Экономикалық және қаржылық талдау

           Қарыз алушыда қажетті өтімді  қаражаттың болуы:

• кәсіпорынның шаруашылық қызметінің көлеміне (өндіріс пен сатудың көлемі ңеғұрлым көп болса материалдық-өндірістік запас соғұрлым жоғары болады);
• өнеркэсіп саласы мен коммерциялық қызмет аясынан (өнім мен қызметке сүранысқа және сатып алушыдан қаражаттың түсу жылдамдығына);
• аяқталмаған қүрылыстың көлеміне эсер ететін өндірістік кезеңнің үзақтығына;
• кэсіпорын жүмысының маусымдылығына;
• жалпы нарық жағдаятының жай-күйіне (тауар мен қызметке сұраныс пен ұсынысқа), сондай-ақ объективтік және субъективтік сипаттағы басқа да фак-торларға байланысты болады.

Сөйтіп, осы қарыз алушы кредит өтеу қабілетінің екін-ші сыныбына жатқызылды. Сондықтан банк оған кредитті кэдімгі тэртіппен беруге қүқылы.

Банк  кредит өтеу қабілеті әр сыныпты кәсіпорындармен өзінің кредит қатынасын әр түрлі ұйымдастырады. Мәселен, бірінші сыныпты қарыз алушыға банк кредит желісін ашуы, оны контокорренттік шот бойынша кредиттеуі, бланкілік кредитті қамтамасыз етпей төмен пайыздық ставкамен бір-жолғы тәртіппен беруі мүмкін.

Қарыз алушы кредит алу үшін кредитор-банкіге келесі құжатты табыс етуі тиіс:

1. Несие алуға өтінішті.
2. Құрылтай кұжаттардың нотариус растаған көшірмесін,
3. Нотариус растаған қолдар мен мөрлердің үлгілері бар карточканы.
4. Кредиттің қажеттілігінің техникалық-экономикалық негіздемесін (ТЭН).
5. Қарыз алушының кредитті өтеу қабілетін анықтау үшін соңғы есепті күннің бухгалтерлік балансын (салық органы растаған).
6. Салық органының бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі жөніндегі анықтамасын.
7. Кредит шартыньщ осы банкіде қабылданған нысан бойынша жобасын.
8. Кепіл шартын, кепілгерлік шартын, кепіл ұйымның (банкінің, ірі компанияның және т.б.) кепілдік хатын, кредит өтелмеген жағдайда қарыз алушының жауап-кершілігін сақтандыру шартын жэне т.б.

Қаржының тұрактылыгы баланстың активі мен пассивінің қүрылымын талдау арқылы бағаланады. Қаржы тэуелсіздігінің коэффициенті қаржының түрақтылықтың ең маңызды көрсеткіші болып табылады.

        Несие алушының төлем қабілеттілігі оның балансының өтімділігін, яғни активті ақшалай қаражатқа жылдам ауыстыру мүмкіндігін сипаттайды. Төлем қабілеттілігі бухгалтерлік баланстың өтімділігін талдау арқылы анықталады. Іс жүзінде мына қаржы коэффициенттері пайдаланылады:

• абсолюттік өтімділік;

• ағымдағы өтімділік;    

               •   жалпы өтімділік.

              Жиынтық міндеттеменің құрамына ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыз қаражат кіреді. Борыштық міндеттемені өтеу үшін қажет ақшалай қаражаттың мөлшері  түпкілікті қорытындыдағы соңғы параметрге тәуелді, сол себепті жиынтық борыш пен сату мөлшері өзара байланысты  болады. Егер карыз алушының мшдеттемесі сату мөлшерше үйлесімді ұлғаятын болса, онда қаржы менеджерлері бо-рышты ұлғайтуға жұмсалатын шығынды бүдан арзан кредит көзін іздестіруге не болмаса сатудан алынатын кірістің қомақты бөлігі пайдаға айналуы үшін шартты түрде түрақ-ты шығысты төмендету арқылы өтеуге тиіс болады.

             Қарастырылған көрсеткіштермен бірнеше кезең талданады және қарыз алушының ағымдағы және кредит өтейтін ықтимал қабілеті жөнінде қорытынды жасалады.

 

Бақылау сұрақтары:

 

1.  Қаржының тұрактылығы дегеніміз не?

 

2.  Қаржының  рычагының түсінігі дегеніміз  не?

 

Тақырып 4.Оперативтік қаржылық жұмыс.

 

4.1 Ұйым шаруашылық субъекті ретінде.

Ұйымды ашу тәртібі.

 

                 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері. Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу мақсатында құрылады және қызметтің бұл түрі рыноктық экономиканың негізі болып табылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра алады: мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Бұдан бұрын атап өтілгендей, коммерциялық негіздерде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді: коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемелері (жинақ ақша-депозит мекемелері, инвестициялық қорлар, қор биржалары, бағалы қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмет көрсететін әр түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар, трасттық компаниялар және басқалары.

              Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ІЖӨ-ні жасау, бөлу және пайдалану үдерістерін қамтиды. Олар негізінен ІЖӨ мен ҰТ жасалатын материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.

             Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы деп өндірістік капиталдарды қалыптастыру өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржылық ресурстарды жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және пайдалану үдерісіндегі экономикапық қатынастарды айтады.

              Мұндай экономикалық қатынастарды жиі ақшалай немесе қаржылық қатынастар деп атайды, қаржылық қатынастар ақшалай қатынастардың бір бөлігі болып саналғанымен ол ақша қозғалысы кезінде ғана пайда болады және орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақшалай қорларды қалыптастырып, пайдаланумен қосарлана жүретіндігін біз жоғарыда атап көрсеткенбіз.

              Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастыру белгілі бір қағидаттарға негізделген, олардың қатарынамыналар жатады: коммерциялық есеп (қаржылық қызмет саласындағы дербестік, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржылық-шаруашылық қызметтің қорытындысына ынталылық, оның нәтижелері үшін жауапкершілік, кәсіпорынның қызметіне бакйлау жасау); жоспарлылық; меншіктің барлық нысандарының теңдігі; қаржылық резервтердің болуы.

1. Коммерциялық есеп - шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық-қаржылық қызметін жүргізудің негізге алынатын қағидаты және басты әдісі. Мемлекеттік меншіктің шаруашылық жүргізуші субъектілеріне сәйкес дәстүрлі «шаруашылық есеп» терминін қолдану қолайлы, жеке меншік, аралас субъектілерге «коммерциялық есепті» қолдану қолайлы, алайда бұл ұғымдардың экономикалық тұрғыдан маңызы бірдей. Коммерциялық есеп қағидаты кәсіпорынға оның қызметі үшін, оның жарғылық капиталын құрайтын қажетті негізгі және айналым құралдары (капиталы) тұрақты пайдалануға бөліп берілетінін білдіреді. Шаруашылықты жүргізудің әдісі ретіндегі коммерциялық есеп қағидаты шығындарды шаруашылық қызметтен алынған табыспен өлшеуді және табыс алуды қажет етеді.
2. Жоспарлылық қағидаты шаруашылык жүргізуші субъектілердің қаржылық қызметі өндірістің мақсаттарына, міндеттеріне, оларға жетудің белгіленген әдістеріне жетудің дәйектілігі мен мезгіліне қарай оның параметрлерін есептеу арқылы алдын ала қарастырылатынын білдіреді. Есеп-қисаптар негізінде және белгіленген қаржылық нормативтерді пайдалану арқылы арнаулы құжатта - қаржы жоспарында (болжамында) бейнелеп көрсетілетін қаржылық көрсеткіштер анықталады, Шаруашылық жүргізуші субъектілер болжалды қызметі факторларының тұрлаусыздығы жағдайында қаржылық көрсеткіштерді егжей-тегжейлі пысықтаудың - жоспарлаудың орнына болжау қолданылады, яғни қолда бар мәліметтерді зерделеудің, өзгермелі факторларды ғылыми өңдеудің (моделдеудің, экстрополяциялаудың) және қорытындылаудың негізінде шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық дамуының болжамы жасалады. Болжам шаруашылық жүргізуші субъектілердің шаруашылық қызметінің нұсқалары бойынша бағалау және кейінгі шешімдерді қабылдау үшін қызмет етеді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ірірек шаруашылық құрылымға - бірлестік, ассоциация, концерн және т.с.с. кіргенде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы жоспарларының көрсеткіштері бұл ұйымдардың жиынтық қаржы жоспарларына біріктіріледі.
3. Шаруашылық жүргізуші субъектілер меншігінің барлық нысандарының теңдігі қағидаты қатынастардың тұрақтылығы мен меншіктің түрлі нысандары- мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттерінің және олардың заңи ұйымдары мен азаматтарының, халықаралық ұйымдардың нысандары дамуының мемлекет кепілдігінде жүзеге асырылады. Меншіктенуші өз білгенінше өзінің мүлкіне иелік жасайтын, пайдаланады және басқарып ұйымдастырады, оған қатысты заңға қарсы келмейтін кез келген іс-әрекет жасайды, мүлікті кез келген шаруашылық және заңмен тиым салынбаған өзге де қызмет үшін пайдаланады.
4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын ұйымдастырудың қажетті қағидаты - басқарудың барлық деңгейлерінде қаржылық резервтердің (резервтік капитал, тәуекел қоры) болуы. Қаржылық резервтер эр түрлі әдістермен өндірістік және әлеуметтік қорлардың мөлшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан тұрақты нормативтер бойынша аударымдар арқылы жасалуы мүмкін. Қаржылық резерв уақытша болатын қаржылық қиыншылықтарды жоюға және шаруашылықтардыңқызметіне қажет қалыпты жағдайларды қамтамасыз етуге, сондай-ақ, әдетте, қаржы жоспарында қаралмайтын өндірістік және элеуметтік дамумен байланысты шығындарды (ойда болмаған шығындарды) қаржыландыруға арналған.

                  Бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерлік отандық экономиканы дамытудағы маңызды құрал екендігі айқын. Нарықтық экономикаға көшу монополизмнің алдын алу, бәсекелікті дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын қайта құру тәрізді радикалды өзгерістерді талап етті. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей меншіктің, ұйымдық-құқықтық формасының әр түріне бағытталған кәсіпкер-ліктің дамуынсыз нәтиже бермейді. 
                Қаржы саясаты - бұл қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі міндеттерді шешу үшін қаржыны пайдалану жөніндегі мемлекеттің нысаналы қызметі, қаржыны басқарудың түпкілікті мақсаты, оның нақтылы нәтижесі. Ол мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі болып табылады. 
                  Қаржы саясаты қаржы ресурстарын іздестіру, шоғырландыру және жинақтау және экономикалық саясат жасайтын дамудың бағыттары бойынша оларды бөлудің міндеттерін шешеді [1]. 
                  Қаржы саясаты өзіне бюджет, салық, ақша, кредит, баға және кеден саясатын қамтиды. Өз кезегінде мемлекеттің қаржы саясаты тек оның экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асырудың құралы болып келеді, яғни қосалқы рөлді орындайды. Мемлекеттік саясаттың басқа да бағыттарын - ұлттық, геосаясатты әскери саясаттарды да ұмытуға болмайды. 
               Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі шаруашылықтың қаржы саясатына негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы тармақтары қатысады. Шаруашылық субъектілер қаржысы –бірыңғай қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі. 
                Шаруашылық жүргізуші субъект түсінігі –барлық ұйымды-құқықтық меншікті сандарына және қызметінің барлық түрлеріне қатысты, шаруашылық субъектілерді жалпылама айтқанда –экономикалық агенттер, экономикалық бірліктер.               Олар өзіне міндеттемелер қабылдай алады, активтерді иемденіп басқарады және экономикалық қызметті жүзеге асырады. Соңғы уақыттарда коммерциялық қызметтердің рұқсат етілуіне байланысты, көптеген заңды тұлғаларға, соның ішінде мемлекеттік жекеменшікпен байланысты өндірістік емес салаларына коммерциялық және жарғылық қызметтердің шекарасын шектемейді, бұл субъектілерді –шаруашылық субъектілерге айналады, яғни өз қызметін жарғылыққа емес, сонымен қатар коммерциялық іске бағыттайтын. Шаруашылық жүргізуші субъектілерге көбінесе кәсіпорындар мен ұйымдар жатқызылады. Шаруашылық субъектілер қаржысы кәсіпорынның, қоғамның, бірлестіктер мен ұйымдардың қаржысын кірістіреді. 
Шаруашылық субъектілер қаржысының өзіне тән мазмұны мен сыртқы көрініс түрлері бар. Мазмұны ретінде қаржылық категорияны анықтайтын сыртқы қаржы құрамы болып табылады. Қаржының мазмұны мен көрініс түрлері бір-бірімен байланысты.                        Бірақ олардың тұрақтылық дәрежесі ұқсас емес. Қаржының көрініс түрлері оның мазмұнына қарағанда тез өзгереді . Шаруашылық субъектілер қаржысының атқарым қызметтері қаржының атқарым қызметтерімен бірдей: 
1. бөлу; 
2. бақылау. 
Шаруашылық субъектілер қаржысы мен жалпы мемлекеттік қаржылардың бар болуы экономикалық заңдар іс-әрекеті мен тауарлы-ақшалай қатынас-тардың болуымен себепті. Тауарлы-ақшалай қатынастар жекеменшіктің әр түрімен, еңбекті қоғамдық бөлумен анықталған. 
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық саясатын жасауда қаржыға қатысты алуан-түрлі қарым-қатынастарға барады: 
1. мемлекетпен 
2. несие жүйесімен 
3. жоғары ұйымдармен 
4. басқа шаруашылық субъектілермен 
5. сақтандыру ұйымдарымен 
6. жұмысшылармен 
7. кәсіптік иелерімен. 
8. Шаруашылық субъектілер қаржысының негізгі белгілері: 
9. көп қырлы қаржы қатынастардың болуы; 
10. міндетті түрде өндірістік қордың бар болуы; 
11. жоғары белсенділік; 
12. олар барлық қаржы жүйесінің негізі болып табылады. 
             Сонымен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы - өнімдерді, жұмыстарды және қызмет көрсетулердің өндіргенде және өткізгенде ақшалай табыстарды, қорларды қалыптастыру, бөлу және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастар [2]. 
             Сонымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясаты деп-ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-тәжірибесінде қолданылатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын айтамыз. 
              Шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатының мақсаты: бухгалтерлік есеп операцияларын орындау барысында қателер жібермеу, фактілерді бұрмаламау, ұйымдардың қаржы жағдайын бағалау, шаруашылық қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз ету,материалды активтерді бағалау мен есептен шығару, таза пайда резервін құру бағытындағы мейлінше жоғары дәрежедегі икемді есеп ақпараттарын қалыптастыру болып табылады. Осы аталған мәселелер кәсіпорындардың қызметтерін қаржылық талдау мен жоспарлауды жетілдіруді теориялық және тәжірибелік тұрғыдан талдаудың маңыздылығын көрсетеді. 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық саясатын жасауда қаржыға қатысты қандай қарым-қатынастарға барады?

 

2. Қаржының тұрактылығы

 

3. Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі 
 

 

4.2 Ұйымды есеп айрысу шотын ашу тәртібі

Ұйымды  салық комитетіне есепке тұрғызу тәртібі

 

             Барлық шаруашылық субъектілер ақша қаражаттарын банктердің сәйкес мекемелеріндегі шоттарда сақтайды және міндеттемелер бойынша төлемдерді жүзеге асырады. Көп жағдайда бұл төлемдер қолма-қолсыз есеп айырысу нысанында болады, ал қажетті қолма — қол есеп айырысулар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің нормативті құжаттарымен бекітілген мүлшерде ғана жүзеге асады. Заңды түлғалар арасындағы төлем 4000 айлық есеп айырысу күрсеткішінен артып кеткен жағдайда, есеп айрысу тек қолма — қолсыз түрде жүзеге асу керек. Ақша қаражаттарын сақтау және заңды тұлғалармен есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банктік шоттарды ашады. Банктік шот депозит қабылдаумен, келісім — шартта қарастырылған клиентке банктік қызмет күрсетумен байланысты операцияларды жүзеге асыру бойынша банк пен клиент арасындағы келісім — шарт қатынастарын көрсету амалы. Банктік шоттар теңге мен шетел валютасында жургізілуі мүмкін және есеп айырысу (ағымдағы), жинақ, корреспонденттік шоттар болып блінеді.

                Корреспонденттік шоттар — (банктер мен ұйымдардың) банктік операциялардың жеке бір түрлерін ғана жүзеге асыратын банктік шоттары.

               Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары — жеке және заңды тұлғаларға, заңды тұлғалардың ерекше бөлімшелеріне (филиалдар мен -өкілдіктер) ашылатын банктік шоттар.

               Есеп айырысу шоты мынадай құжаттардың негізінде ашылады:

1)  шотты ашу жүніндегі өтініш;

2)  қойылатын қол таңбалары  мен мөр таңбаларының үлгісі  бар карточка;

3)  субъектінің    салықтық    есепке    қойылу    фактісін    растайтын    салық органының  анықтамасы;

4)  мемлекеттік тіркеу туралы  кәэліктің көшірмесі;

5) жарғы мең құрылтай шартының  күшірмесі (егер құрылтайшылар  саны 1-ден көп болса).

                Есеп айырысу шотын ашқан шаруашылық субъектісі оның иесі болыи табылады. Ол үзіне берілген құқықтардың шегінде осы шоттағы қаражаттардың барлығына иелік жасайды.

                Төлем құжатында еш бір түзетулерге жол берілмейді. Егер олар болатын болса, онда банк бүл тапсырманы орындаудан бас тартып, үш күн ішінде құжатты клиентке қайтарады.