Сатып алу-сату шарты

4 Сыйға тарту  шартының ұғымы, нысаны, элементтері

Сыйға тарту шарты  бойынша бір тарап (сыйға тартушы) басқа тараптың (сыйды алушының) меншігіне затты немесе өзіне  немесе үшінші адамға мүліктік құқықты (талапты) тегін береді немесе беруге міндеттенеді, не оны өзінің немесе үшінші тұлғаның алдындағы мүліктік міндеттен босатады  немесе босатуға міндеттенеді.

Қайтарымсыздылық –  сыйға тарту шартының ең негізгі  белгісі болып табылады. Затты  немесе құқықты қарсы беру не қарсы міндеттеме болған кезде шарт сыйға тарту шарты деп танылмайды. Сыйға тарту шарты – мүлікке билік жүргізудің заңды амалы. Сыйға тарту шарты мерзімсіз болып табылады.

Қолданыстағы (күшіндегі) азаматтық заңнамаға сәйкес сыйға  тарту шарты реалды немесе консенсуалды шарт болуы мүмкін. Мүлік шартты жасау сәтінде берілетін болса, онда сыйға тарту шарты реалды болып келеді. Ал басқа жағдайда, егер мүлік болашақта берілетін болса, (шартта осыған қатысты талап бекітілсе) онда ол консенсуалды болып табылады.

Сыйға тарту шартының нысаны. Сыйға тарту шартының азаматтық  айналымдағы ерекшеліктеріне қарай  заң шығарушы шарт нысанына арнайы талаптар қояды. Егер нақты сыйға  тарту шарты жасалса, жалпы ереже  бойынша ауызша нысанда жасалады. Жазбаша нысанын жасау, егер сыйға тартушы заңды тұлға болып және сый мөлшері он айлық есептік көрсеткіштен асатын болса талап етіледі. Сыйға тартудың жазбаша нысанын сақтамаған жағдайда шарт жасалғанын басқа жазбаша жасалған құжаттармен дәлелденуі мүмкін.

Алдағы уақытта сыйға  тартуға уәде беру – консенсуалды шарт болып табылады және әрқашан жазбаша түрде жасалады. Осы шарттың заң талап ететін жай жазбаша нысанының сақталмауы оның жарамсыздығына әкеп соғады (ҚР АК 508- бабы 2 тармағы).

Сыйға тарту шартының элементтері. Сыйға тарту шартының пәні болып зат және мүліктік құқықтар болып табылады (ҚР АК 506 бабы 2 тармағы). Нақты сыйға тарту затын көрсетпей – ақ өзінің барлық мүлкін сыйға тартуға уәде беру жарамсыз болады. Бұл жағдайда сыйға тарту пәні болмайды.

5 Сыйға тарту  шартының тараптары

Сыйға тарту шартының тараптары сый беруші мен сый  алушы болып азаматтық құқықтың барлық субъектілері келуі мүмкін. Жеке тұлғалар, заңды тұлғалар (ұйымдастырушылық-құқықтық нысанасына қарамастан), мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөліністер болады.

Сый беруші болып мемлекет немесе әкімшілік-аумақтық уәкілдік берген орган арқылы шартта қатысады. Сый беруші болып әрекет қабілеттілігі бар азамат әрекет ете алады.

Сыйға тарту мүмкіндігі мынандай жағдайлармен шектелген:

• 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар және сот әрекетке қабілетсіз деп танығандар үшін барынша шектелген.
• Сыйды беру үшін алдын ала қорғаушы мен қамқоршы органдардың келісімі керек.
• Егер сыйға тартушы 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмаған немесе әрекет қабілеттігі шектелген кәмелетке толған болса, заңды өкілі қорғаушы және қамқоршы органның алдын ала келісімінсіз сыйды беруге рұқсат ете алмайды.
• Әрекет қабілеттігі шектелген және жартылай әрекет қабілетті тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәміле болып табылатын мәмілерді ғана өз бетімен (дербес) жасай алады.
• Әрекет қабілеттігі жоқ тұлға ешқандай шектеусіз сый алушы ретінде бола алады, ал сыйды оның атынан қорғаншылары (ата-аналары, асырап алушылары) алады. Қамқоршыларының келісімімен 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар және әрекет қабілеттілігі шектеулі азаматтар сый алады (ал ұсақ сыйларды олар жеке өздері алуға болады).

Егер мүлік заңды  тұлғаның жедел басқару (шаруашылық жүргізу) құқығында болса, оны тек  меншік иесінің келісімімен сыйға  тартуға болады. ҚР АК 220-бабына сәйкес, сыйға тартушы бірлескен меншіктің қатысушысы болса, онда сыйға тартуға бірлескен меншікке қатысушылардың барлығының келісімімен ғана жол беріледі.

Қозғалмайтын мүлікті  сыйға тарту шарты:

Сый беруші заңды тұлға  болған және сыйдың құны заң актілерінде  белгіленген  он айлық есептік көрсеткіштен асатын;

Шартта алдағы уақытта  сыйға тартуға уәде етілген жағдайларда  жазбаша жасалуы керек.

Қозғалмайтын мүлікті  сыйға тарту шарты мемлекеттік  тіркелуі керек.

6 Сыйға тарту  шартының мазмұны

Сыйға тартушының құқықтары мен міндеттері. Сыйды беру оны сый алушыға беру оған қатысты белгілерді (кілті және с.с.) беру немесе затқа құқықты растайтын құжаттарды ұсыну арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Оны сыйға тартушы  барлық міндеттерден босатылған деп  санауға болмайды. Егер заттың керек жарағы болса, онда сый тартушы оны беруге міндетті болып табылады. Мүлікті берген уақытта сыйға тартушы оған қоса тиісті құжаттарды да беру керек. Өйткені мүлік ( бірінші кезекте заттар) сый алушыға қайтарымсыз беріледі.

Мына жағдайларда сыйға  тартушы іс жүзінде жасалған сыйға тартудың күшін жоя алады:

1 Егер сыйға алушы  сыйға тартушының өміріне, оның  отбасы мүшелерінің немесе жақын  туыстарының біреуіне қастандық  жасаса не сый берушіге қасақана  дене жарақатын салса.

2 Егер сый алушының  сыйға тартушы үшін үлкен мүліктік емес құндылық болып саналатын сыйланған затты ұстауы оның бір-жола жойылу қаупін тудырса.

Сыйға тартудың нысанасы болып бағалы қағазбен расталатын мүліктік құқық келсе, бағалы қағаз ұсынушыға  болса, сыйға тарту оны беру арқылы жүзеге асырылады. Бағалы қағаз ордерлік болса, онда оның берілуі туралы жазу (индоссамент) жасалуы тиіс және ол іс жүзінде берілуі керек. Құжатсыз бағалы қағазды сыйға тарту құқықтық сыйға алушыға жататыны туралы тиісті жазуды арнайы тізімде реестірде жасау арқылы жүзеге асырылады.

Цессия (үшінші тұлғаға  қатысты мүліктік құқықты беру) жағдайында сыйға беруші талап ету құқығын  беруге қатысты барлық ережелерді орындауы керек (ҚР АК 339-343, 345-346 баптары

Сый алушы құқықтары  мен міндеттері. Сый алушының сыйды  алуға құқығы бар. Егер сыйға тарту шартының нысанасы белгілі бір зат болса және сый беруші өз мүддесін орындамаса, сый алушы оны беруді талап ете алады. Егер заттар тектік болса, немесе сыйға тартудың нысанасы болып мүліктік құқық келсе, ол келтірілген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер сый алушы сыйды алуға келіспесе, ол сый берілген уақытқа дейін одан бас тартуға құқылы.

Егер қайырымдылыққа берілген мүлікті қайырымдылық беруші көрсеткен мақсатта қолдану мүмкін болмаса, оны өзге мақсатта қолдануға тек қайырымдылық берушінің келісімімен жол беріледі. Егер қайырымдылық беруші азамат қайтыс болса, заңды тұлға таратылса, онда мүлікті қайырымдылық шарты бойынша өзге мақсатта қолдану сот келісімімен жүргізіледі. Мүлікті мақсатты пайдалану талабы мемлекет жайларды (бөлмелерді) шағын кәсіпкерлік субъектісінің меншігіне тегін бергенде де болуы мүмкін.Шағын кәсіпкерлік субъектісі, объектісі үш жыл көлемінде өндірістік мақсатта пайдалануға тиіс.

Сыйға тарту жойылса  және сыйға тартылған зат бүтін, аман болып тұрса, онда сый алушы оны қайтаруға міндетті (ҚР АК 512 бабының 5 тармағы).

Сыйға тарту шарты  бойынша жауапкершілік. Сыйға тартушы  сый беруге уәде берген кезде оны  орындамағаны немесе тиісінше оны орындамағаны үшін жауапты болады. Егер сыйға  тарту жазбаша жазылған болса, сый алушы сыйды алудан бас тартса, онда ол сый берушіге келтірілген нақты нұқсанды өтеуі керек.

Егер зиян сый алушының өміріне, денсаулығына сыйға тартылған  заттың кемістіктерімен келтірілсе, деликтілік жауапкершілік туралы нормалар қолданымды болып келеді ( ҚР АК 47-бабының 3-тармағы). Сыйға тартушының жауапкершілігі сый алушыға зиян келтірілуде оның кінәсі болған жағдайда орын алады.

Сыйға тарту шартының тоқталуы. Сый тартуды жоюдың мағынасы сыйға тартудың заңды күші, сый  берушінің еркімен байланысты тоқтатылады, яғни сыйға тарту заңды факт ретінде толық жойылады. Сыйға тартуды жою тек сый берушінің талабы бойынша ғана жүргізілмейді. Егер сый алушы сый берушіні өмірінен айырса, онда сыйды жою құқығы оның мұрагерлерінде болады. Сыйға тартуды даулау үшін ол кәсіпкерлік қызметпен байланысты қаражаттар есебінен оны банкрот деп жарияланғаннан бір жыл бұрын жасалуы қажет.

Әдебиет: 1, 2 ,3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14

Бақылау сұрақтары

1 Сыйға тарту шартының  тараптары

2 Сыйға тарту шартының мазмұны

 

Тақырыбы № 1 Рента және өмір бойы асырауда ұстау

Жоспар

1 Рента және өмір  бойы  асырауда ұстау шарттарының   жалпы ережелері.

2 Тұрақты рента шарты.

3 Ғұмырлық рента шарты.

4 Өмір бойы асырауда  ұстау шарты. 

        1 Рента және өмір бойы асырауда ұстау шарттарының  жалпы ережелері

        Рента шарты бойынша бір тарап  (рента алушы) екінші тараптың (рента төлеушіге) меншігіне мүлік  береді, ал рента төлеуші рента  алған мүлікке айырбас ретінде  рента алушыға белгілі бір  ақша сомасы түрінде немесе  оны ұстау үшін өзге де нысанда қаражат беру түрінде мезгіл-мезгіл рента төлеп отыруға міндеттелген.

        Рента шарты мүлікті иеліктен  шығаруға арналған шарттардың  бірі. Мүлік рента төлеуші меншігіне  өтеді және бір уақтылы мүліктің  кездейсоқ жойылуы немесе бүлінуі қаупі оны күтіп ұстау ауыртпалығы да оған ауысады (оның мойнында болады). Сөйтіп , рента шартының мазмұнында басқа сату сатып алу, сыйға тарту т.б. шарттармен ұқсастықтары бар. Рента шартының ерекшелігі- мүлік төлемақы төленіп, не болмаса төленбей берілуі мүмкін.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 519-бабы бойынша осыған қарап сатып алу, сату шарты ( 25-тарау ҚРАК.) немесе сыйға тарту шарты (ҚРАК 27-тарау) туралы ережелер қолданылады.Рентада сыйға тарту шартынан да айырмашылығы бар. Бірақ заңнама арқылы айырмашылықтар мәселесі реттелмеген. Рента шарты мүлікті пайдаланудың жаңа заңды нысаны болады. Шарты пайдалануға тұрақты және қажетті жоғары пайда табу кәсіпкерлік қызметке байланыссыз.

Рента шарты бойынша  мүлік едәуір көп көлемдерде берілуі мүмкін. Сол сияқты рентаны тек жеке қажеттер үшін қолдану да жоққа шығарылмайды.

Егер мүлікте ерекше қасиеттер болса, онда меншік иесі өзіне  еш қиындықсыз оны сата да алады. Сату бағасында мүлік иесі болашақта  алынуы мүмкін ренталық төлемдерді де ескере алады. Сөйтіп меншік иесі табысты бір рет ғана болса да бірақ аса қауіпсіз (тәуекелсіз) таба алады. Мәміле екі жақты болып келетін жағдайда оның мақсаты  күрделі (екі қырлы) болып келеді. Рента төлеушісі үшін рента шарты бойынша негізі қажетті нәтиже бұл арқылы немесе ақысыз негізде ренталық табысты келтіру мүмкін мүлікті алу. Осы себептен ( табыс келтіру қабілетіне байланысты )ол мүліктің құны едәуір болып келеді.

Рента шартының түрлері  ҚР заңнамасымен рента шартының үш түрі көзделген: 1) тұрақты рента шарты; 2)ғұмырлық рента шарты ; 3) өмір бойы асырауда ұстау шарты.Жалпы нормалар шартының аталған үш түріне де бірдей қатысты болып табылады. Бұлардың әрқайсысының ерекшеліктері бар. Олар төлемдерін (асырудың) нысанында, оның ең төмен мөлшерінде, мерзімдерінде көрініс табады. Сол сияқты олардың субъектілік қатары, олар-дағы құқықтық  мирасқорлық және рентаны сатып алу құқығы, мүліктің кездейсоқ бүлінуінің немесе жойылуының ренталық қатынастарға әсері және

басқасы ерекшеленеді.

Рента шартын жүктеудің  негіздері осымен шектелмейді. Тұрақты рента

және ғұмырлық рента  шарттары мүлік рента төлеушіге  ақыға немесе тегін берілетініне, мүлік қозғалатын ба әлде қозғалмайтын ба, соған байланысты бөлінуі (жіктелуі ) мүмкін.

2 Тұрақты рента  шарты 

Шарттың элементтері. Тұрақты рента тараптары болып рента алушы және рента төлеуші болып табылады. Тұрақты рента алушылары болып азамат-тар және коммерциялық емес ұйымдар келеді. Азаматтар ренталық қатынастарды тұрақты рента алушысы болып үш жағдайда келе алады: а) егер олар мүлік иегері болса және мүлік олармен рентаға берілсе; ә) тұрақты рентаны алушы мұрагерлік салдарынан құқықтық мирасқор болса; б) тұрақты рента азаматтар пайдасына басқа бір тұлғамен шарт арқылы қарастырылса, яғни үшінші тұлға пайдасына жасалған шарт орын алса.

Баға. Тұрақты рента  шартына қатысты рента төлеушінің меншігіне берілетін мүліктің бағасы, ренталық төлемдердің мөлшері және тұрақты рентаны  сатып алу  бағасы туралы айтуға болады. Рентаның ең төмен сомасы (мөлшері) тұрақты  рента шарты бойынша қарастырылмаған. Рентаны бағаның дәстүрлі түсінігіне келтіру өте қиын. Оны анықтауға қатысты белгілі (тұрақты ) көрсеткіштер (өлшемдер) қалыптасып үлгерген жоқ. Ал тауарлар, жұмыстар, қызметтер бағалары жөнінде айтатын болсақ, олар үшін

нарық жағдайында баға қалыптастыру тетігі дайын.

Қалай болса да (қиындылықтарға қарамастан) бекітілген сан тұрақты  рентаның мөлшері тараптар үшін міндетті болып келеді. Мерзімді (ұзаққа созылатын) төлемдер болғасын рента инфляциядан  қорғалу шарасы ретінде оны индекстеуді  талап етеді.    Шартпен өзгешелік қарастырылмаса, төленетін рентаның мөлшері заңнама бекіткен айлық есептеу көрсеткіштің өзгеруіне пропорционалды өзгерді.

Тұрақты рентаның төлеуші  сатып алу бағасы дегеніміз бұл, оны төлеген жағдайда, алушы алдындағы  міндеттемесінен босатылатын ақшалай сома.

Мерзім. Тұрақты рента  мерзімсіз төленеді, яғни оны төлеу  міндеті өз бетімен тоқтатылуы мүмкін емес. Сондықтан құқықтық мән міндеттемені орындау мерзіміне беріледі, олар болса төлемдердің мерзімділігіне тіреледі. Төлемдердің мерзімділігі шарттың өзінде анықталмаса, тұрақты рента әрбір күн тізбелік тоқсан аяқталуымен төленуі керек. Сөйтіп, төлем күні жаңа  басталған тоқсанның бірінші күнімен анықталады, көрсетілген (тиісті) мерзімде төлемді жасамау мерзімді өткізіп алуға әкеледі.

          Мазмұны. Кейбір жағдайларда рента  алушының рента төлеушіден оның  рентаны сатып алғанын талап  етуге құқығы пайда болады. Бұл  құқықтың негіздемелеріне мыналар  жатады: 1) рента төлеушінің рента  төлеу мерзімін бір жылдан  астам уақытқа өткізіп алуы (өзге мерзімдер шартпен қарастырыла алады); 2) рента төлеушінің ренталық міндеттемені қамтамасыз ету (мүлікті кепілге беру ж.б.) бойынша, рента алушы алдындағы өзінің жауапкершілігін сақтандыру бойынша міндеттерін бұзуы; 3) рента төлеушіні төлемге қабілетсіз деп тану, немесе рента шартта қарастырылған мөлшерде және мерзімдерде төленбейтінін дәлелдейтін (көрсететін) өзге жағдайлардың пайда болуы; 4) рента төленуі үшін берілген жылжымайтын мүлік ортақ меншікке айналуы немесе бірнеше тұлғалар арасында бөлінуі; 5) шартпен көзделген өзге жағдайлар . Мысалы рентаның тиісті емес нысанда төлеу , тұрақты рента төленуі үшін берілген мүліктің өзге тұлғаға өтуі және басқалар.