емес дүние қуып кетеді. Ақын «мен» деген есімдік «менмендік» сөзін тудырғанына ишара етіп, «менікінің» барлығы о бастан «оныкі» екенін ескертіп, бұл дүниеге жататын «тән, мал, жан» ұғымдарының мәні бос, дүние мәні жалған деп көрсетеді. Ал жалғандық ерте ме, кеш пе аян болып, жоқ болып кетеді. Сонда Абай «менікі» дегеннің барлығы өлім мен құрдымға кетіп мәңгілік өмірде жоқ болады дейді. Бұл өлең Яссауидің мына хикметімен үндесіп жатқан жоқ па:

Дүние меің мүлкім деген  сұлтанларға,

Әлем малын сансыз жиғып алғанларға

Ғауш уа ғишрет бірле  машғул болғанларға

Өлім келсе бірі уафа қылмас әрміш.

Дүниенің шегі бар  ол шекті белгілейтін өлім. Яғни өмірге адам өлу үшін келеді. Бұл  өмірдің мақсаты – Алланың аманат етіп тапсырған жанын рухтандырып қайтару,осы рухтандыру мәртебесімен ол қзінің мәңгілік ғаламдағы орнын белгілейді. Яғни адам баласы өз бастауына оралуында рухани толысып, кемелденіп, қор жинап қайтуы міндет. Ақылға салып өмірдің мәнін түсінген адамның мақсаты осымен айқындалады. Сонда рухани азық қор дегенді қалай түсінеміз? Осы жерде өлеңнің басына назар аударарлық:

Лай суға май бітпес қой  өткенге,

Күлеміз қасқыр жалап  дәметкенге

Сол қасқырша алақтап  түк таппадым

Көңілді жайлауынан ел кеткен бе? [75, 223 б.].

1 - ші жол адам рухани қасиеттерді сырт танып, біліп қойғаннан еш нәрсе шықпайды. Оның адамға жұғысты болуы үшін ол осы қасиеттерге лайық болуы тиіс. Өмір бір басқа, өмір сүру бір басқа. Өмір руханишылық үшін күрес. Күрестің нәтижесі өмірді мәнге толтыру болып табылады. Сондықтан бұл өмірді босқа өткізуге болмайды, оны мәнге толтыру адамның өз міндеті. Өмірді жай қызықтап, әрекетсіз өткізуде, адам өз міндетін атқара алмайды. 2 – ші жол сырт қарағанда адамға, өмір оңай табылған олжа не тегін беріле салған тарту сияқты. Адам Алла Тағаланың өмір атты сиының қадірін тани бермейді. Адам үшін жаратылғандықтан ол өзін өмірдің патшасы, қожасы ретінде сезінеді. Ал дұрыс түсінген адамға өмірдің жауапкершілігі мол. Өйткені өмір өткінші, оның қызықтары – алдамшы қызық – думандармен бос өткен тіршілігімізтек нәпсінің азығы болып, өмірдің шынайы құнын нәпсінің бақырына бағалап, нағыз бағасын танымай қаламыз. Жалған дүниеге қызығу адамды алдайды, алданған пенде өзінің жалған жетістіктеріне мәз болып, шынайы құндылықтарынан айырылғанын білмей адасады. 3 – ші жол нәпсіге ерсең бұл өмірден құр қаласың. Нәпсі қандай алдамшы болса, жалған дүние соңына түскен адам сағым қуғандай болады. 4 – ші жол жаныңды нәпсіге билетсең Хақ берген рухани дәнегіңнен айырылып, аңырап қалғаныңды білмейсің. Өмірдің мәнін таппаған адамның тіршілігі бос, рухани құлазып құр қалады. Яссауиде нәпсі ит бейнесімен салыстырылады: «Нәпсім үшін ердім итдік кезіп». Алайда қазақта итке дихотомия болар бейне жоқ. Сондықтан болар Абай оны қасқыр қылып зорайтады. Бұл шумақта «жан – нәпсі» қатынас «қой – қасқыр» дихотомиялық жұбымен беріліп, сопылық әдебиетте еш қолданбайтын мотив арқылы суреттелген.

Берген бе Тәңірім  саған өзге туыс

Қыласың жер жиһанды  бір – ақ уыс

Шарықтап шартараптан  көңіл сорлы

 Таппаған бір тиянақ  не еткен қуыс

Жер жаһанды бір уыс  қылатын Алла Тағала Адам баласына соншама таршылық қылғаны несі? Туысыңдай бір жаралған нәпсің қасқырдай жалаңдап сені жоқ қылуға дайын тұрса, бұл өмірде әділеттілік бар ма? Бұл өмірде орын таппай шырылдаған көңілдің барар жері, сүйенер тауы бар ма? Ақын үсті үстіне жаудырып оқырманын шығар жол іздеп, амал - әрекет етуге итермелеп тұрғандай. Абайдың бұл шумағында тақырыптық топтардың ұйытқыларын бөлек алып қарастырсақ, былай оқуға болады: «туыс- уыс – сорлы – қуыс». Шумақтың бірінші жолында сұраулы сөйлем арқылы автор адамға ой салады: өзге туыс дегеніміз қасқырға қатысты ма, әлде «туыс» сөзінің жақындық мағынасы ескеріліп басқа жанашыр туралы айтылып тұр ма? Егер «өзге туысымыз» қасқыр нәпсі болса, «қой» көңілді бір – ақ уыс қылып жеп қойғанда көңіл сорлап мәнінен айырылып, рухани тұрғыда бос қуыс болып қалады. Сонда өмір дегеніміз, қуыс көңіл қалдыратын нәпсінің салтанаты ма? Жауап іздеуге ақын сөзіне жүгінейік:

Күні – түні ойымда бір – ақ Тәңірі,

Өзіне құмар қылған оның әмірі

Халиққа мақлұқ ақылы  жете алмайды,

Ой мен білген нәрсенің бәрі – дәһрі

Бұл өмірдің мәніне бойласақ, адал адам баласының өзге туысы «күні – түні ойындағы» Алла ма деген сенім туады. Адам өзін тани білсе «түп иесін» танып оны көксеуде өмірдің мәнін таниды. Тәңір мен адам қатынасы құмарлықпен белгіленген. Хақты тануға итермелеуші күш – құмарлық. Ал таным өмір мәнін іздеуге итермелейді. Байқастасақ, адам мен Алла қатынасы тұйықталған шеңбер сияқты. Адамсыз таным жоқ, танымсыз өмір жоқ. Адам Хақты танымас бұрын ең алдымен өзін - өзін тануы шарт. Осы таным жолында адам баласы өмір атты сынақтан өтеді. Яғни сопылардың бұл өмірді сынақ деп белгілеуіне Абай да келіседі:

Өмір жолы – тақ  соқпақ, бір иген жақ,

Иілтіп екі басын  ұстаған Хақ

Имек жолда тиянақ, тегістік жоқ,

Құлап кетпе, тура шық, көзіңе бақ [76, 68 б.]. Таным жолында адам сынақтан мүдірмей өтуі оның таңдауына байланысты. Тура жол адамның тек рухани дүниесімен танылады. Ал рухани дүниенің қоры жасалуына не қажет? Бұған Абайдың мына жауабы бар:

Шырақтар, ынталарың «менікінде»,

Тән құмарын іздейсің күні – түнде

Әділеттік алылық махаббатпен –

Үй жолдасың қабірден әрі өткенде

Абай «менікі» деген  сөзбен тән, материя ұғымын белгілеп, тән құмарына салынудан аулақ  болуға шақырып тұрғанын жоғарыда айтып  кеттік. Өйткені тән құмары нәпсі  құлына айналдырып, тура жолдан адастырады. Ал адам баласын өзге мақұлықтан айыратын адамгершілік қасиеті – махаббат пен әділеттілік. «Адам баласынан махшарда» сұрау беретін қылып, жаратқандығында һәм ғәдәләт, һәм махаббат бар. Берген нәрседе сұрау бар,яғни ғұлама ақын Алла Тағала адамның дене бітімін, ақыл – санасын, сезімдерін ғана махаббатпен жаратып қоймай оның дамып, өркендеп өсуіне қажетті жағдайдың барлығының кемелділігі тек махаббат негізінде жаралғанын айта келе: «Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың қарыз емес пе? Деп махаббатқа тек махаббатпен жауап беру керектігін тұжырымдайды. Я.ни Абай адамның бар жағдайын келтірген Аллаға маххаббат арқылы рахметін білдірк парызы, міндетті деп білген сияқты. Ал Яссауи үшін махаббат адамның өмір сүру амалы болып табылады:

Дертсиз адам, адам ерміш мұны аңлаң

Ғишқсиз адамхайуан жинсі  муны тыңлаң

Көңіліңізде ғишқ болмаса  мангайығлаң

Гирианларға хас ғишқымны ғатақылдым [77, 126 б.].

Яссауи дертсіздік дегенде  бейғамдық, адамгершілік қасиеттерді  бастайтын рақымшылық, қайырымдылық, жанашырлық, арлылық, әділеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіре алмайтын ахуалды айтады. Адамды дертті қылатын жүрек, жүректі адамшылыққа тартатын махаббат болып табылады. Сондықтан ғашықтықты білмейтін адамның хайуаннан айырмашылығы жоқ. Адам тек өзін ойлағанда, өз қара басынан аса алмай тәкәппар, өркөкірек, қатыгез т.б. адамшылыққа жат қасиеттерге бой алдырып, адами болмысынан айырылады. Бұл туралы Абай былай дейді: «Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын», яғни махаббаты жоқ адам мал сияқты өмірін құр өткізеді. Адамның адамдығы жақсылыққа, жәбірленгендерге араша түсумен ел – жұрттың игілігі үшін жанын салумен, әділетті әрекетімен таңылады:

Мазлұмға жаның ашып ішің күйсін

Харекет қыл пайдасы  көпке тисін

Көптің  қамын әуелден  Тәңрі ойлаған

Мен сүйгенді сүйді деп  иең сүйсін,

1-ші жол Адамның жәбір көрушіге жаны ашуды зұлымдықты тану жатса, іш күю арқылы ол зұлымдықты айыптап қарсылық білдіре алу, қарсы болу актісі көрінеді. Жақсылық пен жамандықты айыра білу – адамның басты қасиеті. Бұл мәтіннің тақырыптық топ ұйтқысы деп, «жан күю» тіркесін аламыз. Сопылық оқу бойынша адамның адамдығы оның жан дүниесімен белгіленеді. Жан күю дегеніміз жанның жанның құр мүлгімей өз ұстанымы бар екенін көрсетіп, өмірге деген белсенді қатынасын айғақтайтын үдеріс. Үдеріс бар жерде даму бар. 2- ші жол зұлымдыққа қарсы әрекет етудің жалпы жақсылық жолында еңбек етудің пайдасы көпке тиеді дегенде жамандыққа көнігу, әділетсіздікке көну еш болмайдыдеген ой талғам адамды іс қимылға әрекетке шақырып тұр. Бұл тармақтың тақырыптық топ ұйтқысы ретінде харакет – пайда деп белгілейміз. Абай әрекеттің барлығы құптала бермейтіні сондықтан оның пайдалылығын негізгі нысанға алу қажеттігін нақтылап тұр. Және пайданың өзі де кім тұрғысында шешілуі керектігі маңызды екенін ескеру бар. 3 – ші жол жалпы «көп» сөзінің мәні кең: «көп» сөзі тобыр, көпшілік сияқты ұғымдарды да қамтиды Сондықтан көпке тисін, көптің қамы дегенде кім туралы айтып тұр деген ой сап ете түседі. Және де бұл «көп Тәңірдің қамқорындағы көпшілік екені тағы айтылып тұр. Данышпан Абай да бұл сұраққа бірден жауап берген:

Көптің бәрін көп  деме, көп те бөлек

Көп ит жеңіп көк итті, күнже жемек,

Ғәдәләт пен мархамат көп азығы

Қайда көрсең болып бақ  соған көмек,

Шумақтың бірінші жолында  «көп» деген сөздің мәні ашылып, көпті тобырдан ажырату бар. Қазақ «көп ит көк итті жеңді» деген сөздітобыр дара тұлғаларды жоқ қылу жағдайын суреттеуде қолданды. Алайда Абайдың «көк иті», «Лай суға мал бітпес қой өткенге » өлеңіндегі қасқыр бейнесіндегі нәпсі болса, бұл өлең жолын басқа мазмұнда нәпсінің көп түтуіне түсуі мазмұнында түсіну қажеттігі туады. Осы жерден «әуелден» сөзіне тоқталу керек. Сопылар «әуелден» дегенде «әл Мисақ» келісіміне ишара ету дәстүрі қалыптасқан.

Әууел әләст бираббикум деді біл Хақ,

Қалу бәлә деді рухым  алды сабақ

Хақ Мұстафа ферзендд деді білің мутлақ

Ол себептен алтмыш үште кірдім йерге (Қ.А. Яссауи хикметі)

Абайдың «Көптің қамын  әуелден Тәңрі ойлаған» деген сөзі осы «Әл Мисақ» келісімімен байланысты. Яссауи хикметтерінде Хақ тағала адам баласымен келісімге келгенде, көпшілік келісіп, тек аз бөлігі ғана үндемей қалған деген түсінік бар. Абайдың «көп» ұғымы Яссауидің Хаққакелісім берген көпшілік десек, көп пен Тәңір қатынасының мәні айшықтала түседі.Бұл «көп» Яссауи сияқты «әл Мисақ» келісімін қабылдаған көпшілік болып табылады. Сондықтан да Тәңірі олардың қамын әуелден ойлағанының мәнісі осында. Абай да адамға осы Хақ келісіміне қатысқан халайықтың пайдасына әрекет етуге шақырады. Бұл шумақта адам бейнесіндегі екінші жақтағы жіктеу есімдігімен берілген оқырман және мазлұм (Жәбір көруші) қатынасымен қоса, «көп – Тәңір» қатынасын көреміз. Сен зұлымдыққа қарсы тұра алсаң Хақ сүйген көпке қосыласың ал қарсы тұра алмасаң, зұлымдар қатарынан орын аласың. Абайдың «Мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін» деген тұжырымыбасқа да өлеңдерінде қайталанады: