Лизинг қатынастары пайда болуының құқықтық алғышарттары

Біріншіден, барлық мәміленің жетекші орны бастамашыл ретінде пайдаланушыға беріледі: ол құрал-саймандарды, оны қоюшыны таңдайды және меншік иесі бола тұрмай іс жүзінде оның барлық тәуекелге барушылығын өз мойнына алады. Сөйтіп, арендатор мәміледе белсенді жақ болып табылады. Керісінше, аренда беруші іс жүзінде осы аяда ғана жауапкершілікті мойнына алатын мәмілені қаржыландыратын енжар тарап болып қалады.

Екіншіден, лизингтің келісім-шарт мерзімі лизинг берушіге өзінің құрал-сайманға салған күрделі қаржысын қайтарып алуға мүмкіндік беруі керек, басқаша айтқанда лизинг келісім-шартының мерзімі құрал-сайман амортизациясының мерзімімен шамалас болуы қажет. Конвенция мәтінінің авторлары әртүрлі елдердегі қолданылып жүрген заңдылықтарды есепке алды, сондықтан ы дайындау ұзақ мерзімді алды. Осыған байланысты мәтінде әртүрлі құқық жүйелеріндегі кездесетін терминдер ұшырасады.

Конвенция преамбуладан және 25 баптан тұрады. Преамбулада аталмыш конвенцияның мақсаты дәйектелген. Преамбулада біртұтас нормаларды енгізудің қажеттілігі айтылған. Преамбулада аренданың дәстүрлі келісім-шартын реттейтін нормаларға бейімдеу туралы, үштарапты дербес қатынасқа көшу туралы айтылады.

Конвенция келісім-шарттың екі түрі — сату және лизинг арасындағы тығыз байланысты бекіте түседі: Пайдаланушы бірінші мәміленің шартын қолдауға тиіс, қоюшы екінші мәміленің барлығы немесе оны жасау жөніндегі ниеттен хабардар болуы тиіс.

 Конвенцияда оның кеңістіктегі  іс-қимылы айқындалған. Лизингке  кем дегенде үш ұйым қатысады. Лизингтің халықаралық сипатын  анықтауда алғашқы көзқарастың  маңызы зор. Келісімнің халықаралық  сипатын анықтауда келісуші үш тараптың немесе тек екеуінің орналасқан жерін анықтау, оның ішінде сатып алу-сату және лизинг келісімін жасаушы тараптарды есепке алу керек. Халықаралық келісім сипатын анықтаудағы анықтаушы сапасында лизинг шартына қатысушы тараптардың орналасқан жерін алу шешілген. Сөйтіп, қоюшы лизинг беруші немесе пайдаланушы орналасқан екі мемлекеттің біреуінде, немесе үшіншісінде болуы мүмкін, ең маңыздысы бұл мемлекеттер конвенцияға қатысушы болуы керек, өйткені құрал-сайман қою келісімі келісімге отыратын мемлекеттердің заңдылықтарымен реттелуі керек.

 Конвенцияда лизингке қатысушылардың  өзара құқы мен міндеттері  де айқындалған. Мұнда лизингтің  аралас институтынан басқа ерекшеліктер  өз көріністерін тапқан: лизинг  беруші, құрал-сайманны меншік иесісі осы құрал келтірген залалға не шығынға пайдаланушы немесе үшінші тұлға алдында жауап бермейді. Өйткені, пайдаланушы өз таңдауында дербестікке ие, құрал-саймандарды одан әрі пайдалануда (мәселен, олардан келген шығынды) өз мойнына алады. Алайда егер ол лизинг берушінің кеңесімен қимыл танытса, онда осы дәрежеде құрал-сайманға деген жауапкершілік кейінгісіне көшеді. Лизингтің негізгі ерекшеліктерінің бірі осыдан көрінеді: құрал-сайман иесі — лизинг беруші оны таңдауға немесе оны сатып алуға ешқандай қатысы болмайды. Бұл шарт көзделмеген жағдайда лизинг беруші заңды меншік иесі болып құрал-сайманға қатысты барлық талап-арыздарға жауап беретін еді.

Конвенция тараптардың жауапкершілігі туралы ережені де дамытады. Құрал-саймандар жауапкершілігін қою келісім-шартының тараптары өзі және пайдаланушы болғанда қоюшы өз мойнына алады. Бұл жерде қоюшыға пайдаланушы мен лизинг беруші екі бір түрлі талап қоя алады. Бүған жол бермес үшін конвенция мынадай норманы қарастырған: қоюшы 1 және сол келтірген залалы үшін бір мезгілде лизинг беруші мен пайдаланушының алдында жауап бермейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Лизинг шарты – негізгі экономикалық шарттардың бірі ретінде

 

2.1. Лизинг шартының түсінігі, элементтері және мазмұны

 

Лизинг, шарт ретінде ҚР-ның азаматтық заңдылықтарында жаңалық болып саналады. Нарықтық қатынастардың дамуы шағын және орта бизнес үшін инвестициялардың қажеттілігі лизингтің ҚР-ның Азаматтық кодексінде тұрақты түрде заңдылық жағынан бекітілуіне және “Лизинг туралы” ҚР заңының қабылдануына шынайы негіз болып қызметтер етті. Лизинг тек Қазақстан үшін ғана емес,  шет елде де кәсіпкерлік қызметтің барынша жас түрі болып саналады. 50-ші жылдардың басында АҚШ-да болған лизинг, жарты ғасыр мерзім ішінде барлық әлемге кең түрде таралды. Мысалы үшін, қазіргі уақытта АҚШ-да жартысына жуық несиелер осы лизинг арқылы жүреді.

Бұрынғы қолданылып келген бірде-бір нормативтік актілерде жалпы алғанда мүлікті жалдау шартының түрі ретінде лизингтің нақты анықтамасы болған жоқ. Лизингтің нақты анықтамасы 1999ж. шілдесінде ҚР-ның Азаматтық кодексі күшіне енгеннен кейін және 2000ж. шілдесінде қабылданған ҚР-ның “Қаржы лизингі туралы” заңынан көрініс тапты. ҚР Азаматтық кодексінің 565 бабына және “Қаржы лизингі туралы” заңның 15 бабына сәйкес “лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді”. [13]

Бұл анықтамада лизинг шартының төмендегі белгілері бекітілген:

1. лизинг беруші де қаржыландыру мақсатында, яғни, лизинг келісім-шартына ақшалай қаражаттары мен мүлкін салу мақсатында соңынан лизингке берілетін, ал лизингтік төлемнің өз мәнінде салынған капиталдан кіріс түрінде қайтатын мүмкіндігінің болуы. Лизингке берілетін мүліктің лизинг берушіге қажеттілігі жоқ және кейінгісі оны одан кіріс табу мақсатында сатып алады. Бұл жерде несие беруші ретінде лизинг берушінің мүддесі өзіндегі мүліктің меншігімен қамтамасыз етіледі, лизинг міндеттемелерін орындамаған жағдайда талап-арыз қоюдың қажеттігі де болмайды. Бұл жерде мүлікті қайтаруды талап етсе де жеткілікті;
2. лизингке берілетін лизинг берушінің алған мүлкі лизинг шарты жасалғаннан кейін лизинг алушының таңдауы бойынша кейінгінің көрсетуімен сатушы таңдалады. Бұл жағдайда лизинг беруші лизинг нысанын және сатушыны таңдау бойынша жауапкершілікті өз мойнына алмайды. Алайда лизинг шартында сатушыны және сатып алынатын мүлікті таңдауды лизинг берушінің жүзеге асыруының қарастырылуы мүмкін. Тіпті осы жағдайдың өзінде шартқа енгізілгеніменен лизингтік шарт жасалғаннан кейінгі лизинг берушінің мүлікті сатып алу тәрізді лизинг белгісі сақталады;
3. Лизинг алушының өзіне берілген лизинг мүлкін кәсіпкерлік мақсатқа пайдалануы. Бұл лизинг шарты бойынша әр уақытта коммерциялық ұйымдардың немесе жеке кәсіпкерлердің лизинг алушы болуы шарт деген сөз емес. Коммерциялық емес ұйымдарға рұқсат берілген кәсіпкерлік қызмет аясында олар лизинг шарты бойынша лизинг алушы бола алады;
4. Лизинг шарты бойынша мүлікті лизинг алушының иелігіне және пайдалануына беру. Мүлікті лизинг алушының жай ғана пайдалануына беру жеткіліксіз. [14]

 Лизинг шартының анықтамасы  негізіне 28.05.88ж. Оттава қаласында  қабылданған “Халықаралық қаржылық лизинг туралы” Конвенциядағы лизинг түсінігі бекітілген. Осы халықаралық құжатта лизингқа үшжақты кешенді мүліктік қатынас ретіндегі көзқарас неғұрлым кең көрініс тапты. Лизинг компаниясы пайдаланушының өтініші мен көрсетуі бойынша жасаушыдан құрал-жабдықты кейін пайдалануға өткізуі үшін сатып алады.

Кешен құрамына екі шарт кіреді:

1. Сатып алу – сату шарты (құрал-жабдықты сатып алу үшін лизинг компаниясы мен жасаушының арасындағы, бұл жерде жасаушы - сатушы, ал лизинг компаниясы – сатып алушы);
2. Лизинг шарты (лизинг компаниясы мен лизинг алушы арасындағы, яғни бірінші екіншіге уақытша пайдалануға осы мақсат үшін сатып алынған құрал-жабдық береді).  

Халықаралық қаржы лизингі туралы Конвеция, қаржы лизингі

үшін классикалық машиналар, құрал-жабдықтар және олардан басқа кез-келген тұтынылмайтын заттарды тізімге алады. Сонымен қатар лизингтің нысанасы болып құнды қағаздар мен табиғи ресурстар табылмайтыны орнатылған.

Лизинг шартының мынадай елеулі талаптары болуы тиіс:

1. шарттың нысаны;

2. сатушыны кімнің таңдап алғаны көрсетілген лизинг нысанасын сатушының атауы;

3. лизинг нысанасын лизинг алушыға берудің шарттары мен мерзімі;

4. лизинг төлемдерінің мөлшері мен кезеңділігі;

5. лизинг нысанасының құны;
6. шарттың қолданылу мерзімі;

7. егер лизинг нысанасының лизинг алушының меншігіне ауысуы шартта көзделген болса мұндай ауысудың шарттары;

8. лизинг нысанасының сипаттамасы;
9. лизинг нысанасын күтіп ұстау мен жөндеу тәртібі;
10. лизинг нысанасын сақтандыру;
11. лизинг берушінің атына лизинг нысанасын мемлекеттік тіркеу міндеттерін тараптардың біреуіне жүктеу;
12. лизинг алушының лизинг шарты бойынша міндеттемелерді орындауына лизинг берушінің бақылау жасау тәртібі;
13. тараптардың жауапкершілігі.

Осы тараптар болмаған жағдайда лизинг шарты жасалмаған болып саналады. Тараптардың келісімі бойынша лизинг шартына өзге де ережелер енгізілуі мүмкін.

 

Лизинг шарты консенсуалды, ақылы, өзара болып табылады.

Лизинг шартының мәнді белгісі болып оның жазбаша түрде жасалуы саналады. Егер лизинг шартының жазбаша түрде жасалуы сақталмаса ол жарамсыз деп саналады (ҚР “Қаржы лизингі туралы” заңының 15 бабы).

Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жағдайларды қоспағанда, лизинг шарты тараптар белгілеген мерзімге жасалады. Бұл орайда лизинг шартының мерзімі лизинг нысанасы құнының барлық немесе елеулі бөлігі амортизациясының мерзімінен кем болмауға тиіс. Егер заңдарда немесе  лизинг шартында өзгеше көзделмеген болса, лизинг шарты оған қол қойылған кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болып табылады. Лизинг шарты тараптар өздерінің барлық міндеттемелерін орындап болған кезден бастап, сондай-ақ заң актілерінде көзделген өзге де жағдайларда өзінің күшін жояды.

Лизинг төлемдері – лизинг шартын жасаған кездегі баға бойынша және лизинг шарты қолданылатын мерзім бойына жүзеге асырылатын лизинг нысанасы құнының барлық немесе елеулі бөлігінің өтелуін (амортизациясын) ескере отырып есептелуге тиіс мерзімдік төлемдер, оған мыналар енеді:

1. лизинг шартына сәйкес лизинг берушіге лизинг нысанасын сатып алуға жұмсалған шығындарды және лизинг нысанасын сатып алуға, жеткізіп беруге және нысаналы түрде пайдаланылуы үшін оны жұмыс істейтін күйге келтіруге тікелей байланысты кез келген басқа шығындарды өтеу;

2. лизинг бойынша сыйақы.  

Шартта немесе ҚР-ның заң актілерінде көзделген жағдайларда лизинг шарты тараптардың бірінің талап етуі бойынша өзгертілуі немесе сот тәртібімен мерзімінен бұрын бұзылуы мүмкін.

Лизинг шарты мынадай жағдайларда:

1. егер лизинг алушы лизинг нысанасын елеулі түрде нашарлатса;
2. егер лизинг алушы лизинг берушінің мұндай әрекеттерді тоқтатуы туралы жазбаша ескертуіне қарамастан лизинг нысанасын лизинг шартының ережелерін немесе лизинг нысанасының мақсатын бұза отырып пайдаланатын болса;
3. егер лизинг алушы төлемнің шартта белгіленген мерзімі аяқталғаннан кейін қатарынан екі немесе одан да көп рет лизинг шарты бойынша төлем жасамаса, лизинг берушінің талап етуі бойынша бұзылуы, ал лизинг нысанасы лизинг алушының есебінен лизинг берушіге қай тарылуы мүмкін.

Мынадай жағдайларда:

1. егер лизинг беруші шарттың ережелеріне сәйкес лизинг нысанасын бермесе немесе лизинг нысанасын пайдалануға кедергі жасайтын болса;
2. егер берілген лизинг нысанасында оны пайдалануға кедергі келтіретін, лизинг шартында ескертілмеген кемшіліктері болса;
3. егер лизинг беруші лизинг нысанасын жеткізіп беру мерзімін бұзса, лизинг алушының талап етуі бойынша лизинг шарты бұзылуы, ал лизинг нысанасы лизинг берушінің есебінен оған қайтарылуы мүмкін.  

Заң тұрғысынан келгенде лизинг шартына үш тұлға қатысады: Мүлік сатушы (дайындаушы), оны тұтынушы — лизинг беруші және арендатор — лизинг алушы. Лизинг беруші ретінде ұйымдар, әсіресе, көбірек көрінетіні лизинг компаниялары. ҚР "Қаржы лизингі туралы" Заңында мына субъектілерді ерекшелейді:

Лизинг беруші — тартылған ақша және (немесе) өз ақшасы есебінен лизинг нысанасын өз меншігіне сатып алатын және оны лизинг шартының талаптары негізінде лизинг алушыға беретін лизинг мәмілесіне (шартына) қатысушы. Лизинг берушінің бір мезгілде лизинг мәмілесінің басқа қатысушы ретінде іс-қимыл жасауға құқы жоқ;

Лизинг алушы — лизинг шартының талаптарына орай кәсіпкерлік мақсаттары үшін лизинг нысанасын қабылдайтын лизинг мәселесіне қатысушы;

Сатушы (қоюшы) — лизинг нысанасын сатып алу— сату шарты және (немесе) лизинг шарты талаптарымен лизинг алушыға беру мақсатында лизинг берушінің меншігіне өткізетін лизинг мәмілесіне қатысушы. Сатушы бір мезгілде нысанасының лизинг алушысы ретінде (қайтару лизингі) іс-қимыл жасай алады. [15]

Мәмілеге қатысушы лизинг берушінің ролі мынадай:

          — лизинг  компаниясы лизинг алушының келісімін  ала отырып, ағымдық рыноктық  деңгейге сәйкес бағаның сай  келуін тексереді;

          — лизинг  беруші лизинг алушыға қажетті  мүлікті сатушыдан немесе өндірушіден сатып алу және сату келісім-шарты негізінде лизинг компаниясының меншігіне сатып алады;

         — сатып  алынған мүлікті лизинг мәмілесі  шартында айтылғандай лизинг  алушыға уақытша пайдалануына  береді.

Бүл тәмсілдің артықшылығы айқын көрінеді: пайдаланушы қымбат мүліктерді сатып алу үшін қосымша мүмкіндіктер алады, әдетте мұндай жағдайда пайдаланушыға жөндеу жұмыстары үшін қызметкерлер жалдаудың қажеттігі туындамайды, күрделі технологиялық құрал-саймандар дайындаушының жоғары білікті мамандары қызмет көрсетеді; дайындаушы фирма құрал-саймандардың өндірістік және конструкторлық ақаулықтарын жедел анықтауға және оны жоюға мүмкіндік алып, құрал-саймандардың сапасын және бәсекелестігін көтере алады. Алайда кейін дербес лизинг компанияларының саны өсе түсті.Қайсыбір авторлар лизинг берушімен, лизинг алушымен және мүлікті лизинг субъектісі сапасында қоюшымен қатар лизингтік мүлікті сатып алуды және оны сақтандыруды қаржыландыруға қатысатын кредиторлар мен сақтандырушыларды да лизинг субъектісінің қатарына қосады. Қарсы пікір айтушылар лизинг субъектісі болуы мүмкін гаранттар, сақтандырушылар, инвесторларды жоғарыдағы тізбеге қосуды жақта-майды, өйткені лизингтік қатынастарды сипаттайтын атрибуты болып табылмайды. Олардың пікірінше сақтандырушы және гарант туралы мәліметті ҚР Азаматтық кодексінің тиісті тарауларынан табуға болады ("Сақтандыру" тарауы, "Орындау міндеттемесін қамтамасыз ету" тараулары) және басқа да арнайы заңдылықтарда көрініс тапқан.