Экономикалық және қаржылық талдау

Корпорация  қосымша қаржы ресурсын тарту үшін эмиссиялық бағалы қағаз (акция мен облигация) шығарады жэне қор биржаларының жұмысына қатысады.

Өзін-өзі  өтеу принципі корпорацияны дамытуға салынған қаражат таза пайданың жэне амортизациялық аударым-ның есебінен өтелуге негізделеді. Осы қаражат кэсіпорынға (корпорацияға) тиесілі меншік капиталдың барынша темен шамадағы нормативтік экономикалық тиімділігін қам-тамасыз етуге тиіс.

Кэсіпорын өзін-өзі өтеген жағдайда ол қарапайым  үдайы өндірісті өзінің меншікті көзі есебінен қаржыландырады, сонымен бірге бюджет жүйесіне салық төлейді. Іс жүзінде осы принципті іске асыру үшін барлық кэсіпорындар пайдалы жүмыс істеуі жэне залалды жоюы тиіс.

Өзін-өзі  өтеумен салыстыра отырып өзін-өзі қаржылан-дыруда жүмыстың пайдалылығы ғана емес, сонымен бірге жай шектеліп қалмай, керісінше, кең салалы үдайы өндірісті де қамтамасыз ететін қаржы ресурсын, сондай-ақ бюджеттік жүйесінің кірісін де коммерциялық негізде қалыптастыра алады. Өзін-өзі қаржыландыру принципінде кэсіпорынның (корпорацияның) шартты міндеттемелерді, кредит-есеп айырысу жэне салық тәртібін сақтау үшін материалдық жауапкершілігі күшейтіледі. Кэсіпорын шаруашылық шарт-тарды бүзу үшін басқа үйымдарға айыппүл санкциясын төлеп, сондай-ақ келтірілген залалды өтеуде (түтынушының келісімінсіз) өнім (жүмыс, қызмет) жеткізу міндеттемелерін орындауға міндетті.

Өзін-өзі  қаржыландыру принципін жүзеге асыру  үшін төмендегі бірқатар талаптарды сақтау қажет, олар:

• меншік капиталды ағымдағы ғана емес, инвестиция-лык, қызмет бойынша шығынды өтеуге жеткілікті мөлшерде жинақтау;
• капитал салынатын ұтымды бағыт таңдау;
• негізгі капиталды үдайы жаңарту;
• тауарлық жэне қаржы нарығының қажетіне икемді ден қою.

Осы талаптарға кеңірек тоқталсақ. Бірінші талапты орындау үшін ағымдағы жэне инвестициялъщ қызмет үшін ақшалай қаражатты жеке бөлу қажет. Аталмыш ақшалай қаражат шаруашылық жүргізуші субъектісінің есеп айырысу шотында одан эрі бөлінгенге дейін жиналады. Қаржыны басқаруда қолма-қол ақшаны кезеңдерге, яғни ол нақты айна-лымда болатын уақытты қысқа мерзімді және үзақ мерзімді ақшалай қаражатқа бөлуді жүзеге асырудың маңызы зор.

Екінші  талапты орындау үшін кэсіпорын қаржысының жай-күйін нығайтуға, сондай-ақ капиталды тауарлық жэне қаржы нарығында кэсіпорынның бэсекеге қабілетін арттыру жолын анықтау қажет. Осы талапты сақтау өзін-өзі қаржыландыру деңгейін бағалаумен, бағалаудың өлшемдерін эзірлеумен, сондай-ақ кэсіпорынның қызмет түрлері бойынша капиталдың қозғалысын талдаумен байланысты.

Өзін-өзі  қаржыландырудың үшінші талабы негізгі  ка-питалдың қалыпты жаңару процесін қамтамасыз етуце болып отыр. Кэсіпорын дивиденд пен пайыз түрінде ешқандай қосымша төлем төлемесе де, меншік капиталдың мөлшері үлғаяды, сол себептен негізгі құрал-жабдықты қайта бағалау нэтижесінде олардың қүнының артуы кәсіпорын үшін пайдалы болып табылады.

Кәсіпорын өзін-өзі қаржыландырудың төртінші та-лабын орындау үшін тауарлық және қаржы нарығы қатаң бэсекелестік жағдайында қалыпты жүмыс істей алатын қаржы саясатын жүзеге асыруы тиіс. Аталмыш саясат өндіріс пен айналыс шығынын төмендетуге, сондай-ақ пайданы арттыруға бағытталған. Жоғары бағаға негізделген өзін-өзі қаржыландыру ақша жиынының ұлғаюына ықпал етеді жэне халық шаруашылығында инфляциялық процесті қоздырады. Сондықтан шаруашылық жүргізуші субъект өзін-өзі қаржыландыру деңгейін көтеру үшін нарықтың тиісті тауарға (қызметке) қажетіне нақты ден қоюы тиіс. Нарық қажетіне ден қою механизмінде өндірісті мамандан-дыру, эртараптандыру жэне шоғырландыру қарастырылған. Осы механизмнің бағдары мемлекеттің салық, баға жэне инвестициялық саясатымен үштасуға тиіс. Өзін-өзі қаржыландыру принципін қолдану шаруашылық жүргізуші субъектінің банкрот болуының алдын алудың маңызды факторы болып табылады, сондай-ақ қаржы менеджменты тиімді

пайдалануға мүмкіндік береді.

        Айналым қаражатын қалыптастыру көзін меншік  және қарыз қаражатңа бөлу шаруашылықтың жекелеген I салаларында өндіріс технологиясымен және оны ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты.   Өндірісі науқанды сипаттағы салаларда (сауда, тамақ өнеркэсібі, ауыл шаруашы-     лығы жэне т.б.) айналым қаражатын қалыптастыруда қарыз   көздерінің үлесі артуда.       Өндірісі науқандық емес сипаттағы салаларда (ауыр өнеркәсіп, көлік, байланыс) айналым кара-жаты қүрылатын көздер қүрамында көбінесе меншік айналым     қаражаты басым.

Қаржы резервін құру нарық жағдаяты ықтимал ауыт-қитын, сонымен бірге өз міндеттемелерін орындамау үшін эріптестер алдында материалдық жауапкершілік артқан жағ-дайда кэсіпорынның (корпорацияның) түрақты жүмыс істе-уін қамтамасыз ету үшін қажет. Акционерлік қоғамда қаржы резерві кэсіпорынның жарғысына сэйкес таза пайдадан қалыптастырылады.

Іс  жүзінде осы принциптер шаруашылық жүргізуші су-бъектінің қаржы саясатын эзірлеуде және қаржыны басқару жүйесін үйымдастыру кезінде жүзеге асырылуы тиіс. Мұның өзінде:

• қызмет саласын (коммерциялық жэне коммерциялық емес қызмет);
• қызметтің түрін (бағытын) (өнеркәсіп, ауыл шаруа-шылығы, көлік, қүрылыс, сауда жэне т.б.);
• кәсіпкерлік қызметтің ұйымдастыру-қүқықтық ныса-нын ескеру қажет.

Практикада  көрсетілген принциптерді сақтау кэсіпорын  (корпорация) қаржысының тұрақтылығын, оның төлем қа-білеттілігін, кірістілігі мен іскерлік белсенділігін қамтамасыз етеді.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.  Қаржы резервін құру

 

2. Айналым қаражатын қалыптастыру көзі

 

5.3 Заемдық капиталды қолдану мақсаттары. Несие келісім шарт

 

Заемдық қор  – кәсіпорын қорының қаржыландыруын заем көздері есебінен қалыптастыру. 
Корпорацияның заем қоры құрамына: 
1.Қысқа мерзімді несиелер мен займдар; 
2.Ұзақ мерзімді несиелер мен займдар; 
3.Несиелік қарыз(қаражаттарды тарту түрінде). 
Қысқа мерзімді несиелер мен займдар. Айналымдағы активтерді жабу көздері ретінде қызмет етеді. 
Шаруашылықта төлемсіздік себебімен алдыңғы төлем жеткізушілерге процентсіз несие ретінде қарастырылады. Батыс корпорациялары тауарлар мен қызмет көрсетуге төлемнің берілген түрін сирек қолданады. 
Компанияның бережағы заем берушіге бухгалтерлік есепте алынған несиелер мен займдар қысқа және ұзақ мерзімге бөледі. 
Қысқа мерзімді деп өтеу мерзімі келісімшарттағы шартқа байланысты 12 айдан асырмай алынған несиелер мен займдар қарызы. 
Ұзақ мерзімді деп өтеу мерзімі келісімшарттағы шартқа сәйкес 12 айдан асатын алынған несиелер мен займдар қарызы. 
Жедел деп өтеу мерзімі келісімшартта белгіленген тәртіпте ұзартылған түрде алынған несиелер мен займдар қарызы. 
Өтелмеген деп келісімшарттық өтеу мерзіміндегі қарызы төленбеу. 
Есеп саясатына келе,қарыз алушы ұзақ мерзімдегі қарызын қысқа мерзімдіге ауыстыруы мүмкін. Алынған несиелер мен займдар қарызын ұзақ мерзімнен қысқа мерзімге ауыстыру несие келісімшартына сәйкес қарыздың негізгі сомасын 1 жыл қалғанда қайтару қажет. Қарыз алушы өтеу мерзімінің өтіп кетуіне байланысты төлемін жеделден өтелмегенге ауыстыруы міндетті. Акционерлік компанияларға қарыз қаражаттарын тарту векселдер мен корпоративтік облигациялар шығару негізінде іске асырылады.

1. Жұмыс берушінің құқығы:

 

-«Еңбек туралы»  Заңда белгіленген тәртіпте, осы  келісім шартты өзгертуге және  бұзуға;

-жұмыс беруші  қызметкердің мекемеге келтірген  зиянын өндіруге;

-жеке қызметкерге  еңбегіне қарай сыйақы беруге;

-тараптар  келісімі арқылы немесе сот  тәртібімен еңбек дауларын шешуге;

-Келісім  шартты қабылдағанда жеке кәсіпкерге  жұмыс берушінің құжаттарын әзірлеу  кезінде таныстыруға және өзгерістер  енгізуге;

 

2.Жұмыс берушінің міндеті:

 

-Қазақстан  Республикасының заңдарына сәйкес  қызмет еңбек жағдайларын қамтамасыз  етуге;

-Жеке кәсіпкерге  айына 1500 (бір мың бес жүз)  теңге, (әр компьютер басына) мөлшерінде  төлемақы төлеуге;

-Жеке кәсіпкерге  айына бір реттен кем емес  және әр айдың 10-нан кешіктірмей  төлемақы төлеуге;

-Айына 1 рет  (әр айдың соңында және жұмыс  жасау уақыты мен ақпараттық  техникалар қызметтерінің тоқтаған  кезінде) жұмыс уақытының күн  тәртібін қамтамасыз ету;

-Қызметкерге  зиянды, қауіпті еңбек жағдайлары  туралы ескертуге немесе одан  әрі қарай жалғастыру қызметкердің  өміріне немесе денсаулығына  қауіп тудыратын болса тоқтатуға;

-Қазақстан  Республикасының нормативтік-құқықтық  актілерінде көзделген тәртіпте  және шартта еңбек міндеттерін  атқаруға байланысты қызметкерге  келтірген зиянды өтеуге және  материалдық жауап беруге;

-Жеке кәсіпкер  еңбек қызметін дәлелдейтін құжатты  қамтамасыз етуге;

-Мекеме басшылығы  жеке келісім шартты бұзған  жағдайда еңбек туралы заңының  57-баптың 1 тарауына сәйкес жеке  кәсіпкерді 1(бір) ай бұрын келісім  шартты бұзатыны жайлы ескертеді;

-Мекеме басшылығы  келісім шартта көрсетілген міндеттерін  адал орындауға;

 

3.Жеке кәсіпкер құқығы:

 

-«Еңбек туралы» Заңда белгіленген  тәртіпте осы ұжымдық шартты  өзгертуге және бұзуға;

-Қауіпсіздік талаптарына сай  еңбек етуге;

-еңбек міндеттерін атқару кезеңінде  мекемеге және оның мүлкіне  келтірген зиянды өтеуге;

-тараптар келісімі арқылы немесе  сот тәртібімен еңбек дауларын  шешуге;

-Келісім шартты қабылдағанда  және жұмыс берушінің құжаттарды  әзірлеу кезінде қатысуға, танысуға  және өзгерістер енгізуге;

-өздерінің кәсіби біліктілігін  арттыруға құқығы бар.

 

 

4.Жеке кәсіпкер міндеті.

 

-Әр айдың  соңында (жұмыс жасау уақыты  мен ақпараттық техникалар қызметтерінің  тоқтаған кезінде) ақпараттық  техника құралдарына, техникалық  қызмет көрсету жұмыстарын өткізуге;

-Ақпараттық  бағдарламалардың (мекеменің қызметтік  ақпараттық бағдарламасынан басқа)  жұмыс істеу қабілетін, әр айдың  соңында жақсартып отыруға;

-Жеке кәсіпкер  шартқа сәйкес еңбек міндеттерін  адал орындауға;

-еңбек тәртібін  сақтауға;

-жұмыс барысында  жұмыс берушіге мүліктік зиян  келтірмеуге;

-еңбек қорғау, өрт қауіпсіздігі мен антисанитария  жөніндегі ережелердің тәртібін  орындауға;

-шартқа сәйкес  оған сеніп тапсырылған қызметін, коммерциялық және заңмен қорғалатын  құпия мәліметтерді жария етпеуге;

-адамдардың  өмірі мен денсаулығына және  жұмыс беруші мен қызметкер  мүлкінің сақталуына қауіп төндіретін  жағдай тууы туралы хабарлауға  міндетті.

Соңғы кездерде қоғам өмірінің барлық салаларына қатысы бар көптеген өзгерістер болды. Көптен бері экономика да, құқық та өзгеріске ұшырады. Бұл екі түсінік кез келген мемлекеттің өмірімен тығыз байланыста болғандықтан, әр уақытта бірге айтылады.Экономика дүние жүзі қауымдастығының және де жеке, бөлек алынған мемлекеттің дамуының жетекші күші бола отырып, қоғамға өз шарттарын қояды. Дегенмен де экономика үшін негіз бола алатын және осы саладағы күрделенген қарым-қатынастарды реттей алатын тірек қажет болды. Осындай тірек ретінде құқық өз міндетін атқаруда. Aзаматтық құқықта мәмілеге ерекше назар аударылады, өйткені Ол біздің өміріміздің шаруашылық саласында маңызды рөл атқарады. Заңды тұлға әр күн сайын әр түрлі құқықтық мәміле жасайды және де бұл олардың бүкіл өмірінде болып тұрады Кәсіпкерлер мен кәсіпорындар да әрекет түрлеріне қарымастан бір-бірімен мәмілеге келеді. Мәнө жайды түсінбеген адам тек сатыпалу — сату шарты ғана мәміле болады деп ойлауы мүмкін, алайда мәміленің тізімі үлкен. Мәдениет саласында да мәміле жасалынады.

• Мәміле — азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтауға бағытталған әрекеттері.

1. Мәміле— бұл әрекет, яғни адамдардың саналы іс- әрекеттерінің нәтижесі. Барлық әрекеттер заңды және заңсыз болып бөлінеді. Мәмілені жасау заңды әрекет болып табылады және ол заңға сәйкес келеді.

2. Мәмілені жасау — мәміле субъектілерінің арнайы әрекет жасауға деген ниеті.
3. Мәміле заң фактілерінің санатына жатады, яғни азаматтық-құқықтық қарым-қатынастардың тууына, өзгертілуі мен тоқтатылуына негіз болады.
4. Мәміле — арнайы нәтижеге жетуге бағытталған әрекеттер. Субъекті еркінің осы бағыттылығы мәмілені заңдылықтарданерекшелендіреді. Егер субъекті заңды қылықтар жасаған болса, онда тұлғаның әрекеті неге бағытталғанына қарамастан құқықтық салдар туындайды.
5. Арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталғандық мәмілені әкімшілік актілермен жақындастырады. Әкімшілік актілердегеніміз — жергілікті өзін-өзі басқару органдары мен индивидуалды мағынадағы мемлекеттік басқару органдарының актілері. Әкімшілік актілер де, мәмілелер де арнайы құқықтық нәтижелерге жетуге бағытталған, бірақ та осы заңды актілер арасында айырмашылықтар бар: әкімшілік актімен белгіленген азаматтық-құқықтық қарым-қатынастарда тараптардың теңдігі жоқ — мемлекеттік органның еркі оның үнде лгеніне сай тұлғалар үшін міндетті деп саналады.