Экономикалық және қаржылық талдау

     4) қарыз капиталын сырттан тарту күны банкіден қарыз алушының кредит төлеу қабілетін бағалаумен өзара байланысты. Кредитордың бағалауы бойынша қарыз алушының кредит төлеу қабілеті неғүрлым жоғары болса, корпорация тартатын қарыз капиталдың қүны соғүрлым томен болады. Кредитке қойылатын пайыз-дың барынша томен ставкасы бірінші сыныптағы карыз алушы үшін орнатылатынын есте сақтау қажет. Банк кредитінің қүны қарыз алушы борышқа қызмет көрсетуге жүмсайтын негізгі шығынды қалыптастыратын пайыздық ставканың, яғни «кредит бағасының» негізінде анықталады.

Бағалау процесінде осы ставканы нақтылау қажет. Ол:

1. қарыз алушының кредит шартымен байланысты басқа да шығынының (мысалы, кредиті қарыз алушының есебінен сақтандыру) мөлшеріне үлғайтылуы;
2. қарыз алушының кредит тартуға жүмсалған нақты шығынын корсету мақсатында табыс салығының ставкасына төмендетілуі тиіс.

Осы ережені ескере отырып қарыз капиталының құны мына формула бойынша аныкталады:

 Егер қарыз алушыда банкінің кредитін тартуға қосымша шыгын жүмсамаса немесе қарыз қаражатының мөлшерімен салыстырғанда ол мардымсыз болса, онда формула бөлгішсіз пайдаланылады.

Банк кредитін тарту саясатына мына негізгі кезең (қадам) кіреді:

1. Тартылатын банк кредитін пайдалану мақсатын анықтау.
2. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредит арасындағы арақатынасты багалау (қарыз капиталын тартудың коммерциялық кредит, банкіге жатпайтын кредит жэне т.б. балама нысандарын ескере отырып).
3. Қарыз алушының ықтимал кредиторы - коммерциялық банкіні зерделеу жэне багалау. Багалау қарыз алушы үшін банкінің кредит саясатының тартымдылығы бойынша жүргізіледі.
4. Түрлі банкілерден жекелеген кредит түрін тарту мүмкіндігінің ережесін салыстыру.

Кредитор-банкіні  таңдау мэселесін шешу үшін мына факторларды ескеру қажет:

• банкінің жалпы сипаттамасын: күрылтайшылардың құрамын, ұйымдастыру-күқықтық нысанын, банкінің қарыз капиталы нарыгындагы мақсаты мен саясатын, оның клиенттерінің қүрамын жэне т.б.;
• банкінің соңғы жылдағы қызмет нэтижесін: оның меншікті капиталының мөлшерін, қаржы нарыгындагы жайгасымын, қаржысының түрақтылыгын жэне т.б.;

      •   банк көрсететін қызметтердің сапасы мен түрлерін.

Қарыз алушы үшін келесі параметрлердің де маңызы  зор: 

• есептік операциялардың жылдам жасалуы;
• қымбат емес кредит алу мүмкіндігі;
• есеп айырысу, валюталық және арнайы шот ашуга жүмсалатын шыгынды барынша томендету жэне оган қызмет корсету сапасы;

• өзінің капиталын пайдалы салу мүмкіндігі жэне т.б. Жағдайлардың кішігірім тізбесі де қызмет көрсететін

банкіні таңдаудың ықтимал нұсқаларының көптігін сипаттайды. Банкінің сенімділігі мен оның қаржысының түрақтылығы жөніндегі ақпаратты банк жариялайтын бірқатар кезеңнің (жылдардың) есеп-қисабынан алуға және онда келтірілген көрсеткіштерді басқа кредиттік ұйымдармен салыстыруға болады.

          Облигация эмиссиясы туралы шешімде оны орналастыру нысаны, мерзімі мен баска да ереже анықталуы тиіс. Корпоративтік облигация орналастыру - бірқатар жүйелі тэртіптемелерден түратын ұзақ жэне күрделі процесс.

Жазылыс арқылы орналастырылатын облигация эмиссиясы мына негізгі сатылардан түрады:

1. эмитенттің   облигация   шығару   жөнінде   шешім қабылдауы және оны бекітуі;

2. эмиссияның проспектісін дайындау;

3. облигацияның шығарылымы мен эмиссияның про-спектісін мемлекеттік тіркеу;

4. облигацияның сертификатын жасау;

5. эмиссияның проспектісін тіркеу жөніндегі ақпаратты жариялау;

6. облигацияга жазылу;

7. облигация шығарылымының қорытындысы жөніндегі есепті тіркеу;
8. облигация шыгарылымының қорытындысы жөніндегі есепке енгізілген ақпаратты жариялау.

 

     

 

 

 

      Бақылау сұрақтары:

 

1. Қарыз  капиталы және оны құраушылардың сипаты

 

2. Облигация эмиссиясы  негізгі сатылардын тұрады

 

3. Қарыз капиталының  құны.

 

 

3.3 Қарыз құралдарының меншік капиталының пайдалылығына әсер етуі

 

Шығарылған  барлық облигацияның атаулы қүны қо-гамның жарғылық капиталының мөлшерінен немесе үшінші түлға қогамға орналастыру мақсатында берген қамтамасыз ету мөлшерінен аспауы тиіс. Қогам бір жолгы өте мерзімді облигация немесе межеленген мерзімде серия бойынша өтеу мерзімді облигация шыгаруы мүмкін. Облигацияны орналастыру жөніндегі шешімге сэйкес ол ақшалай нысанда немесе өзге мүлікпен өтеледі.

Қоғам белгіленген мүлік кепілдігімен қамтамасыз етілген облигация; өзіне үшінші түлға берген қамтамасыз етілген облигация; қамтамасыз етілмеген облигация шығаруга қүқылы. Облигация қамтамасыз етілмеген болса, онда қогам үш жылдан кем емес жүмыс істеуге, сондай-ақ осы уақытқа дейін оның екі жылдық балансы тиісінше бекітілген болса ғана облигацияны орналастыруға жол беріледі.

   Облигация атаулы немесе үсынущыға арналган болуы мүмкін. Қоғам атаулы облигация орналастырылган жагдайда, осы облигацияның тізбесін жүргізуге міндетті. Қогам облигация иесінің тілегі бойынша оны мерзімінен бүрын өтеу мүмкіндігін қарастыруға қүқылы. Мүның өзінде облигация орналастыру жөніндегі шешімде өтеу құны мен облигацияны мерзімінен бұрын өтеуге тапсыруға болатын мерзім межеле-нуі тиіс.

          Қоғам өзінің акциясына айырбасталатын облигацияны, егер белгіленген санаттагы жэне түрпаттағы жарияланған акция саны осындай құнды қағаз (облдигация) сатып алуга қүқық беретін осы санаттагы жэне түрпаттагы акция санынан аз болса, орналастыра алмайды.

Корпоративтік облигация қаржы туралы ретінде:

• капиталды шоғырландыруға және шаруашылықтың түрлі салалары арасында оны ақшалай нысанда қайта бөлуте;
• инвесторлардың пайыздық кірісті алдын ала белгі-ленген нысанда алуга жэне қарыздың негізгі сомасын қайтаруды қамтамасыз етуге;

      • инвесторларға қосымша күқық пен кепілдік беруге (мысалы, пайыздық кіріс алғанда бірінші кезекте, облигациялық қарызды эмитенттің мүлкімен қам-тамасыз ету жэне т.б.) мүмкіндік береді.

Сонымен бірге облигация - тәуекелді жэне эмитент та-рапынан салиқалы инвестициялық саясат жүргізуді қажет ететін борышқорлық міндеттеме. Мүқият дайындалған эмиссия проспектісінің өзі де облигацияны эмитент ұсынған шарт-та толық орналастыруға кепілдік бермейді сондықтан қор биржасында облигациялық қарыз әркезде ойдағыдай болады деп сенуге болмайды.

Бухгалтерлік есепте облигациялық карызды орналастырумен байланысты шығынға:

• төленуі тиіс облигация бойынша пайыз, дисконт;

• қаржы делдалына (андеррайтерге) төленетін комис-сиялық сыйақы;
• борышқорлық міндеттеме шыгару жэне оны орнала-стыруға жүмсалатын қосымша шыгыс (мысалы, ко-шірме-көбейту жұмысын орындау, салық пен жиын төлеу, сараптама жүргізу, байланыс қызметін төлеу жэне т.б.)

   Орналастырылган карыз міндеттемесінің берешегі облигация проспектісіне сэйкес есепті кезеңнің соңында төленуі тиіс пайыз ескеріліп көрсетіледі. Эмитент-акционерлік қоғам  орналастырылган облигация бойынша шығарылган және сатылған қарыз міндеттемесінің атаулы қүнын кредиторлық I берешек ретінде көрсетеді. Облигация бойынша пайыз I кіріс нысанында есептелген жагдайда эмитент сатылган g карыз міндеттемесі бойынша кредиторлық берешекті есепті ь кезеңнің соңында ол бойынша төленуі тиіс пайызды ескеріп g    көрсетеді.

   Қарыз капиталын облигация шыгару арқылы тарту акционерлік қоғамға мына артыктылықтарды береді: 
                1. Облигация эмиссиясы қогамды басқаруды бақылау- 
 ды жоғалтуга (акция шығару жағдайындағыдай) әкеп соқтырмайды.

2.        Облигация қоғамның мүлкімен қамтамасыз етіледі және пайыз    төлеуде басымдығы болады (салық

салынғанға  дейін алынган пайданың есебінен), сон-дықтан облигация пайыз бойынша біршама жогары емес қаржы міндеттемелерімен шығарылуы мүмкін.

3. Облигация қогамның мүлкімен қамтамасыз етілген, сондықтан акциямен салыстырғанда инвестор үтпін оның тәуекел деңгейі томен, сол себептен облигацияны тарату мүмкіндігі мол.
4. Корпоративтік облигация, әдетте, ұзақ мерзімге (5-10 жыл) капитал тартуды қамтамасыз етеді, бүл ірі ауқымды инвестициялық жобаны іске асыру үшін қомақты қаржы ресурсын жүмылдыруға мүмкіндік береді.
5.       Корпоративтік облигация қүнды қагаздың басқа түрімен салыстырғанда қор биржасында түрақтылау. Облигация багамы, эдетте, қаржы нарыгында іскерлік жагдай нашарлаганда акция сияқты төмендемейді. Акция күнды қағаз нарыгында жагдаяттың өзгеруіне өте сезімтал болады.
6. Эмиссия проспектісін дайындау жэне облигацияны айналысқа шығару процесінде ықтимал инвестор үшін оның сапасы мен сенімділігіне басты назар аударылады; облигацияның жоғары инвестициялық тартымдылығы ол бойынша төлемнің томен пайызын жэне тиісінше, эмитент-корпорация үшін қарыз капитал тартудың тиімді шартын білдіреді.

        Сонымен бірге облигация эмиссиясының акционерлік қоғам үшін мына жағымсыз салдары бар:

1. облигацияны жарғылық капиталды қалыптастыруға жэне ақшалай қаражаттың уақытша тапшылығының орнын толтыру үшін шыгаруға болмайды; Ақша қаражатының уақытша тапшылығын банкінің қысқа мерзімді немесе коммерциялық кредитті тарту есебінен жабуға болады;
2. облигация эмиссиясы көбінесе эмитенттің елеулі қосымша шығынымен байланысты жэне ақшалай қаражат тарту үшін үзақ мерзімді қажет етеді;
3. кредиттік рейтингінің деңгейі жоғары белгілі акционерлік қоғам (корпорация) гана қомақты сомаға облигация орналастыруы мүмкін;
4. акционерлік қоғамның облигацияны өтеген кезде пайызды жэне борыштың негізгі сомасын уақытында төлеу үшін қаржылық жауапкершілігінің деңгейі өте жоғары, өйткені төлемнің мерзімі үзақ уакытқа өтіп кеткен жағдайда осы сома банкроттық тэртіптеме арқылы өндіріледі;
5. облигация шыгарылғаннан кейін қаржы нарығында жағдаяттың өзгеру салдарынан облигациялық қарыз бойынша белгіленген толем пайызымен салыстырган-да несие пайызының орташа ставкасы едэуір төмен-деуіде мүмкін. Бүл банкіден кредит алушымен салыс-тырганда эмитентті қолайсыз қаржылық жағдайға үрындырады.

     Сөйтіп, қазіргі қазақстандық қаржы нарығы жағдайын- 
да облигация эмиссиясы пайдасы жоғары мұнайгаз ке- 
шен, энергетика, байланыс, тамақ өнеркәсібі, сауда акцио- 
нерлік қоғамдары және ірі ауқымды инвестициялық жэне 
инновациялық жоба іске асырған жагдайда халық шаруашы- 
лығының кейбір салалары үшін тиімді болады. Осындай жо- 
баны қаржыландыру үшін аралас әдісті пайдалану, ягни, үзақ 
мерзімді қарыз капиталымен қатар нақты инвестицияның 
жалпы көлемінің 40-50%-нан кем емес мөлшерде корпора- 
цияның меншікті қаражатын пайдалану орынды.

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

1. Корпоративтік  облигацияның міндеті

 

2. Меншікті капитал пайдалылығы

 

 

 

 

 

 

 

3.4 Қаржы рычагының тиімділігі.

 

          Рейтинг  немесе көрсеткіштің жүйедегі салмағын банкі-нің мамандары кредит саясатын, клиенттің ерекшелігін жэне оның баласының өтімділігін негізге ала отырып әрбір қарыз алушы үшін жеке анықтайды. Мысалы, баланс пас-сивінде кредит ресурсының үлесі жоғары, несие бойынша мерзімі өтіп кеткен берешек болса өтімділік коэффициенті-нің рөлі артады. Банкінің ресурсы түрақты запасты кредит-теуге тартылған, меншікті айналым қаражатының мөлшері төмендетілген жағдайда, қаржы тэуелсіздігі коэффициен-тінің рейтингі көтеріледі. Кредитті өтеу қабілетінің жалпы бағасы балда беріледі. Балл - кредит өтеу қабілетінің эрбір көрсеткіш рейтингісінің кредит өтеу сыныбына көбей-тінділерінің жалпы сомасын білдіреді.

                 Мысал.

          Кредит  өтеу қабілетінің жалпы бағасы балда беріледі. Балл - кредит өтеу қабілетінің әрбір көрсеткіш рейтингісінің кредит өтеу сыныбына көбейтінділерінің жалпы сомасын білдіреді:

• 1-ші сынып - 100-ден 150 балға дейін;
• 2-ші сынып - 150-ден 250-балға дейін;
• 3-ші сынып - 250-ден астам.

Өтімді  каражаттьщ жетіспеуінің негізгі себептері: 
 •  өткен жылдардың жэне есепті жылдың залалы;

               •  материалдық активтің арзандауы; 
 •  жинақталған қаржыландыру көзінен тыс күрделі

шығын жұмсау;

• ұзақ мерзімді инвестицияға артық салым салу (басқа 
 кәсшорынның жарғылық капиталына жэне т.б.).

   Сонымен бірге банкідегі шотта артық ақшалай қара-жаттың инфляцияның салдарынан қүнсыздануы қарыз алу-шы-кэсіпорын үшін өте тиімсіз болады.

Артық өтімді қаражат:

• күрделі капитал салымының көлемін кеңейтпей пайданы жинақтаудан;
• негізгі қүрал-жабдықты тиісінше ауыстырмай аморти-зациялық аударымды жинақтаудан және т.б. себептен пайда болады.